مبحث اول: معنی تمسک به کتاب و سنت و دلیل بر واجب بودن آن
خداوند امت را به اجتماع و وحدت کلمه امر نموده است و اساس این اجتماع متمسک بودن به کتاب و سنت و دوری از تفرقه می‌باشد و خطرات آن بر امت در هر دو دنیا را بیان کرده است. و برای تحقق یافتن آن، خداوند به ما امر می‌کند که در اصول و فروع حکم را به کتاب خدا برگردانیم و ما را از هر آنچه باعث بوجود آمدن تفرقه و جدایی می‌شود نهی می‌کند.
راه درست به سوی نجات و رستگاری همان چنگ زدن به کتاب خدا و سنت رسولشصمی‌باشد که این دو دژی محکم و پناهگاهی بادوام برای کسی است که الله تعالی او را موفق بدارد.
الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا وَلَا تَفَرَّقُواْۚ وَٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ إِذۡ كُنتُمۡ أَعۡدَآءٗ فَأَلَّفَ بَيۡنَ قُلُوبِكُمۡ فَأَصۡبَحۡتُم بِنِعۡمَتِهِۦٓ إِخۡوَٰنٗا وَكُنتُمۡ عَلَىٰ شَفَا حُفۡرَةٖ مِّنَ ٱلنَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنۡهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ ١٠٣﴾[آل عمران: 103]. «همگي به ريسمان خداوند چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نعمت خدا را نسبت به خود بياد آوريد آن هنگام كه دشمن هم بوديد پس خداوند ميان دل‌هاي شما محبت و الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شديد و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد اينگونه خداوند نشانه‌هاي خود را براي شما روشن مي‌كند تا هدايت يابيد». خداوند به چنگ زدن به ریسمان خود امر می‌کند و حبل الله همان عهد و پیمان خداست یا همان قرآن است همانگونه که مفسرین می‌گویند. از این رو عهدی که خداوند بر مسلمانان گرفته همان تمسک جستن به قرآن و سنت است. خداوند به اجتماع امر و از تفرقه و اختلاف نهی کرده است. می‌فرماید: ﴿وَمَآ ءَاتَىٰكُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَىٰكُمۡ عَنۡهُ فَٱنتَهُواْۚ﴾[الحشر: 7]. «وآنچه رسول (خدا) به شما مي‌دهد، بگيريد. و از آنچه كه شما را از آن باز دارد اجتناب ورزيد» و این شامل اصول و فروع دین، آشکار و نهانش می‌گردد.
و آنچه را که پیامبر به خاطر آن آمد بر بندگان واجب است که آن را بگیرند و از او تبعیت نمایند و مخافت کردن با او جایز نیست. فرموده پیامبر بر چیزی مانند فرموده الله تعالی می‌باشد و کسی حق ندارد از آن شانه خالی کند و در ترک آن برای کسی عذری نیست و جایز نیست سخنی کسی را بر سخن پیامبرصجلو انداخت. الله تعالی می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَلَا تَوَلَّوۡاْ عَنۡهُ وَأَنتُمۡ تَسۡمَعُونَ ٢٠﴾«اي كساني كه ايمان آورده ايد خدا و رسولش را اطاعت نمايد و از او روي برنتابيد درحاليكه مي‌شنويد». خداوند به بندگان مؤمنش امر می‌کند که از او و رسولش اطاعت کنند و آن‌ها را از مخالفت با پیامبر و تشبیه شدن به کافران در مخالفت با او سرزنش و توبیخ می‌نماید. و بخاطر این می‌فرماید: ﴿وَلَا تَوَلَّوۡاْ عَنۡهُ﴾یعنی اطاعت او، فرمانبری دستورات و ترک نمودن نهی‌های او را رها نکنید.
الله تعالی می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡۖ فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِيلًا ٥٩﴾[النساء: 59]. «اي كساني كه ايمان آورده ايد خدا، رسول و صاحبان امر را اطاعت كنيد؛ اگر در چيزي دچار اختلاف و نزاع شديد آن را به خدا و رسول برگردانيد در صورتي كه به خداوند و روز آخرت ايمان داريد اين بهتر و سرانجام آن نيكوتر است» حافظ ابن کثیر می‌گوید: (أطيعوا الله، أي اتبعوا كتابه، وأطيعوا الرسول أي خذوا سنته، وأولي الأمر منكم أي فيما أمروكم به من طاعة الله لا في معصية الله، فإنه لا طاعة لمخلوق في معصية الله) «أطيعوا الله، یعنی از کتاب خدا پیروی کنید و أطيعوا الرسول یعنی سنت پیامبر را برگیرید و أولي الأمر منكم یعنی در آنچه از اطاعت پروردگار، شما را امر می‌کند و نه در معصیت پروردگار او را اطاعت کنید زیرا در نافرمانی پروردگار از مخلوق اطاعت نمی‌شود». و می‌فرماید: ﴿فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ﴾«اگر در چيزي دچار اختلاف و نزاع شديد آن را به خدا و رسول برگردانيد» مجاهد می‌گوید: منظور کتاب خدا و سنت رسولش می‌باشد. و این امر از جانب الله تعالی است به اینکه مردم در هر چیزی از اصول و فروع دین دچار اختلاف شدند، اختلاف در آن مورد را به کتاب و سنت برگردانند همانگونه که الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَمَا ٱخۡتَلَفۡتُمۡ فِيهِ مِن شَيۡءٖ فَحُكۡمُهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِۚ﴾[الشوری: 10]. «در باره هرچه اختلاف كرديد حكم آن را به سوي خدا برگردانيد» یعنی داوری در دشمنی‌ها و ندانسته‌ها را به کتاب و سنت برگردانید و کسی که آن را به سوی این دو برنگرداند به خدا و روز قیامت ایمان ندارد. و این سخن: ﴿ذَٰلِكَ خَيۡرٞ﴾یعنی حاکم گردانیدن کتاب خدا و سنت رسولش و مراجعه کردن به این دو در پایان دادن به اختلاف، بهتر است و ﴿وَأَحۡسَنُ تَأۡوِيلًا﴾یعنی و عاقبت و سرانجام آن نیکوتر است همانگونه که سدی می‌گوید. مجاهد می‌گوید: (وأحسن جزاء وهو قريب) [284]«و بهترین پاداش برای آن‌هاست و این معنی نزدیکتر است». در کتاب خداوند آیات بسیاری وجود دارد که در واجب بودن تمسک به کتاب و سنت و مراجعه کردن به آن‌ها در همه کارها وارد شده است.
اما دلیل از سنت بر واجب بودن تمسک به کتاب و سنت از جمله آنچه است که امام مسلم از ابوهریرهسروایت می‌کند که رسول اللهصفرمودند: «إِنَّ اللَّهَ يَرْضَى لَكُمْ ثَلَاثًا وَيَسْخَطُ لَكُمْ ثَلَاثًا فَيَرْضَى لَكُمْ أَنْ تَعْبُدُوهُ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَأَنْ تَعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وأن تناصحوا من ولاه الله أمركم وَيَسْخَطُ لَكُمْ ثَلَاثًا قِيلَ وَقَالَ وَكَثْرَةَ السُّؤَالِ وَإِضَاعَةِ الْمَالِ» [285]«با انجام این سه مورد خداوند از شما راضی می‌شود:1.الله را عبادت نمایید و برایش شریک قرار ندهید2. به ریسمان خداوند چنگ زنید و متفرق نشوید3. برای آن کس که خداوند او را سرپرست شما قرار داده، خیرخواه باشید. و با انجام سه کار از شما خشمگین می‌گردد:1. از بگو و مگو 2. زیاد سؤال پرسیدن 3. ضایع کردن مال». و از جابرسوارد است که رسول اللهصفرمودند: «تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَسُنَّةَ نَبِيِّهِ» [286]«در میان شما دو چیز را به یادگار گذاشتم اگر به آن دو تمسک جویید هرگز گمراه نمی‌شوید: 1. کتاب خدا 2. سنت پیامبرش» و می‌فرماید: «قَدْ تَرَكْتُكُمْ عَلَى الْبَيْضَاءِ لَيْلُهَا كَنَهَارِهَا لَا يَزِيغُ عَنْهَا بَعْدِي إِلَّا هَالِكٌ» [287]«شما را در چنان حالتی از روشنگری ترک کرده‌ام که شب آن به مانند روز آن است و جز هلاک شده از آن روی برنمی تابد» و در حدیث عرباض بن ساریه آمده که پیامبرصفرمودند: «عَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ من بعدي فَتَمَسَّكُوا بِهَا وَعَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ» [288]«به سنت من و جانشینان هدایت یافته بعد از من تمسک جویید و محکم آن را بگیرید».
پیامبرصبه کسانی از امتش که به سنت او متمسک هستند بزرگترین مژده و بهترین مقصد که هر مؤمنی آرزوی آن را دارد و برای رسیدن به آن تلاش می‌کند، می‌دهد و آن این است که هرکس در قلبش کمترین ذره ای ایمان باشد رستگار و داخل بهشت می‌شود. این مژده در حدیث ابوهریرهسآمده که رسول اللهصفرمودند: «كُلُّ أُمَّتِي يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ أَبَى قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَنْ يَأْبَى قَالَ مَنْ أَطَاعَنِي دَخَلَ الْجَنَّةَ وَمَنْ عَصَانِي فَقَدْ أَبَى» [289]«تمام امت من داخل بهشت می‌شوند مگر کسی که ابا کند. گفتند ای رسول خدا چه کسی امتناع می‌ورزد؟ فرمود: هرکس که از من اطاعت کند، وارد بهشت می‌شود و هر کس، از من نافرمانی کند، در حقیقت، امتناع ورزیده است.» و کدام ابا و ترک سنت بزرگتر از مخالفت کردن امر پیامبرصاست؟ و آن به وسیله نوآوریها و بدعت‌ها در دین به وجود می‌آید.
و معلوم و مشخص گردید که گروه نجات یافته کسانی هستند که بر راهی که پیامبر و اصحاب او قرار دارند، باشند و آن جماعت است. ابی بن کعبسمی‌گوید: «عليكم بالسبيل والسنة فإنه ليس من عبد على سبيل وسنة ذكر الرحمن ففاضت عيناه من خشية الله فتمسه النار أبدًا وإن اقتصادًا في سبيل وسنة خير من اجتهاد في خلاف سبيل وسنة»«بر شما واجب است که بر طریق قرآن و سنت باشید و هر بنده‌ای بر راه قرآن و سنت باشد خداوند را یاد می‌کند پس چشمانش از ترس خدا لبریز می‌شوند و او هرگز آتش را لمس نمی‌کند میانه روی در قرآن و سنت بهتر از سعی و تلاش در خلاف قرآن و سنت است».
[284] تفسیر ابن کثیر (2 / 304). [285] صحیح مسلم برقم (1715) و احمد [286] رواه مالک فی الموطأ (2 / 899). [287] سنن ابن ماجه (1 / 16) المقدمة. وصحیح ابن ماجه للألبانی (1 / 6). [288] سنن أبی داود(5/13)والترمذی مع تحفة الأحوذی(7/438) [289] صحیح البخاری برقم (7280).