ابوریحان و ابوعلی
امّا دسته‌ای از برجسته‌ترین متفکرین اسلامی نیز اندیشه‌های ابن سینا را مور نقد قرار داده‌اند و اعتراضات گوناگون بر آثار و افکار او عرضه داشته‌اند. از جملۀ این گروه یکی طبیعی‌دان شهیر اسلامی ابوریحان محمّدبن احمد بیرونی خوارزمی (متوفی در سال ۴۴۰ هجری قمری) است که معاصر با ابن‌سینا [۳] بوده و مذاکرات و مکاتباتی میان ایشان رفته است:
ابوریحان در طبیعیات از نوابغ روزگار شمرده می‌شود بطوریکه برخی از علمای مغرب‌زمین او را سرآمد همۀ دانشجویان ازمنه و ادوار دانسته‌اند!
جورج سارتُن George Sarton در کتاب «مقدّمۀ تاریخ علم» می‌نویسد:
«او یکی از بزرگترین دانشمند عالم اسلام و با ملاحظۀ جمیع جهات یکی از بزرگترین دانشمندان همۀ قرون و أعصار است [۴]»!
پرفسور آرثر آپم پوپ Arther Upham Pope در مقاله‌ای تحت عنوان «بیرونی به عنوان یک متفکّر» می‌نویسد:
«در هر فهرستی که از اسامی دانشمندان بزرگ جهان فراهم آید باید نام بیرونی را در سطرهای نخستین آن ذکر کرد. هر کتابی که دربارۀ تاریخ ریاضیّات یا نجوم یا جغرافیا یا مردم‌شناسی یا تاریخ مذهب نوشته شود کامل نخواهد بود مگر آنکه سهم بزرگی که بیرونی در هریک از این علوم دارد در آن شناسانده شود. بیرونی یکی از متفکّرین همۀ قرون و أعصار است» [۵].
ابوریحان چنانکه گفتیم با ابن سینا مذاکراتی داشته و در کتاب «الآثار الباقیة عن القرون الخالیة» به مناسبت بخشی در طبیعیّات می‌نویسد:
«وقد ذکرت ذلك في موضع آخر الیق به من هذا الکتاب وخاصّة فیما جری بیني وبین الفتی الفاضل أبی علّی الحسین بن عبد الله بن سینا من المذاکرات في هذا‌الباب [۶]».
یعنی: «و این موضوع را در جایگاه دیگری که از این کتاب مناسب‌تر است آورده‌ام بخصوص مذاکراتی را که در این باب میان من و جوان فاضل ابی علی، حسین‌بنی عبدالله سینا رخ داده‌است». بیرونی ضمن مراسله‌ای هیجده سؤال از ابن سینا کرده که ده مسئله از میان آنها، صورت اعتراض بر گفتار ارسطو در کتاب «آسمان و جهان» دارد و هشت پرسش دیگر، ابوریحان با خود ابن سینا سخن گفته است برخی از این مسائل، صورت فلسفی و برخی صورت علمی محض دارند. ابن سینا در پاسخی که بر ایرادات ابوریحان نوشته پاره‌ای از آنها را پذیرفته و بیشتر ایرادها را جواب گفته است لیکن پاسخهای وی، ابوریحان را قانع نکرده و ضمن نامۀ دیگری اکثر جوابهای ابن سینا را نقض نموده است [٧]. از جمله ایرادهائی که ابوریحان بر ارسطو آورده و ابن سینا آن را پذیرفته ایرادی است که دربارۀ حرکت مستدیر دایره و بیضی ذکر نموده و شیخ‌الرئیس با آنکه در سراسر نامه، سخت کوشیده تا از ارسطو دفاع کند در این مورد حق را به ابوریحان داده است و می‌نویسد:
«در این مسئله چه بسیار خوب متفطّن شده و چه نیک اعتراض آورده‌ای خدایت عمر دراز ارزانی دارد [۸] ...».
قضاوت دربارۀ برخی از اختلافات ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی بخصوص امروز با توجه به پیشرفتهای علمی، آسان بنظر می‌رسد مانند اختلافاتی که دربارۀ نور و غیره با یکدیگر داشته‌اند.
[۳] ابن‌سینا از ابوریحان کوچکتر بود ولی ۱۲ سال زودتر از وی وفات کرد. [۴] به کتاب «بیرونی نامه» اثر آقای ابوالقاسم قربانی، صفحه ۱۲ نگاه کنید. [۵] به «بیرونی نامه» صفحه ۱۳ رجوع شود. [۶] الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، چاپ لایپزیک (سال ۱٩۲۳) صفحۀ ۲۵٧. [٧] صورت پرسش‌های ابوریحان و پاسخهای ابن‌سینا را می‌توانید در کتاب «نامه دانشوران ناصری» جزء ششم از صفحه ۱٩۳ ببعد ملاحظه کنید و نیز به رساله مستقلی که علی اکبر دهخدا در اینباره فراهم آورده است و با عنوان «شرح حال نابغه شهیر ایران ابوریحان محمد‌بن احمد خوارزمی بیرونی» بچاپ رسیده رجوع شود این رساله در «لغت‌نامه دهخدا» عیناً نقل شده است. همچنین به مجموعه‌ای که با نام «رسائل ابن‌سینا» به اهتمام ضیاء اولکن و احمد آتش در استانبول به سال ۱٩۵۳ مطبوع گشته نگاه کنید، در کتاب اخیر پاسخ شانزده پرسش از سؤالات ابوریحان تحت عنون «جواب ستّ عشر مسئله لأبي ریحان» آمده است. [۸] شرح حال نابغه شهیر ایران ابوریحان، تألیف دهخدا، صفحۀ ۴۸.