فصل هشتم: مدت زمانی که مسافر می‌تواند در آن نمازش را قصر کند
ابن المنذر می‌گوید: «اجماع اهل علم، بدون هیچگونه اختلافی بر این استوار است: کسی که به سفری می‌رود جایز است نمازش قصر کند، و فرقی نمی‌کند، سفر حج، عمره یا جهاد باشد، می‌تواند تا زمانی که در سفر است و به منزلش بازنگشته بدون هیچ محدودیتی نمازش را قصر کند» [۱۰۸].
از انس‌بن مالک سروایت است که فرموده: «با پیامبر صاز مدینه به مکه رفتیم و پیامبر صـ نمازهای چهار رکعتی را ـ دو رکعت دو رکعت می‌خواند، گفتم: چقدر در مکه ماندید؟ [۱۰٩]گفت: ۱۰ روز» [۱۱۰].
ابن قدامه/ می‌گوید: «و خلاصه این اقوال: هر کس که مدت اقامت بیشتر از ۲۱ نماز را با هم قصر نکرده باشد، می‌تواند نمازش را به صورت قصر بخواند و همچنین کسی که سال‌ها در جایی بماند» [۱۱۱].
اما اگر نیت ماندن در جایی را به مدت بیشتر از ۴ روز داشت، باید نمازش را تمام بخواند. چون پیامبر صبرای حجه‌الوداع، روز یکشنبه از ماه ذی‌الحجه به مکه رسید و روزهای یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه و چهارشنبه در مکه ماند و سپس روز پنج‌شنبه به‌سوی منی خارج شد، و در صبح روز چهارم ذی‌الحجه باز به مکه برگشت و روزهای چهارم، پنجم، ششم و هفتم ذی‌الحجه را در مکه ماند و روز هشتم، نماز صبح را در أبطح خواند، پیامبر صدر طول این ایام نمازش را به صورت قصر می‌خواند، در حالی که تصمیم بر اقامت داشت، پس اگر شخص مسافر نیز قصد ماندن، به شیوۀ پیامبر صرا داشت می‌تواند نمازش را به صورت قصر بخواند، و اگر قصد ماندن بیشتر از آن را داشت، باید نمازش را تمام بخواند [۱۱۲].
ابن عباس می‌گوید: «پیامبر صهمراه اصحابش، صبح روز چهارم ذی‌الحجه وارد مکه شدند و لبیک به حج می‌گفتند ـ یعنی اول به حج احرام بسته بودند ـ بعداً پیامبر صبه آنان دستور داد به جز کسانی که هدیه ـ قربانی ـ به همراه دارند، بقیۀ احرام حج را به احرام عمره تبدیل نمایند» [۱۱۳].
شیخ الإسلام ابن تیمیه می‌گوید: «اگر شخص نیت کرد در شهری یا روستایی، ۴ روز یا کمتر از آن بماند، نمازش را قصر بخواند، همچنان که پیامبر صزمانی وارد مکه شد، چنین کاری انجام داد، او ۴ روز در مکه ماند و نمازهایش را به صورت قصر خواند، ولی اگر مدت ماندن در جایی بیشتر از ۴ روز باشد، در آن اختلاف وجود دارد، و بهتر و صحیح آن است که نمازش را به صورت کامل بخواند، اما اگر شخص نیت ۴ روز اقامت را داشته باشد ولی بیشتر ماند و در نیتش بود فردا می‌روم یا پس فردا می‌روم و نیت ماندگاری بیشتر نداشته باشد، می‌تواند به دلیل مشخص نبودن زمان رفتنش، نمازهایش را به صورت قصر بخواند. پیامبر صده روز و اندی را در مکه ماندگار شد و نمازهایش را به صورت قصر می‌خواند و حدود ۲۰ شب را در تبوک ماندگار شد و نمازهایش را به صورت قصر می‌خواند». والله اعلم [۱۱۴].
و از استادمان، امام عبدالعزیز بن عبدالله‌بن باز /شنیدم که در مورد اقامت ۱٩ روزۀ پیامبر صدر مکه در سال فتح آن و قصر کردن نمازهایش [۱۱۵]، می‌فرمود: «و پیامبر صبه خاطر مصالح اسلام و مسلمانان در مکه ماند، و این ماندگاری طوری نبود که از قبل تصمیم بر آن گرفته باشد بلکه به خاطر مصالح مسلمانان بود و وقتی که به مقصودش نایل شد به مدینه بازگشت، چون واضح است که مهاجران بیشتر از سه روز در مکه نمی‌ماندند، ولی به خاطر محقق ساختن این مصالح ماندند، پس اگر شخص مسافر در جایی ماندگار شد و بر ماندگاری در آن از قبل تصمیم نگرفته بود می‌تواند، نمازش را به صورت قصر بخواند» [۱۱۶].
و بازی از استادمان شنیدم که در مورد اقامت ۲۰ روزۀ پیامبر صدر غزوۀ تبوک، در آن سرزمین و قصر کردن نمازهایش [۱۱٧]می‌فرمود: «و مدت ماندگاری پیامبر صدر تبوک، تحت ارادۀ پیامبر صنبود، بلکه به مدت زمان طول کشیدن جنگ با رومیان بستگی داشت، که برمی‌گردند یا می‌مانند، سپس خداوند اجازۀ بازگشت به پیامبر صرا داد. و به این داستان و داستان فتح مکه می‌توان استناد کرد، که در قصر کردن نمازها در مدت زمانی که مدت اقامت مشخص نیست، هر چند که به درازا هم بکشد، اشکالی وجود ندارد، حتی علما گفته‌اند: اگر شخص سال‌ها در جایی ماندگار شود ولی قصد ماندگاری در آن را نکرده باشد، باز به عنوان مسافر محسوب و احکام سفر شاملش می‌شود. و می‌تواند نمازش را به صورت قصر بخواند. و این بهتر است.
اما اگر شخص قصد و نیت اقامت در جایی را داشت، علما در مدت زمان آن دچار اختلاف شده‌اند، که آیا ۲۰ روز یا ۱٩ روز یا ۳ روز یا ۴ روز یا غیره است. و بهترین قول در این باره، مدت ۴ روز است. چون که پیامبر صدر حجه‌الوداع ماندگار شد و وقتی که خواست بیشتر از ۴ روز در آنجا ـ مکه ـ بماند نمازش را به صورت تمام می‌خواند. ولی اگر مدت زمان قصد اقامت ۴ روز یا از ۴ روز کمتر بود می‌توان نماز را قصر کرد، چون بر آن نیت شده است. و امام شافعی، مالک، احمد نیز برای این قولند. و با این فتوای امام شافعی، مالک و احمد، دلایل منظم می‌شوند و باعث جلوگیری از تبعیت مردم از هوی و هوسشان در این مورد می‌شود، و این بهتر و مناسب‌تر است. همچنان که جمهور علما هم به ۴ روز فتوا داده‌اند. و بیشتر از ۴ روز مورد اختلاف علما می‌باشد. و اگر مدت اقامت از ۴ روز کمتر باشد مورد اتفاق علما است و داخل اجماع علمای قرار می‌گیرد» [۱۱۸].
و با این شیوه مسلمان از دایرۀ اختلاف علما بیرون می‌آید و آنچه را که در آن دچار شک می‌شود به‌سوی آنچه که در آن دچار شک نمی‌شود، ترک می‌کند، والله اعلم [۱۱٩].
[۱۰۸] الإجماع، ابن المنذر ص (۴٧). [۱۰٩] سؤال‌کننده، همان روایت‌کننده از انس سیعنی، یحیی‌بن آبی‌اسحاق، است. [۱۱۰] متفق علیه، بخاری (۱۰۸۱)، مسلم (۶٩۳). [۱۱۱] المغنی، ابن قدامه (۳/۱۵۳). [۱۱۲] المغنی، ابن قدامه (۳/۱۴٧-۱۴۸)، الشرح الکبیر چاپ شده با المقنع (۵/۶۸)، الإنصاف مع الشرح الکبیر (۵/۱۶۸)، حاشیة ابن قاسم علی الروض المربع (۲/۳٩۰). [۱۱۳] متفق علیه، بخاری (۱۰۸۵). [۱۱۴] مجموع الفتاوی، ابن تیمیه (ج ۲۴/ ص ۱٧)، و از ابن تیمیه /در مورد مردی که می‌داند ۲ ماه در جایی اقامت می‌گزیند، سؤال شد آیا می‌تواند که در این مدت نمازش را به صورت قصر بخواند؟ جواب داد: «الحمدلله، علما درباره این مسأله اختلاف دارند، بعضی‌ها تمام خواندن نماز را واجب می‌دانند بعضی‌ها قصر کردن نماز را واجب می‌دانند، و قول صحیح آن است که هر دو شیوه درست و بدون اشکال است، هر کس نمازش را قصر کند، او انکار نمی‌شود، و علما در مورد افضل بودن این دو شیوه نیز دچار اختلاف هستند، آن دسته‌ای که در مورد جایز بودن قصر نماز شک دارند، دست به احتیاط گرفته و تمام خواندن نماز را افضل دانسته‌اند، و اما کسانی که سنت برای آنها آشکار شده و دانسته‌اند که پیامبر صبرای شخص مسافر غیر از دو رکعت ـ قصر کردن ـ نماز را مشروع ندانسته، و حد سفر را با زمان و مکان خاصی و مدت اقامت را نیز با زمان محدودی، نه ۳، نه ۴، نه ۱۲، نه ۱۵، مشخص نکرده، معتقدند شخص مسافر نمازش را به صورت قصر بخواند، همچنان که اکثر علمای سلف نیز چنین کاری را کرده‌اند. حتی مسروق، او به عنوان حاکم برگزیده شد ولی آن را قبول نکرد، و سال‌ها اقامت گزید و نمازش را قصر می‌کرد، مسلمانان در نهاوند ۶ ماه اقامت گزیدند و نمازشان را به صورت قصر می‌خواندند، آنها نمازشان را قصر می‌کردند با وجود اینکه می‌دانستند کارشان در ۴ روز یا بیشتر تمام نمی‌شود، همچنان که پیامبر صو یارانش بعد از فتح مکه نزدیک ۲۰ روز در آنجا ماندند و نمازشان را قصر می‌کردند، و صحابه در مکه بیشتر از ۱۰ روز ماندند در ماه رمضان روزه نمی‌گرفتند، و پیامبر صزمانی که فتح مکه را کرد، می‌دانست که او نیاز دارد به اینکه بیشتر از ۴ روز آنجا بماند. پس اگر محدود کردن مسافت سفر از لحاظ زمانی و مکانی هیچ اصلی ندارد شخص مسافر، تا زمانی که در سفر است، می‌تواند نمازهایش را قصر کند، و حتی اگر در جایی ماه‌های پیاپی نیز بماند. والله اعلم». مجموع الفتاوی، (ج ۲۴/ ص ۱٧-۱۸)، (ج ۲۴/ ص ۱۴۰) و (ج ۲۴/ ص ۱۳٧)، «الأختيارات الفقهية»، ابن تیمیه ص (۱۱۰)، الشرح الممتع، ابن عثیمین (۴/۵۲٩-۵۳٩)، «الأختيارات الجلية»، السعدی ص (۶۶). [۱۱۵] بخاری (۱۰۸۰) و (۴۲٩۸-۴۲٩٩). [۱۱۶] از شیخ بن باز در هنگام شرحش بر بلوغ المرام، حدیث (۴۵٩)، شنیدم، فتح الباری (۲/۵۶۲). [۱۱٧] ابوداود (۱۲۳۵) و شیخ البانی در صحیح ابوداود (۱/۳۳۶) آن را صحیح دانسته است. [۱۱۸] هنگام شرح استاد بر بلوغ المرام، حدیث (۴۶۱) آن را شنیدم. [۱۱٩] مجموع الفتاوی، ابن باز (۱۲/۲٧۶) و «فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمية و الإفتاء» (۸/٩٩).