شهرستانی و ابن سینا
دیگر از نقّادان ابن سینا که با غزالی معاصر بوده ابوالفتح محمدبن عبدالکریم شهرستانی (متوفّی به سال ۵۴۸ هجری قمری) صاحب کتاب مشهور «الملل و النّحل» است. شهرستانی دو کتاب در نقض آراء ابن سینا نوشته یکی از آنها که نامش در فهرست مصنّفات وی آمده، عنوان: «شبهات برقلس و ارسطو و ابن سینا و نقضها» داشته است. شهرستانی در کتاب ملل و نحل در فصل «شبه برقلس في قدم عالم» به کتاب مزبور اشاره‌ای دارد و می‌نویسد:
«وقد افردت لها کتابا أوردت فیه شبهات ارسطو طالیس وهذه وتقریرات أبی عليّ بن سینا ونقضتها علی قوانین منطقیّة [۱۰]».
یعنی: «در اینباره کتابی جداگانه تصنیف کرده‌ام که شبهات ارسطو و این شبهه‌ها (را که برقلس اظهار داشته) و همچنین تقریرات ابوعلی سینا را در آنجا آورده‌ام و از راه قوانین منطقی آنها را نقض نموده‌ام».
کتاب دوّم شهرستانی که در آن آراء فلاسفه و بخصوص ابن سینا را تخطئه می‌کند، کتاب معروف «مصارعة الفلاسفة» است. شهرستانی این کتاب را در حدود سال ۵۴۰ هجری قمری (یعنی ۱۰ سال پیش از وفات غزالی) برای مجدالدین ابی‌القاسم علی بن جعفر موسوی تصنیف کرده است چنانکه صدرالدین شیرازی در کتاب أسفار می‌نویسد: «وقد الّف هذا الکتاب لمجد الدین أبي القاسم عليّ بنجعفر الموسوی وهو ضدّ ابن سینا... في حوالي ۵۴۰ه [۱۱]» با این حساب، غزالی کتاب «تهافة الفلاسفة» را پیش از «مصارعه الفلاسفه» نگاشته زیرا غزالی کتاب خود را در سال ۴٩۰ هجری قمری زمانیکه در نظامیّۀ بغداد به تدریس مشغول بوده نوشته است و از اینرو ما ذکر او را بر شهرستانی مقدّم داشتیم. شهرستانی در آغاز کتاب «مصارعة الفلاسفة» می‌نویسد:
«ووقع الاتّفاق علی انّ المبرّز في علوم الحکمة وعلامّة الدّهر في الفلسفه، أبوعلی الحسین بنعبدالله بنسینا... وأجمعوا علی انّ من وقف علی مضمون کلامه وعرف مکنون مرامه فقد فاز بالسّهم المعلّی وبلغ الـمقصد الأقصی ... فأردت أن أصارعه مصارعة الأبطال وانازله منازل الرّجال فاخترت من کلامه في إلهیّات: «الشّفاء» و«النّجاة» و«الإشارات» و«التّعلیقات» أحسنه وأمتنه وهو ما برهن علیه وحققّه وبیّنه وشرطت علی نفسي أن لا افاوضه بغیر صنعته [۱۲] ...».
یعنی: «و اتفاق چنان رخداده که سرآمد علوم حکمت و علّامه روزگار در فلسفه، ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا باشد ... و همگی برآنند که هر کس از مضمون گفتار وی آگاه شود و أغراض پنهان او را دریابد به والاترین نصیب دست یافته و به بلندترین مقاصد نائل آمده است ... از اینرو مصمم شدم که چون پهلوانان با او دست و پنجه نرم کنم و همانند مردان در برابر وی فرود آمده مبارزه نمایم، پس در مباحث الهیّات از سخنان او بهترین و استوارترین بخش‌ها را در کتاب «شفاء» و «نجات» و «إشارات» و «تعلیقات» برگزیدم که بر آنها برهان اقامه نموده و آنها را اثبات کرده و توضیح داده است و بر خود شرط کردم که گفتگوی من با او از راهی جز فنّ وی یعنی فلسفه نباشد».
مسائلی که شهرستانی در کتاب خود با ابن سینا بر سر آنها به مناقشه برخاسته عبارتند از: «حصر اقسام وجود» و «توحید واجب الوجود» و «حدوث عالم» و «حصر مبادی» و «برخی از مسائل مشکل و شکوک پیچیده»، که همگی از مسائل مربوط به «الهیّات» شمرده می‌شوند.
[۱۰] الملل و النبحل، چاپ مصر، الجزء الثانی، صفحۀ ۲۱۰. [۱۱] الأسفار الأربعه ۲/۲٧۵. [۱۲] مصارعة الفلاسفة (با تحقیق سهیر محمد مختار) صفحه ۱۵ و ۱۶.