پرسش و پاسخ
۱- اگر برای کسی مشکلی پیش آمد و خواست در باره‌ی آن استخاره کند و وقت هم آنقدر نبود که بتواند هم نماز بگزارد و هم دعا کند، یا در حال سیر و سفر بود و وضو نداشت، آیا در چنین شرایطی دعای استخاره را بدون نماز می‌تواند بخواند؟
ج: اگر در حال سفر بود و نمی‌توانست از ماشین یا قطار و... پیاده شود، او می‌تواند با اشاره نماز بگزارد، سپس دعای استخاره‌ی را بخواند. اگر وقت تنگ بود و نمازگزاران و دعا باهم ممکن نبود، فقط به دعا اکتفا کند. اگر وضو نداشت و وضوگرفتن هم ممکن نبود یا به خاطر تنگی وقت یا بنابر علتی دیگر شرایط وسیله‌ی نقلیه هم طوری بود که نمی‌توانست نماز بگزارد، بدون نماز دعا کند. چون به اندازه‌ی توانش تلاش و عمل کرده است و خداوند به چیزی که در توان ما نیست، فرمان نمی‌دهد. اکنون دانستید که دعای استخاره و نماز برای آن، سنت است و درجه‌ی سنت هم پایین‌تر از فرض است، از اینرو، گزاردن نماز سنت داخل سواری، حتی اگر به سمت غیر قبله حرکت می‌کرد، جایز است. و به جای قیام هم می‌تواند بنشیند. مسلماً اگر این عمل را در فرایض بدون عذر انجام دهد نمازش باطل می‌شود. والله اعلم
۲- اگر کسی دعای استخاره را حفظ نبود چگونه استخاره کند؟
ج: با هر لفظی که می‌تواند از خداوند طلب خیر کند و نیازش را نام ببرد. اگر بگوید: «اللهم خير لي واختر لي»«بار الها خیر را به من عطا کن، خیر را برایم برگزین» «واقدر لي الخير حيث كان»«خیر هرکجا که باشد آن را برایم میسر و مقدور گردان»، بازهم درست است. خداوند قرائت سوره‌ی فاتحه و آیات دیگری را که خواندن آن در نماز واجب است، از ذمه‌ی افراد ناتوان ساقط کرده است و به جای آن می‌تواند تسبیح بخواند، حضرت ابوهریرهساز پیامبر اکرمصروایت می‌کند:
«إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ، وَمَا نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» [۶۸].
«وقتی شما را به انجام کاری امر می‌کنم، آن را به اندازه‌ی توان‌تان انجام دهید و از آنچه که شما را باز می‌دارم از انجام آن دست نگه دارید».
آن شخص در این صورت هم به اندازه‌ی توانش عمل کرده است.
۳- شخصی دعای استخاره را بعد از نماز استخاره، بدون اینکه حمد و ثنای خدا گوید و یا بر رسول صلوات بفرستد، می‌خواند، آیا این حد برایش کافی است؟
ج: اصل این است که در آغاز و پایان هر دعایی، دعاکننده حمد و ثنای خدا گوید و بر رسول خداصصلات بفرستد، چنانکه علیساز رسول خداصروایت می‌کند:
«كل دعاء محجوب حتى يصلي على النبي ج» [۶۹].
«هیچ دعایی پذیرفته نمی‌شود، تا بر رسول خداصدرود فرستاده نشود».
از سوی دیگر به خاطر تشابه با مؤمنانی که در بهشت هستند، ستایش‌کردن خدا در دعا مناسب است. خداوند از آنان خبر می‌دهد که می‌گویند:
﴿وَءَاخِرُ دَعۡوَىٰهُمۡ أَنِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾[یونس: ۱۰].
«و ختم دعا و گفتارشان این است: ستایش پروردگار جهانیان را سزاست».
در روایتی دیگر آمده است:
«كُلُّ أَمْرٍ ذِى بَالٍ لاَ يُبْدَأُ فِيهِ بِالْحَمْدُ لِلَّهِ فَهُو أَقْطَعُ» [۷۰].
«هرکاری که با الحمدلله آغاز نشود، دم بریده و ناقص خواهد بود».
امام نووی/می‌گوید: علماء بر استحباب گفتن الحمد لله و صلوات بر پیامبر در آغاز و پایان دعا اتفاق دارند، آثار و روایت در این باره زیاد و مشهورند. در باره‌ی دعای استخاره می‌گوید: آغاز دعای استخاره و ختم آن با الحمد لله وصلوات بر رسول اللهص، مستحب است.
تنها چیزی که در باره‌ی استخاره تأکید شده است نماز استخاره است. اگر نماز استخاره را خواند، گویا به امر مطلوب جامه‌ی عمل پوشانده است، چون در سیاق حدیث استخاره، ذکری از ثنا و حمد برای خدا و درود بر پیامبر اکرم نیست. شاید بدین سبب در دعای استخاره از حمد و ثنا و درود یادی نکرده است که در نمازِ استخاره به اندازه‌ی کافی ثنا و حمد و سلام و درود وجود دارد و به همان بسنده کرده است، یا عدم ذکر آن به خاطر دلایلی عمومی است که مشروعیت ثنا و حمد و صلوات بر رسول اللهصدر هر دعایی از آنها افاده می‌شود. دیدگاه امام نووی متکی به همین دلیل اخیر است. فتوای شیخ عبدالعزیز بن باز/نیز همین است. من نیز این حدیث پیامبر را ترجیح می‌دهم: رسول اکرمصبه ابوایوب انصاریسفرمود:
«اكْتُمِ الْخِطْبَةَ، ثُمَّ تَوَضَّأْ فَأَحْسِنْ وُضُوءَ، ثُمَّ صَلِّ مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكَ ثُمَّ احْمَدْ رَبَّكَ وَمَجِّدْهُ».
«امر خواستگاری را در قلبت پنهان کن، سپس وضوی کامل بگیر، آنگاه هرچند که خداوند میسر کرده است نماز بگزار، سپس به حمد و تمجید پروردگارت بپرداز».
سپس بگو:
«اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ» [۷۱].
«خدایا تو می‌تونی و من نمی‌توانم، تو می‌دانی و من نمی‌دانم، تو داننده‌ی غیب‌ها هستی».
اگر روایت فوق صحیح باشد بر مشروعیت ثنا و حمد برای خدا بعد از نماز و پیش از استخاره صراحت دارد. والله اعلم.
۴- گروهی می‌خواهند از خداوند به صورت دستجمعی در باره‌ی امری طلب خیر کنند و همگی نماز استخاره را با جماعت می‌گزارند، آیا این کارشان صحیح است؟
ج: نماز استخاره و نوافل دیگر، جز مؤکده، با جماعت جایز است مشروط بر آنکه بر انجام آن دلیلی باشد، مانند نماز تراویح.
امام بخاری در کتاب گرانسنگ خویش الجامع الصحیح بابی تحت عنوان «صلاة النوافل جماعة» بسته است. برای اثبات و تأیید جواز نوافل به صورت جماعت حدیث عتبان بن مالک را ذکر کرده است که او از رسول خداصدعوت می‌کند در مکانی از خانه‌اش نماز بگزارد، تا برای او مسجد باشد. عتبان بن مالک می‌گوید: مکانی را که دوست داشتم در آنجا نماز بگزارم، به رسول خداصنشان دادم و رسول خداصدر آن مکان ایستاد و الله اکبر گفت و ما پشت سر او صف بستیم. دو رکعت نماز نفل گزارد، سپس سلام داد و ما هم سلام دادیم. نیز ثابت شده است که آن حضرتصدر خانه‌ی ام سلیم نمازگزارد و ام سلیم و فرزندش انس بن مالک پشت سر او اقتدا کردند.
امام مالک/روایتی در کتاب المؤطأ ذکر می‌کند که حضرت عمرسنماز چاشت را با غلام خودش به صورت جماعت گزارده است. مثل همین روایت را امام شاطبی در الاعتصام ذکر کده است.
وی افزوده است که اگر کسی گاهی در خانه‌اش نمازهای نفل را به صورت جماعت بگزارد هیچگونه اشکالی ندارد، همچنین از امام مالک جواز نمازهای نافله به صورت جماعت روایت شده است به شرطی که برای این کار اعلام عمومی نشود و مردم را برای آن دعوت نکنند.
امام نووی می‌گوید: [۷۲]نمازهای نافله بر دو قسم هستند:
۱- نمازهایی که سنت است آنها را با جماعت بگزارند، همانند نمازهای عیدین، کسوف، استسقاء و نماز تراویح، ما در نمازهای نافله‌ی دیگر مانند سنت‌های راتبه (مؤکده) همراه فرائض، نماز چاشت و نفل‌های مطلق برای آنها جماعت مستحب نیست، اگر این‌ها با جماعت گزارده شوند جایز است و نمی‌توان آن را مکروه نامید.
امام شافعی/در دو کتاب مختصر البویطی و الربیع، تصریح کرده است که گزاردن نمازهای نفل به صورت جماعت هیچ اشکالی ندارد. دلیل جواز نمازهای نافله به صورت جماعت احادیث فراوانی است. در ادامه‌ی سخنانش می‌افزاید: طبق روایت ابن عباس، انس بن مالک، ابن مسعود و حذیفه ثابت است که اصحاب با پیامبر خدا نماز نافله را جماعت گزارده اند. همه‌ی روایات مزبور در صحیحین [بخاری و مسلم] موجودند، جز حدیث حذیفه که در مسلم است.
از خلاصه دلایل گذشته، چنین استنباط می‌شود که نماز استخاره به صورت جماعت، جایز است. گرچه به صورت انفرادی بهتر است. چه در حدیث استخاره صیغه‌ی فرد به کار رفته است:
«إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِالأَمْرِ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ».
می‌بینیم نگفت: إذا هممتم بالأمر فارکعوا، وقتی تصمیم کاری را گرفتید نماز بخوانید. افزون بر آن، هیچ روایتی از صحابه نیامده است که نماز استخاره را به صورت جماعت گزارده باشند. والله اعلم.
وصلی الله علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم
[۶۸] ترمذی سندش ضعیف است. این روایت را با وجود ضعف سندش برای افراد ناتوان بدین خاطر پیشنهاد کردم که امام احمد می‌گوید: حدیث ضعیف نزد من از رأی رجال بهتر است. [۶۹] مجمع الزوائد: ج ۱۰، ص ۱۶۰، سلسلة الاحادیث الصحیحة: شماره‌ی (۲۰۳۵). [۷۰] رک: نووی، الاذکار، روایت مرسل است. [۷۱] امام احمد، طبرانی و ابن حبان. در سند حدیث عبدالله لهیعه وجود دارد. نام برده مختلف فیه است. امام احمد حدیث را با سندی دیگر روایت کرده است که تمامی رجال آن ثقه هستند. الفتح الربانی: ج ۵، ص ۴۹، مجمع الزوائد: ج ۲، ص ۲۸۰. [۷۲] الـمجموع شرح الـمهذب: ج ۴، ص ۵-۵۵.