مختصر فقه اسلامی

٢- وظایف خلیفه

خلافت عبادتی از بزرگ‌ترین عبادت‌‌هاست و جهت ادای کامل این مسئولیت امور ذیل بر خلیفه واجب است:

الف) اقامه‌‌ی دین؛ و آن با حفظ دین، عمل به آن، دعوت به سوی آن، دفع شب‌هات از آن، اجرای احکام و حدود آن، قضاوت در میان مردم بر مبنای آنچه الله متعال نازل کرده و جهاد در راه الله می‌‌باشد.

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعۡلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِۦ وَهُوَ أَعۡلَمُ بِٱلۡمُهۡتَدِينَ١٢٥﴾[النحل: ١٢٥] «با حکمت و پند نیکو (مردم را) به راه پروردگارت دعوت نما؛ و با روشی که نیکو‌تر است با آن‌ها (بحث و) مناظره کن، بی‌تردید پروردگارت به (حال) کسی‌که از راه او گمراه شده است، دانا‌تر است و (نیز) او به هدایت‌یافتگان دانا‌تر است».

٢- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿يَٰدَاوُۥدُ إِنَّا جَعَلۡنَٰكَ خَلِيفَةٗ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَٱحۡكُم بَيۡنَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ ٱلۡهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِيدُۢ بِمَا نَسُواْ يَوۡمَ ٱلۡحِسَابِ٢٦﴾[ص: ٢٦] «ای داوود! ما تو را در زمین خلیفه (= فرمانروا) قرار دادیم، پس به حق در میان مردم داوری کن و از هوای (نفس) پیروی نکن که تو را از راه الله گمراه می‌کند، بی‌گمان کسانی‌که از راه الله گمراه می‌شوند، به خاطر آنکه روز حساب را فراموش کردند، عذاب شدیدی (در پیش) دارند».

٣- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا وَإِذَا حَكَمۡتُم بَيۡنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحۡكُمُواْ بِٱلۡعَدۡلِۚ إِنَّ ٱللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ سَمِيعَۢا بَصِيرٗا٥٨﴾[النساء: ٥٨] «بی‌گمان الله به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبان آن‌ها بازگردانید. و هنگامی‌که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید، درحقیقت، نیکو چیزی است که الله شما را به آن اندرز می‌دهد، بی‌گمان الله شنوای بیناست»

٤- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ جَٰهِدِ ٱلۡكُفَّارَ وَٱلۡمُنَٰفِقِينَ وَٱغۡلُظۡ عَلَيۡهِمۡۚ وَمَأۡوَىٰهُمۡ جَهَنَّمُۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمَصِيرُ٩﴾[التحریم: ٩] «ای پیامبر، با کفار و منافقان جهاد کن و بر آن‌ها سخت بگیر و جایگاه‌شان جهنم است و بد جایگاهی است».

ب) انتخاب افراد لایق و شایسته برای سمت‌‌ها و شهرهای مختلف

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿إِنَّ خَيۡرَ مَنِ ٱسۡتَ‍ٔۡجَرۡتَ ٱلۡقَوِيُّ ٱلۡأَمِينُ﴾[القصص: ٢٦] «بهترین کسی را که می‌توانی اجیر کنی، کسی است که نیرومند امین باشد (و او چنین است)».

٢- از معقل بن یسیار روایت است که شنیدم رسول الله فرمود: «هر امیری که امور مسلمانان را بر عهده گیرد، سپس برای آنان تلاش نکرده و خیرخواهی نکند، همراه آنان وارد بهشت نمی‌‌شود».[١٦٠٦]

ج) امام اقوال و اعمال کارگزارانش را مورد محاسبه قرار دهد.

از ابوحمید ساعدی روایت است که: رسول الله مردی از قبیله‌‌ی ازد که ابن اللتبیه نام داشت، مامور جمع‌‌آوری زکات نمود. وقتی وی برگشت گفت: این‌ها (اموال زکات و) مال شماست و این را به من هدیه داده‌‌اند. رسول الله فرمود: چرا (چنین شخصی) در خانه‌‌ی پدر یا مادرش نمی‌‌نشیند تا ببیند برای او هدیه می‌‌آورند یا نه؟ سوگند به کسی‌که جانم در دست اوست، کسی چیزی از مال زکات (به ناحق) بر نمی‌‌دارد مگر اینکه در روز قیامت در حالی می‌‌آید که آن‌‌را بر گردن حمل می‌کند که اگر شتر یا گاو یا گوسفندی باشد، بانگ می‌‌زند. سپس رسول الله دستش را بالا برد چنانکه سفیدی زیر بغلش دیده شد و فرمود: «بار الها آیا حکم تو را ابلاغ کردنم، بار الها آیا حکم تو را ابلاغ کردم» و این را سه بار تکرار کردند.[١٦٠٧]

د) جویای اوضاع و احوال رعیت باشد و امورشان را چنانکه مصلحت می‌‌طلبد تدبیر کند.

از ابن‌‌عمر روایت است که رسول الله فرمود: «همه‌‌ی شما مسئول هستید. و از همه شما در مورد زیردستان‌‌تان سوال خواهد شد. امیری که بر مردم گمارده می‌‌شود، مسئول است و در مورد رعیتش سوال خواهد شد. مرد مسئول خانواده خود می‌‌باشد و در مورد آن‌ها سوال خواهد شد. زن در خانه‌‌ی شوهرش و در مورد فرزندش مسئول می‌‌باشد و در مورد آن‌ها سوال خواهد شد؛ برده مسئول مال آقایش می‌‌باشد و در مورد آن سوال خواهد شد. بدانید و آگاه باشید که همه‌‌ی شما مسئول هستید و در مورد زیردستان‌‌تان سوال خواهید شد».[١٦٠٨]

و) مهربانی و نرم‌‌خویی با زیردستان و نصیحت آنان

١- از تمیم داری روایت است که رسول الله فرمود: «دین نصیحت و خیرخواهی است. گفتیم: برای چه کسی؟ فرمود: «برای الله، کتابش، رسولش، پیشوایان مسلمانان و عموم مردم».[١٦٠٩]

٢- از معقل بن یسار روایت است که شنیدم رسول الله فرمود: «هیچ امیر و فرماندهی نیست که امور مسلمانان به وی سپرده می‌‌شود و او در امور آن‌ها تلاش نمی‌کند و به نصیحت آن‌ها نمی‌‌پردازد مگر اینکه همراه آن‌ها وارد بهشت نمی‌‌‌‌شود».[١٦١٠]

ی) مشورت در امور با مشاوران

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ﴾[المائدة: ٢] «و در نیکوکارى و پرهیزگاری به یکدیگر یاری رسانید و در گناه و تجاوز دستیار هم نشوید و از الله پروا کنید [زیرا] بی‌تردید، الله سخت‌کیفر است».

٢- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحۡمَةٖ مِّنَ ٱللَّهِ لِنتَ لَهُمۡۖ وَلَوۡ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّواْ مِنۡ حَوۡلِكَۖ فَٱعۡفُ عَنۡهُمۡ وَٱسۡتَغۡفِرۡ لَهُمۡ وَشَاوِرۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡرِۖ فَإِذَا عَزَمۡتَ فَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُتَوَكِّلِينَ١٥٩﴾[آل عمران: ١٥٩] «پس به (سبب) رحمت الهی است که تو با آنان نرم‌‌خو (و مهربان) شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، قطعا از اطراف تو پراکنده می‌شدند، پس از آنان در گذر و برای‌‌شان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن و آنگاه که تصمیم گرفتی بر الله توکل کن، زیرا الله توکل کنندگان را دوست می‌دارد».

ی) رسیدگی به مصالح داخلی و خارجی امت

١- اللهود متعال می‌‌فرماید: ﴿لَقَدۡ جَآءَكُمۡ رَسُولٞ مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ عَزِيزٌ عَلَيۡهِ مَا عَنِتُّمۡ حَرِيصٌ عَلَيۡكُم بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ رَءُوفٞ رَّحِيمٞ١٢٨﴾[التوبة: ١٢٨] «یقیناً پیامبری از (میان) خودتان به سوی‌تان آمد که رنج‌های شما بر او دشوار (و گران) است و بر (هدایت) شما سخت اصرار دارد و (نسبت) به مؤمنان روؤف (و) مهربان است».

٢- از ام‌‌الموئمنین عایشه روایت است که از رسول الله شنیدم در خانه‌‌ام فرمود: «پروردگارا کسی‌که امر ولایت امت مرا به عهده بگیرد و بر آنان سخت‌‌گیری کند، تو بر او سخت‌‌بگیر و اگر نسبت به آنان مهربان باشد، تو نیز بر او مهربان باش».[١٦١١]

ن) برای رعییتش الگوی نیکی در دین و اخلاق باشد.

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ٤﴾[القلم: ٤] «و یقیناً تو (ای محمد) بر اخلاق و خوی بسیار عظیم و والایی هستی».

٢- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ لِّمَن كَانَ يَرۡجُواْ ٱللَّهَ وَٱلۡيَوۡمَ ٱلۡأٓخِرَ وَذَكَرَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا٢١﴾[الأحزاب: ٢١] «یقیناً برای شما در زندگی رسول الله سرمشق نیکویی است، برای آنان که به الله و روز آخرت امید دارند و الله را بسیار یاد می‌کنند».

٣- - الله متعال می‌‌فرماید: ﴿وَلَقَدۡ ءَاتَيۡنَا مُوسَى ٱلۡكِتَٰبَ فَلَا تَكُن فِي مِرۡيَةٖ مِّن لِّقَآئِهِۦۖ وَجَعَلۡنَٰهُ هُدٗى لِّبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ٢٣ وَجَعَلۡنَا مِنۡهُمۡ أَئِمَّةٗ يَهۡدُونَ بِأَمۡرِنَا لَمَّا صَبَرُواْۖ وَكَانُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا يُوقِنُونَ٢٤﴾[السجدة: ٢٣-٢٤] «به راستی به موسی کتاب (تورات) دادیم، پس (ای پیامبر گرامی!) از دیدار او (= موسی) در شک و تردید مباش و ما آن (تورات) را (وسیله) هدایت برای بنی‌‌اسرائیل قرار دادیم. و از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می‌کردند؛ زیراشکیبایی ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند».

ر) نسبت به مسلمانان حُسن ظن داشته باشد و در جستجوی اسرار و نهان آن‌ها نباشد.

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞۖ وَ لَا تَجَسَّسُواْ وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمۡ أَن يَأۡكُلَ لَحۡمَ أَخِيهِ مَيۡتٗا فَكَرِهۡتُمُوهُۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ تَوَّابٞ رَّحِيمٞ١٢﴾[الحجرات: ١٢] «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان(های بد) بپرهیزید، بی‌شک بعضی از گمان(ها) گناه است و (در امور دیگران) تجسس (و کنجکاوی) نکنید و بعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را درحالی‌که مرده است، بخورد؟! پس (البته) آن‌‌را ناپسند دارید و از الله بترسید، بی‌گمان الله توبه‌پذیر مهربان است».

٢- از معاویه روایت است از رسول الله شنیدم که فرمود: «اگر در پی اسرار و نهان مردم باشی، آنان را تباه خواهی کرد یا چه بسا به تباهی بکشانی».[١٦١٢]

ز) همنشینان صالح و نیک انتخاب کند.

١- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَكُونُواْ مَعَ ٱلصَّٰدِقِينَ١١٩﴾[التوبة: ١١٩] «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید از الله بترسید و با راستگویان باشید».

٢- الله متعال می‌‌فرماید: ﴿وَٱصۡبِرۡ نَفۡسَكَ مَعَ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ رَبَّهُم بِٱلۡغَدَوٰةِ وَٱلۡعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجۡهَهُۥۖ وَلَا تَعۡدُ عَيۡنَاكَ عَنۡهُمۡ تُرِيدُ زِينَةَ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَلَا تُطِعۡ مَنۡ أَغۡفَلۡنَا قَلۡبَهُۥ عَن ذِكۡرِنَا وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ وَكَانَ أَمۡرُهُۥ فُرُطٗا٢٨﴾[الکهف: ٢٨] «و با کسانی باش که پروردگار خود را صبحگاهان و شامگاهان می‌خوانند (و تنها) وجه او را می‌طلبند و هرگز به خاطر زیورهای دنیا، چشمانت را از آن‌ها بر مگیر و پیروی نکن از کسانی‌که دل‌هایشان را از یاد خود غافل ساخته‌ایم و هوای نفس خویش را پیروی کردند و کارهای‌‌شان از حد گذشته (و برباد) است».

٣- از ابوسعید خدری روایت است که رسول الله فرمود: «الله متعال هیچ پیامبری را مبعوث نکرد و هیچ خلیفه‌‌ای به خلافت نمی‌‌رسد مگر اینکه دو همنشین دارد: همنشینی که او را به نیکی امر نموده و بدان تشویق می‌کند و همنشینی که او را به شر و بدی امر می‌کند و بدان تشویق می‌‌کند. و معصوم کسی است که الله او را حفظ نماید».[١٦١٣]

[١٦٠٦]- متفق علیه؛ بخاری: ٧١٥٠؛ مسلم: ١٤٢؛ متن از مسلم می‌‌باشد.

[١٦٠٧]- متفق علیه؛ بخاری: ٢٥٩٧؛ مسلم: ١٨٣٢؛ متن از بخاری می‌‌باشد.

[١٦٠٨]- متفق علیه؛ بخاری: ٨٩٣؛ مسلم: ١٨٢٩؛ متن از مسلم می‌‌باشد.

[١٦٠٩]- مسلم: ٥٥

[١٦١٠]- متفق علیه؛ بخاری: ٦٠٦٦؛ مسلم: ٢٥٦٣؛ متن از بخاری می‌‌باشد.

[١٦١١]- مسلم: ١٨٢٨

[١٦١٢]- صحیح؛ ابوداود: ٤٨٨٨

[١٦١٣]- بخاری: ٧١٩٨