فصل پنجم: کوتاه کردن نماز در سفر از تمام خواندن آن بهتر است
بخاطر روایت عبدالله‌بن عمر سکه می‌گوید، رسول خدا صفرمودند: «خداوند دوست دارد که به رخصت‌هایش عمل شود، همچنان که دوست ندارد به نافرمانیش عمل شود» [٧٧]و در روایتی دیگر آمده: «خداوند دوست دارد که به رخصت‌هایش عمل شود، همچنان که دوست دارد به سختی‌هایش نیز عمل شود» [٧۸].
اگر مسافر نماز چهار رکعتیش را به صورت تمام بخواند، نمازش درست است، ولی با عمل افضل‌تر ـ دو رکعت خواندن نماز ـ مخالفت کرده است، زیرا ام‌المؤمنین عایشه لبعد از فوت پیامبر صدر سفر نمازهایش را به صورت تمام می‌خواند و امام عثمان سنیز در منی نمازهایش را به صورت تمام می‌خواند [٧٩]ولی آن عملی که پیامبر صدر سفرهایش بر آن مداومت داشته ـ یعنی کوتاه کردن نمازها ـ بدون شک عملی بهتر و برتر است [۸۰].
و از استادمان، امام عبدالعزیز بن عبدالله‌بن باز/ شنیدم که می‌فرمود: «اصل در نماز همچنان که خداوند آن را فرض کرده دو رکعت خواندن آن است، سپس خداوند بعد از هجرت پیامبر صدر نمازهای غیر سفر دو رکعت اضافه کرد ـ در نمازهای ظهر، عصر و عشاء ـ و نمازهای سفر به حالت خود ـ دو رکعتی ـ باقی ماندند، و این مطالب اصل است. و نماز مغرب و صبح نیز بر حالت اصلی خود باقی ماندند. پس قصر کردن نماز در سفر سنت مؤکد است ولی با وجود این تمام خواندن نماز در سفر ممنوع نیست، و قصر کردن نماز، صدقه‌ای از طرف خداوند است، و هر کس آن تمام بخواند دچار گناهی نشده. و ام‌المؤمنین عایشه لدر سفر نمازش را به این دلیل که هیچ سختی بر او نیست، به صورت تمام ـ چهار رکعتی ـ می‌خواند. و صحابه هم این عمل او را ناپسند نمی‌شمردند، در حالی که عایشه لاز عالم‌ترین مردم بود» [۸۱].
اگر شخص نمازی را در غیر سفر فراموش کرده باشد و بعداً در سفر یادش آید که آن را نخوانده است، بر اساس فتوای اجماع علما واجب است که آن را به صورت تمام بدون قصر کردن بخواند. چون نماز چهار رکعتی در غیر سفر بر او فرض شده پس جایز نیست که در آن نقص ایجاد کند. و او در اصل قضای نماز فوت شده را می‌کند که آن نماز هم چهار رکعتی بود.
اما اگر شخص نمازی را در سفر فراموش کرده و بعداً در غیر سفر یادش آید که آن را نخوانده است، امام احمد در مورد آن می‌گویدّ: شرط احتیاط آن است که نمازش را به طور تمام بخواند و امامان اوزاعی، داود و شافعی در یکی از اقوالش چنین فتوا داده‌اند، و امامان مالک، ثوری و اهل رأی می‌گویند: آن را به صورت نماز سفر بخواند، زیرا او قضای نماز فوت شده را می‌کند و فقط دو رکعت نماز هم از او فوت شده است [۸۲]، والله اعلم [۸۳].
و اگر شخص نمازی را در سفر فراموش کرد و در همان سفر یا سفر دیگری یادش آمد، آن را به صورت قصر قضا کند، چون آن نماز در سفر بر او واجب شده و در سفر نیز آن را ادا کرده است [۸۴].
[٧٧] مسند احمد (۲/۱۰۸)، شیخ البانی در ارواء الغلیل (۵۶۴) آن را صحیح دانسته است. [٧۸] ابن حبان (۲/۶٩-۳۵۴)، طبرانی در المعجم الکبیر (۱۱۸۸۰) و شیخ البانی در ارواء الغلیل (۳/۱۱) شماره (۵۶۴)، آن را صحیح دانسته است. [٧٩] مسلم (۶۸۵)، بخاری (۱۰۸۴)، (۱۶۵۶)، [۸۰] شیخ الإسلام ابن تیمیه/می‌گوید: (علما در مورد قصر کردن نماز در سفر، و آیا قصر کردن حرام یا مکروه است؟ یا ترکش بهتر است؟ یامستحب است؟ یا هر دو یکسان است؟ دچار اختلاف شده‌اند، و بر ۵ قول تقسیم شده‌اند: ۱) قول کسانی که می‌گویند: تمام خواندن نمازها بهتر است، مثل یکی از اقوال امام شافعی. ۲) قول کسانی که بین قصر یا تمام خواندن را یکسان دانسته‌اند، مثل: بعضی از اصحاب امام مالک. ۳) قول کسانی که می‌گویند: قصر خواندن نمازها بهتر است، مثل قول صحیح امام شافعی و یکی از روایاتی که از امام احمد شده است. ۴) قول کسانی که می‌گویند: قصر خواندن نمازها واجب است، مثل قول ابوحنیفه، و امام مالک در یکی از روایاتی که از او شده است. ۵) قول کسانی که می‌گویند: قصر خواندن نمازها، سنت است و تمام خواندن آنها مکروه است، که این قول، صحیح‌ترین اقوال می‌باشد، و به همین خاطر نیت آوردن برای نماز قصر نزد اکثر علما مثل، ابوحنیفه، مالک، احمد در یکی از اقوالش، واجب نیست). مجموع الفتاوی (ج ۲۴/ ص ٩، ۱۰، ۲۱-۲۲). [۸۱] از استادمان در هنگام شرحش بر بلوغ المرام، حدیث (۴۵۲-۴۵۳-۴۵۴-۴۵۵) شنیدم که در مورد روایت ام‌المؤمنین عایشه لکه فرموده: «پیامبر صدر سفر نمازش را گاهی به صورت قصر و گاهی به صورت تمام می‌خوانده و گاهی روزه می‌گرفت و گاهی نمی‌گرفت» می‌فرماید: علما می‌گویند این روایت ام‌المؤمنین عایشه لروایتی شاذ و غیرمحفوظ است، و آنچه از پیامبر صحفظ و نقل شده، این است که ایشان در سفر نمازش را به صورت قصر می‌خواند، و این روایت عایشه لبا روایات صحیح دیگری مثل روایت انس و امثال او، تضاد و مخالفت دارد پس باید گفت که این عمل عایشه لدلالت بر جواز اتمام خواندن نماز در سفر است، ولی آنچه که پیامبر صبر آن عمل کرده و تأکید داشته، بهتر و دوست‌تر است. و امام عثمان سنیز در اوائل نمازها را در سفر قصر می‌کرد، و بعداً آنها را تمام می‌خواند. و بعضی از یارانش نیز به امامت او نماز می‌خواندند. [۸۲] المغنی، ابن قدامه (۳/۱۴۱-۱۴۲)، «الإنصاف في عرضة الراجح من الخلاف المطبوع مع المقنع و الشرح الکبير» (۵/۵۳-۵۴)، «حاشية الروض المربع»، ابن قاسم (۲/۳۸٧). [۸۳] علامه محمدبن صالح العثیمین در مورد کسی که نمازی را در سفر یادش رفته و سپس در غیر سفر یادش می‌آید، قول راجح را این دانسته که آن نماز را بصورت قصر بخواند، چون آن نماز در سفر بر او واجب شده و نماز سفر دو رکعت است، پس لازم نیست تمام خوانده شود، بر این اساس این مسئله دارای ۴ شکل می‌باشد: ۱) نماز سفر را در سفر یادش می‌آید، پس آن را به صورت قصر می‌خواند. ۲) نماز غیر سفر را در غیر سفر یادش می‌آید، پس آن را به صورت تمام می‌خواند. ۳) نماز سفر را در غیر سفر یادش می‌آید، پس بنابر قول صحیح آن را بصورت قصر می‌خواند. ۴) نماز غیر را در سفر یادش می‌آید، پس آن را به صورت تمام می‌خواند. الشرح الممتع، ابن عثیمین (۴/۵۱٧-۵۱٩)، (۵/۵۴۲-۵۴۳). [۸۴] المغنی، ابن قدامه (۳/۱۴۲).