جواب دادن عطسه، فرض عين است يا فرض کفايه؟
مالکی‌ها، از جمله ابن ابی زید و ابن العربی جواب دادن عطسه را فرض عین می‌دانند و صحیح هم همین است. پس بعنوان مثال اگر اهل مجلسی شنیدند که عطسه‌زننده گفت: الحمد لله، باید در جوابش، بگویند: یرحمک الله. و جواب دادن یک نفر، کفایت نمی‌کند. بلکه همه باید به او جواب بدهند. زیرا فرض عین است نه فرض کفایه.
عادت رسول خدا ج این بود که هنگام عطسه زدن، دست یا لباسش را جلوی دهان مبارکش می‌گرفت تا صدایش را پایین بیاورد [۵۱].
پس سنت است که مسلمان، هنگام عطسه زدن، صدایش را بلند نکند.
در حدیثی دیگر، رسول خدا ج فرمود:
«شَمِّتْ أَخَاكَ ثَلاَثًا فَمَا زَادَ فَهُوَ زُكَامٌ» [۵۲].
«سه بار، جواب عطسه‌ی برادرت را بده. و اگر بیش از این، عطسه زد، سرماخوردگی است».
یعنی اگر کسی یک بار عطسه زد و گفت: الحمد لله، در جوابش بگو: یرحمک‌الله. و بار دوم و سوم هم به او بگو: یرحمک الله. اگر برای چهارمین بار، عطسه زد، به او بگو: خداوند، تو را عافیت بخشد.
مردی نزد رسول خدا ج عطسه زد. آن حضرت ج به او گفت: یرحمک‌الله. اما هنگامی که دوباره عطسه زد، رسول خدا ج فرمود: «این مرد، سرماخورده است» [۵۳].
ابن قیم/ می‌گوید: رسول خدا ج با گفتن جمله‌ی «این مرد، سرما خورده است» می‌خواست یادآور شود که او بیمار است و نیاز به دعای عافیت دارد.
دیگر اینکه عذر جواب ندادن به عطسه را بیش از سه بار، بیان کرد. همچنین به آن مرد، تذکر داد که بیمار است و باید به فکر مداوای بیماری‌اش باشد زیرا اگر سهل‌انگاری کند، بیماری‌اش شدت می‌گیرد و مداوایش دشوار می‌شود.
باید دانست که سخنان رسول خدا ج سرتاسر حکمت، رحمت، علم و هدایت است [۵۴].
و در روایتی دیگر آن حضرت ج فرمود:
«إذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيُشَمِّتْهُ جَلِيسُهُ فَإِنْ زَادَ عَلَى ثَلَاثٍ فَهُوَ مَزْكُومٌ وَلَا يُشَمَّتُ بَعْدَ ثَلَاثٍ» [۵۵].
«هرگاه، یکی از شما عطسه زد، هم‌نشینش بگوید: یرحمک‌الله. اما اگر بیشتر از سه بار، عطسه زد، باید بداند که سرما خورده است و دیگر، جوابش را ندهد یعنی یرحمک‌الله نگوید». علما می‌گویند: اگر بیشتر از سه بار، عطسه زد، برایش دعای عافیت نماید.
مسأله‌ی اول: اگر کسی عطسه زد و الحمد لله گفت ولی شما الحمد لله او را نشنیدید اما فردی که کنارش نشسته است، شنید و شما دانستید که الحمد لله گفته است. در چنین حالتی چه باید کرد؟
در این صورت، باید به او یرحمک‌الله گفت. اما اگر الحمد لله گفتن او برای شما محرز نشد، به او یرحمک‌الله، نگویید.
مسأله‌ی دوم: آیا کسی که عطسه می‌زند و الحمد لله را فراموش می‌کند باید یادآوری شود؟
امام نووی و عده‌ای از علمای دیگر یادآوری آن را تأیید کرده و امری پسندیده دانسته‌اند. چنانچه ابراهیم تیمی، چنین کرد. همچنین مردی نزد ابن مبارک عطسه زد و الحمد لله نگفت. ابن مبارک گفت: هرگاه، شخصی عطسه زد، چه بگوید؟ آن مرد گفت: الحمد لله بگوید. در نتیجه، به او یرحمک‌الله گفت. البته این، یک رأی است.
اما رأی صحیح، این است که یادآوری، لازم نیست زیرا چنانچه بیان گردید فردی نزد نبی اکرم ج عطسه زد و الحمدلله نگفت. آن حضرت ج نه به او یرحمک‌الله گفت و نه او را یادآوری کرد [۵۶]. اگر یادآوری لازم می‌بود، رسول خدا ج این کار را می‌کرد. و این، نوعی تنبیه برای آن شخص به شمار می‌رود. پس هنگامی که شخص، خودش را از برکت الحمد لله گفتن، محروم می‌کند، باید از برکت دعا نیز محروم گردد [۵٧].
باید دانست که قول راجح، همین است. یهودیان نیز که در مجلس رسول خدا ج عطسه می‌زدند و الحمد لله می‌گفتند و آن حضرت ج در جواب آنان می‌گفت: «یهدیکم الله ویصلح بالکم» [۵۸]. یعنی خداوند شما را هدایت کند و حال شما را اصلاح نماید.
حکمت را در سخنان رسول خدا ج ملاحظه نمایید. یهودیان به هدایت، نیاز دارند و شایسته‌ی رحمت نیستند پس چگونه برای آنان، طلب رحمت شود در حالی که مخالف رحمت‌اند. آن‌ها قبل از اینکه مورد رحمت قرار گیرند، به هدایت نیاز دارند. لذا رسول خدا ج برای آنان دعای رحمت نکرد و یرحمک‌الله نگفت بلکه دعای هدایت کرد و فرمود:
«يَهْدِيكُمْ اللَّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ».
[۵۱] ابوداود (۵۰۲٩)، ترمذی (۲٧۴۵)، احمد (۲/۴۲٩) و نگا: صحیح الجامع (۴٧۵۵) تألیف آلبانی. [۵۲] ابوداود (۵۰۳۴- ۵۰۳۵) مرفوعاً و موقوفاً و نگا: صحیح الجامع (۳٧۱۵). [۵۳. ]. مسلم (۲٩٩۳). [۵۴] زادالـمعاد (۲/۴۴۱). [۵۵] سنن ابی داود (۵۰۲۵) و ابن قیم این حدیث را در زادالـمعاد (۲/۴۴۱) حسن دانسته است. [۵۶] نگا: صحیح بخاری (٧/۱۲۵) و صحیح مسلم (۲٩٩۱). [۵٧] نگا: زادالـمعاد (۲/۴۴۲). [۵۸] ابوداود (۵۰۳۸)، ترمذی (۲٧۳٩)، احمد (۴/۴۰۰، ۴۱۱) و بخاری در الأدب الـمفرد (٩۴۰) و حاکم (۴/۲۶۸). این حدیث را ترمذی، نووی و حاکم، صحیح دانسته‌اند.