تفسیر بزرگترین سوره قرآن - سوره حمد

اهداف این آیه:

۱- اهل بلاغت گفته اند، که خداوند مفعول به (ایاك) را بر دو فعل (نعبد ونستعین) مقدم کرده است و این بخاطر منحصر و خاص کردن بندگی برای خداوند و یاری خواستن صرف از خداوند متعال است و بندگی و یاری خواستن از غیر خدا را نفی می کند و با این اوصاف معنای آیه چنین می‏شود.

(فقط تو را می‏پرستیم و فقط از تو یاری می‏خواهیم) در این معنا دو قسمت حصر بخوبی مشخص است، یکی منحصر و مخصوص کردن بندگی برای خدا، دیگر منحصر و مخصوص کردن یاری خواستن از خدا، بندگی خداوند موارد زیادی همچون، محبت، رحم، دعا کردن، ترس، توکل، خضوع، امید و غیره را شامل می‏شود. عبادت بندگی خداوند نیز باید بر اساس دستورات خدا و رسولش باشد.

۲- معنای بندگی، یاری خواستن و پشت بستن در این دو آیه وجود دارد.

(إیّاك نعبد) فقط تو را می‏پرستیم و فقط به تو امید داریم و از تو می‏ترسیم. (إیاك نستعین) فقط از تو طلب یاری و کمک بر عبادتت می‏کنیم. خداوند می‏فرماید:

﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ ٥٦﴾ [الذاريات: ۵۶].

«و ما جن و انس را نیافریدیم مگر آنکه مرا پرستش کنند».

۳- بندگی و عبودیت در این آیه شامل تمام اشکال بندگی و پرستش می‏شود. مثل: نماز خواندن، روزه گرفتن، قرآن خواندن، نذر کردن، قربانی کردن و حج کردن، ترسیدن از خدا، امید به خدا داشتن، خصوصاً دعا کردن از خداوند بخاطر اینکه پیامبر جمی‏فرماید: «الدُّعَاءَ هُوَ الْعِبَادَةُ» [۵۳]«دعا کردن عبادت است».

همچنانکه نماز خواندن، نوعی عبودیت و بندگی است و فقط خاص خداوند است و درست نیست برای غیر خدا انجام داده شود، دعا نیز چنین است و فقط باید خداوند را بخوانیم و از او بخواهیم؛ زیرا کس دیگری شایسته غیر از او نیست.

خداوند می‏فرماید: ﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَدۡعُواْ رَبِّي وَلَآ أُشۡرِكُ بِهِۦٓ أَحَدٗا ٢٠﴾[الجن: ۲۰]. «بگو همانا پروردگارم را می خوانم و احدی را با او شریک نمی گردانم».

پیامبر جمی‏فرماید: «إِذَا سَأَلْت فَاسْأَلْ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْت فَاسْتَعِنْ بِاَللَّهِ» [۵۴]«اگر دعا و درخواست کردی فقط از خدا بخواه و اگر یاری و کمکی خواستی، فقط از خدا بخواه».

امام نووی در تفسیر این حدیث می‏فرماید: اگر درخواست کمک و یاری در کاری از کارهای دنیا یا قیامت کردی فقط از خداوند درخواست کن، خصوصاً در آن کارهایی که کسی بغیر از خداوند توانایی انجام آنها را ندارد، مثل: درخواست شفای بیماری، رزق و روزی، هدایت، همه این کارها را از خداوند درخواست کن، زیرا که همه اینها فقط مخصوص خداوند هستند و فقط از عهده خداوند بر می‏آید. خداوند می‏فرماید:

﴿وَإِن يَمۡسَسۡكَ ٱللَّهُ بِضُرّٖ فَلَا كَاشِفَ لَهُۥٓ إِلَّا هُوَۖ وَإِن يَمۡسَسۡكَ بِخَيۡرٖ فَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ١٧﴾ [الأنعام: ۱۷].

«و اگر از طرف خدا به تو ضرری رسد هیچ کس جز خداوند نتواند تو را از آن ضرر برهاند و اگر هم از او به تو خیری رسد که او بر هر چیزی تواناست».

۴- اما درخواست کمک و یاری از انسانهای زنده، در آنچه که قادر بر انجام آن هستند درست می‏باشد، مثل: مداوای شخص مریض، بنای مسجد، تعمیر ماشین، درخواست پول، بلند کردن چیزی و غیره.

خداوند می‏فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰ﴾[المائدة: ۲]. «و باید شما به یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید».

پیامبر ج می‏فرماید: «وَاللَّهُ فِي عَوْنِ الْعَبْدِ، مَا كَانَ الْعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ» [۵۵]«خداوند در یاری رساندن به بنده‏اش است مادامی که بنده‏اش در یاری رساندن به برادر مسلمانش است».

در مورد نمونه‏ای جایز از درخواست کمک و یاری از غیر خدا می‏توان به درخواست ذوالقرنین از قومش اشاره کرد آنگاه که می‏گوید: ﴿فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ﴾[الکهف: ۹۵]. «مرا با نیرویتان یاری دهید».

۵- این آیه ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥﴾که مسلمان دهها بار آن را در نماز روزانه تکرار می‏کند، خلاصه سوره فاتحه است. و سوره فاتحه بزرگترین سوره از حیث معنا و محتوا در قرآن است.

۶- در این آیه توحید الوهیت –پرستش- وجود دارد؛ توحیدی که همه پیامبران در طول تاریخ مردم را به سوی آن دعوت کرده‏اند. خداوند می‏فرماید:

﴿وَلَقَدۡ بَعَثۡنَا فِي كُلِّ أُمَّةٖ رَّسُولًا أَنِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَٱجۡتَنِبُواْ ٱلطَّٰغُوتَ﴾ [النحل: ۳۶].

«و حقیقتًا در میان هر قومی پیامبری فرستادیم تا به مردم ابلاغ کند که خدای یکتا را بپرستید و از فرعونیان و بتان دوری کنید».

طاغوت دو دسته است:

الف- کسی که مردم را به سوی پرستش دعوت می‏کند و مردم چه او را بپرستند و چه نپرستند او طاغوت و ظالم است.

ب- کسی که مردم او را می پرستند ولی او مردم را از پرستش خود منع نمی‏کند و به آن راضی است، طاغوت و ظالم است.

[۵۳] ترمذی. [۵۴] ترمذی. [۵۵] مسلم.