قاعده شناسایی دو حرف
همانند و همجنس و نزدیک به هم

هر دو حرف از حروف عربی که با هم جمع شوند، یکی از چهار حالت زیر را نسبت به یکدیگر دارند:

- هر دو متماثـل (مثل همند).

- : : متجانس (با یکدیگر همجسند).

- : : متقارب (به هم نزدیکند).

- : : متباعد(از هم دورند).

هرگاه دو حرف در مخرج و صفت متفق باشند، متماثل (همانند) خواهند بود؛ همچون: با و با، میم و میم، لام و لام. مثال:

(أَذْهَبْ بِکِتَابِی) (قُلْ لأَأَسْأَلَکُمْ) (وَ کَمْ مِنْ مَلَكٍ)

و هرگاه در مخرج، متفق و در صفت، مختلف باشند؛ متجانس (همجنس) خواهند بود؛ همچون: تا و طا، قاف و کاف، ثا و ذال. مثال:

(فَاَمَنَتْ طَآئِفَةٌ) (نَخْلُقْکُمْ) (یَلْهَثْ ذَلِكَ).

حکم دو نوع متماثل و متجانس ادغام است.

و هرگاه در مخرج به هم نزدیک و در صفت مختلف باشند، متقارب (نزدیک به هم) خواهند بود.

اصل در حفص، در این نوع، عدم ادغام است، مگر در بعضی موارد. مثل ادغام نون ساکن در میم و واو، ادغام لام در را. مثل حروف متقارب:

(قَدْ سَمِعَ اللهُ) (وَ لَقَدْ جَآءَ هُمْ) (إِذْ تَأْتِیهِمْ)

شرط ادغام در حفص ساکن بودن حرف اولی است، اما در صورت حرکت داشتن آن، ادغام نمی‌شود؛ اگرچه، دیگران ادغام می‌کنند و آن را ادغام کبیر می‌گویند؛ مثل:

(سَلَکَکُمْ) (أَلرَّحِیمِ مَلِكِ) (یُعَذِّبُ مَنْ یَشَآءُ).

[و هرگاه مخرج دو حرف از یکدیگر دور باشد؛ متباعد (از هم دور) خواهند بود. مثلاّ: با و لام، نون و ها، عین و فا.مثال: (قُلْ بَلَی) (أَلأَنْهَرُ) (تَعْفُوا).]