مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
إن الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهد أن محمداً عبده ورسوله.
س ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِۦ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسۡلِمُونَ١٠٢﴾
[آل‌عمران: ١٠٢].
«ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! از الله آن‌گونه که حق پروا کردن از اوست، بترسید، و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید».
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا كَثِيرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِي تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَيۡكُمۡ رَقِيبٗا١﴾ [النساء: ١].
«ای مردم از پروردگارتان بترسید، پروردگاری که شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از وی آفرید، و از آن دو، مردان و زنان زیادی منتشر و پخش کرد، و از الله بترسید که به (نام) او از همدیگر درخواست می‌کنید، و بپرهیزید از اینکه پیوند خویشاوندی را گسسته دارید، همانا الله مراقب شماست»
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَقُولُواْ قَوۡلٗا سَدِيدٗا٧٠ يُصۡلِحۡ لَكُمۡ أَعۡمَٰلَكُمۡ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡۗ وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدۡ فَازَ فَوۡزًا عَظِيمًا٧١﴾[الأحزاب: ٧٠-٧١].
«ای مؤمنان! از الله بترسید و سخن حق و درست بگویید * در نتیجه الله اعمالتان را بایسته می‌کند و گناهان‌تان را می‌آمرزد و هرکس از الله و پیامبرش فرمان‌برداری کند به راستی که به پیروزی و کامیابی بزرگی دست یافته است».
أما بعد... فإن أصدق الحديث كتاب الله، وأحسن الهدي هدي محمد ج، وشر الأمور محدثاتها، وكل محدثةٍ بدعةٍ، وكل بدعةٍ ضلالةٍ، وكل ضلالةٍ في النار، وبعد.
اما بعد: همانا بهترین سخن، کتاب الله متعال است و بهترین رهنمود، رهنمود محمد ج می‌باشد، و بدترین چیز‌ها نو آوری دینی می‌باشد و هر نو آوری در دین بدعت است و هر بدعتی گمراهی است و سرانجام هر گمراهی جهنم می‌باشد.
برادر مسلمان گرامی:
تردیدی نیست که آگاهی و تفقّه در دین از بهترین کارها و شریف‌ترین و بزرگ‌ترین امور می‌باشد. زیرا فقه یعنی شناخت الله متعال با نام‌ها و صفات و کارهایش، و فقه یعنی شناخت دین و آیین الهی، و شناختن پیامبران الله متعال، و عمل کردن به مقتضای آن؛ در ایمان و باور و... و در گفتار و کردار و رفتار و... .
سرانجام علم، یگانه دانستن پروردگار متعال می‌باشد، و آنچه هدف نهایی از عمل به شمار می‌آید پرهیزگاری و تقوای پروردگار است، و هدف الله متعال از آفریدن مخلوقات نیز همین است، و تقوا جامع همه ابواب خیر در شریعت الهی می‌باشد.
معاویه س روایت می‌کند که پیامبر ج فرمود: «مَنْ يُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ»[١].
«هر کسی‌که الله متعال به او اراده نیک داشته باشد او را در دین آگاه می‌گرداند».
و بدون شک هرکسی به الله متعال ایمان داشته باشد از کتاب او پیروی می‌کند و فرمان او را اطاعت می‌کند و به پاداش او دست خواهد یافت و واضح است هرکسی در دنیا وارد بهشت معرفت گردد الله متعال در قیامت او را به بهشت در خواهد آورد و از او خوشنود خواهد شد و او را خشنود خواهد کرد، همانگونه که بنده‌اش با ایمان آوردن به او و بندگی‌اش او را راضی کرده است.
و هرکسی آنچه را الله متعال می‌پسندد در دنیا انجام دهد، الله متعال در آخرت آنچه او دوست می‌دارد برایش فراهم خواهد کرد، و هرکسی در دنیا خود را در زندان جهالت و نادانی و هواپرستی زندانی کند، الله متعال او را در روز قیامت در دوزخ زندانی خواهد کرد و بر او خشم خواهد گرفت همانطور که او الله متعال را با کفرورزی و گناه به خشم در آورده است.
و از آنجا که مومنان نسبت به یکدیگر همانند خشت‌های یک ساختمان هستند و یکدیگر را تقویت می‌کنند، و از آنجا که شرک‌ورزی و جهالت شیوع یافته و بدعت‌ها و گناهان فراگیر شده‌اند و هرکسی باید به وظیفه دعوت دادن به الله متعال و امر به معروف و نهی از منکر عمل کند. من نیز خواستم به خود و برادرانم یادآوری کرده باشم تا جویندگان آگاهی دینی یابند و کسی‌که نمی‌داند یاد بگیرد و به امید اینکه گناه‌کاری توبه کند، گمراهی هدایت شود و سنگدلی نرم شود، از این رو وظیفه خود دانستم که برای سپاسگذاری از نعمتی که الله متعال به من ارزانی کرده با برادرانم در نشر این دین و بیان احکام آن، در دعوت دادن به دین با حکمت و پند نیکو مشارکتی داشته باشم. الله متعال مرا مورد لطف قرار داد و به من توفیق داد و به یاری او توانستم این کتاب را از کتاب‌های متعدد و منابع گوناگون در توحید و ایمان و فضایل و اخلاق و آداب و اذکار و ادعیه و احکام و دیگر ابواب علم و هدایت جمع آوری نموده و فراهم آورم.
و به فضل الهی کتاب، آراسته با آیات قرآنی و احادیث صحیح نبوی به اتمام رسید.
در فروع یک قول را به امید اینکه درست است ذکر کرده‌ام تا کسی‌که آن را مورد استفاده قرار می‌دهد برایش آسان باشد به ویژه برای نوآموزان تا به راحتی به آنچه می‌خواهند برسد.
کتاب را مختصر و با روشی آسان ارایه کرده‌ام تا عالم و نوآموز هردو در زمانی کوتاه و با تلاشی اندک بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و آنچه می‌خواستم الله متعال آسان و فراهم نمود و آرزوی ما را با لطف و احسان خویش تحقق بخشید.
بنابراین به فضل الله متعال کتابی سرشار از مطالب علمی و با حجمی متوسط و قابل فهم و با متنی زیبا آماده شد. عبادت‌گزار می‌تواند در عبادت خود از آن استفاده کند و سخنران می‌تواند برای سخنرانیش از آن کمک بگیرد. و مفتی می‌تواند از آن برای دادن فتوا بهره برد و معلم می‌تواند در تدریس از آن استفاده کند و قاضی در صدور حکم می‌تواند از آن به عنوان مرجع استفاده نماید و تاجر در معاملات خود و دعوتگر در دعوت خود و مسلمان در سایر احوال خود می‌تواند از آن بهره گیرد، بنابراین الله متعال را سپاس می‌گویم. اغلب اصول و مسایل کتاب را در فروع کتاب‌های مفصل و مختصرِ فقها و غیره انتخاب کرده‌ام و در کنار آن نیز از فتاوای علما بزرگ سلف در گذشته و حال استفاده کرده‌ام.
از اقوال ائمه اربعه ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد (رحمهم الله) قول کسی را که راجح بوده ترجیح داده‌ام و اگر قول کسی دیگر از علمای اسلام به لحاظ دلیل قوی‌تر بوده به آن اعتماد نموده‌ام. کوشیده‌ام مسایل کتاب در ابواب توحید، ایمان و احکام و غیره مبتنی بر ادله شرعی از قرآن و سنت صحیح نبوی یا یکی از آن دو باشد.
در مورد آنچه که نص صریحی برایش نیامده به اقوال و انتخاب ائمه ربانی و مجتهدین سلف درگذشته و حال اعتماد کرده‌ام.
و در حالات جدیدی که در خصوص عبادات و معاملات روی می‌دهد قول راجح علمای امت را که در همایش‌ها و سمینارها و فراخوان‌های فقهی و پژوهش‌های علمی ترجیح داده شده است انتخاب کرده‌ام.
و دلایل شرعی را در ابواب توحید و ایمان و علم و فضایل و اخلاق و آدب و اذکار و دعاها به تفضیل بیان کرده‌ام. چون هر مسلمانی به آن نیاز دارد.
و در همه ابواب فقه فقط به بیان دلیل و ذکر علت بسنده نموده‌ام تا کتاب طولانی نشود و مسایل آن به حاشیه نرود و از هدفی که برای آن نگاشته شده دور نگردد.
و گاهی در مسایل احکام به علت اهمیت مساله یا کثرت وقوع آن و یا به قصد تشویق به آن و یا به هدف برحذر داشتن از آن، دلیل را بیان می‌کنم.
هرکس می‌خواهد دلایل شریعی را بداند به کتاب‌های مفصل فقهی مانند المغنی، الفتاوی، الام، المبسوط، المدونه و دیگر کتاب‌های فقه و حدیث مراجعه کند.
و هرکس می‌خواهد مسایل اعمال قلوب را با دلایل آن از قرآن و سنّت به صورت مشروع بداند به کتابم «موسوعة فقه القلوب در٤ جلد» مراجعه کند.
و برای آگاهی تفصیلی از مسایل توحید و ایمان و احکام شرعی با دلایل آن از قرآن و سنّت به کتاب مُفصَّلم «موسوعة الفقه الاسلامی در ٥ جلد» مراجعه کند. و هرکس دوست دارد فقه توحید الله در نام‌ها و صفات و افعالش را مفصل فرا بگیرد به کتابم «کتاب التوحید» مراجعه کند.
ماده علمی کتاب دو اصل بزرگ است که عبارتند از: قرآن کریم و سنّت صحیح نبوی با فهم سلف امت.
به توفیق الله متعال آیات قرآنی را با ذکر اسم سوره و شماره آیه مشخص نموده‌ام.
و در مورد احادیث نبوی کوشیده‌ام که فقط احادیثی در کتاب گنجانده شود که صحیح است و منبع هر حدیث را در کتاب‌های حدیث مشخص کرده‌ام و حکمی که در مورد صحت حدیث گفته شده را به شرح ذیل بیان کرده‌ام.
همه احادیثی که در کتاب آمده از اصول صحیح آن گرفته شده است.
اگر حدیث در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده شماره حدیث را در هردو کتاب ذکر نموده‌ام و اگر حدیث فقط در یکی از این دو کتاب آمده باشد شماره‌اش را بیان کرده‌ام و اگر حدیث در یکی دیگر از کتاب‌های سنّت نیز آمده باشد گاهی به آن هم اشاره می‌کنم.
اگر حدیث در صحیحین نیامده باشد و در مسند و سنن اربعه و یا دیگر کتاب‌های حدیث آمده باشد گاهی دو منبع یا کم‌تر و بیش‌تر برای آن بیان می‌کنم ضمن اینکه شماره حدیث را در منبع اصلی ذکر می‌کنم.
در بیان احادیث به شماره حدیث در منبع آن اعتماد می‌کنم و اگر شماره‌گزاری نشده باشد به بیان شماره جلد و صفحه بسنده می‌نماییم .
اگر حدیث در غیر صحیحین باشد هر حدیثی که به صحت آن حکم شده با استناد به ائمه این فن در گذشته و حال می‌نویسیم که صحیح است یا حسن.
اگر حدیث تکرار شود اغلب تخریج آن را تکرار می‌کنیم و گاهی حدیث صحیح یا بخشی از آن را برای بیان حکم یا تشویق یا هشدار ذکر می‌کنیم.
کتابی که پیش رو دارید تعریفی کلی از دین اسلام در عقیده و احکام و اخلاق و آداب ارایه می‌دهد، که در آن مطالبی را که در منابع دیگر پراکنده بود جمع آوری نموده‌ام و مسایل و ابواب و ادله آن را فراهم کرده‌ام.
وقتی کتاب تکمیل شد، آن را «مختصر فقه اسلامی» نامیدم که با بحث توحید و ایمان آغاز می‌شود و در وسط آن به سنن و احکام پرداخته شده و آخر آن دعوت و جهاد در راه الله را بیان می‌کند.
و کتاب را در دوازه باب به شرح ذیل مرتب نموده‌ام:
باب اول: کتاب توحید و ایمان
باب دوم: فقه قرآن و سنت در فضایل و اخلاق و آداب و اذکار و ادعیه
باب سوم: کتاب عبادات
باب چهارم: کتاب معاملات
باب پنجم: کتاب نکاح و توابع آن
باب ششم: کتاب فرایض
باب هفتم: کتاب قصاص
باب هشتم: کتاب حدود
باب نهم: کتاب قضاء
باب دهم: خلافت و امارت
باب یازدهم: کتاب دعوت الی الله
باب دوازدهم: کتاب جهاد در راه الله متعال
هدف از این کتاب شناخت پروردگار معبود و بیان احکام دین و احیای اوامر الهی در تمام شعبه‌های زندگی و تشویق مردم به حرکت در صراط مستقیم است.
و به فضل الهی این کتاب بزرگ فقهی، آسان و با عباراتی زیبا و پر محتوا و با کلماتی مختصر فراهم شده است که هم به توانگر کمک می‌کند و هم نیازمند را یاری می‌کند تا به نیاز و هدفش بدون رنج و زحمت دست یابد و دل‌ها را به سوی بزرگ‌ترین خواسته به حرکت در می‌آورد، مطالب سودمند شگفت‌انگیز را در بر دارد و خواننده و شنونده از آن بهره‌مند می‌شود و لذت می‌برد و اراده‌های بی‌حرکت را به سوی باغ‌های بهشت تحریک می‌کند، بر قلب‌های مومن دست نوازش می‌کشد و زخم‌ها را مداوا می‌کند و درد‌های ملتهب را آرامش می‌دهد و هر نوع بدعت و جهالت را دور می‌کند و ستمگر و منافق و معاند را نابود می‌کند.
این کتاب را جمع‌آوری نمودم تا هدفی که الله متعال برای آن بندگانش را آفریده است تحقق یابد، و تا همنشنین کسی باشد که در خانه‌اش نشسته و یادآوری باشد برای کسی‌که غافل است و توشه‌ای باشد برای مسافر، و همدم و آرام بخش کسی باشد که وحشت، او را فرا گرفته، و باغی باشد برای خانواده و سفره‌ای باشد برای امت و چراغ راهی باشد برای بشریت. و این نعمت الهی به فضل الله متعال، قرآن و سنت و معقول و منقول و ترغیب و ترهیب و خوب و خوب‌تر را در برگرفته است.
و در آسمان توحید و شریعت شناور است و حق و فضیلت را بیان می‌کند و شرک و بدعت‌ها و زشتی‌ها را نابود می‌نماید.
از الله متعال خواستاریم که آن را موجب خوشنودی یکتاپرستان قرار دهد و آن را چراغی برای عبادت‌گزاران و توشه‌ای برای دعوت‌گران و معلمان قرار دهد، و افراد سرگردان در پرتو نور آن را بیابند و نوری باشد برای کسانی‌که در این راه حرکت کرده‌اند.
و اینک برادر مسلمان این باغی که گل‌هایش شکفته و میوه‌هایش رسیده و سایه‌اش دلپذیر و فراگیر است به شما تقدیم می‌شود، و این فضل و لطف و رحمت الهی بر بنده است پس آنچه در این کتاب درست و صحیح است از سوی الله متعال است و او را سپاس می‌گذارم و اگر اشتباهی در آن یافت شد بدانید که از من و از شیطان است و از الله متعال به خاطر آن طلب آمرزش می‌کنم و از الله متعال می‌خواهم که اگر زبان جایی دچار لغزش شده یا اشتباهی شده مرا ببخشد و عفو نماید، زیرا هر مولفی با اینکه نهایت تلاش و دقت را مبذول می‌دارد و پیوسته به پژوهش و جمع‌آوری می‌پردازد اما کم‌تر از لغزش و اشتباه غیر عمدی مصون خواهد بود. به ویژه در این دور و زمانه که مولفین، کم‌تر صفای ذهن دارند چون مشغولیت‌ها و مشکلات زیاد است و ناخوشی‌ها و رنج‌ها از هر سو حمله می‌آورند و ناراحتی‌ها و بلاها یکی پس از دیگر سرازیر‌ند و دنیا و فتنه‌ها همه جا را فرا گرفته است. هر انسانی خطا می‌کند، اما بهترین خطاکاران توبه کننده‌گان‌اند، بنابراین از الله بخشنده بزرگوار طلب مغفرت و رضامندی می‌کنم.
قلم نیز به مانند انسان گاهی به خطا می‌رود و گاه درست می‌نویسد و آغاز می‌کند و تکرار می‌کند و هیچ‌کس از لغزش انگشتان و اشتباه اذهان در امان نیست، رحمت الله بر مسلمانی باد که با دیدن مطالب صحیح کتاب سپاس می‌گذارد و اشتباهی که در آن می‌بیند مرا تذکر می‌دهد هر خیرخواه امانتدار و صادق حکیمی می‌خواهد زخم‌ها را مداوا کند که کم‌تر کسی از آن سالم خواهد ماند معالجی که استخوان‌ها را نمی‌شکند و میان خاص و عام تخم فتنه نمی‌کارد بلکه انسان بزرگواری است که به هر خوبی ارج می‌نهد و با مهربانی به هر اشتباهی که در این راه از بنده سر زده مرا تذکر می‌دهد و تردیدی نیست که این دین بزرگ برای کسانی است که به آن عمل می‌کنند و به آن دعوت می‌دهند و از آن دفاع نموده و بر آن صبر می‌نمایند.
در پایان از الله متعال مسالت می‌نمایم که آن را برای من و مسلمین سودمند بگرداند و آن را خالص برای خویش بگرداند و از من بپذیرد و مرا و پدر و مادر و خانواده‌ام و همه خوانندگان و شنوندگان کتاب و کسانی که از آن استفاده می‌برند یا آن را به دیگران می‌آموزند یا در نشر آن کمک می‌کنند و همه مسلمین را بیامرزد و ببخشد. حسبنا الله و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النصیر. و صلی الله و سلم علی نبینا محمد و علی آله و اصحابه اجمعین، و من تبعهم باحسان الی یوم الدین.
محمد بن ابراهیم بن عبدالله التویجیری
[١]- بخاری حدیث شماره ٧١ و مسلم حدیث شماره ١٠٣٧.