بقیـ الله
سؤال: بقیة الله کیست؟ جواب: صحیح این است که سؤال شود بقیة الله چیست؟ در قرآن فقط یک آیه است که کلمه «بقیت الله» در آن است و آن آیه ۸۶ سوره هود است.
خداوند در آیه ۸۶ سوره هود مى فرماید:
﴿بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ...﴾ [هود: ۸۶].
یعنى: «آنچه خدا براى شما باقى گذارد بهتر است براى شما اگر ایمان دارید...».
براى درک صحیح معنى یک آیه باید قبل و بعد آیه را مورد توجه قرار دهیم و بدین منظور ما آیات قبل و بعد آیه ۸۶ سوره هود را مورد توجه قرار مى دهیم. خداوند در آیات ۸۴ تا ۸٧ سوره هود مى-فرماید:
﴿وَإِلَىٰ مَدۡيَنَ أَخَاهُمۡ شُعَيۡبٗاۚ قَالَ يَٰقَوۡمِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ مَا لَكُم مِّنۡ إِلَٰهٍ غَيۡرُهُۥۖ وَلَا تَنقُصُواْ ٱلۡمِكۡيَالَ وَٱلۡمِيزَانَۖ إِنِّيٓ أَرَىٰكُم بِخَيۡرٖ وَإِنِّيٓ أَخَافُ عَلَيۡكُمۡ عَذَابَ يَوۡمٖ مُّحِيطٖ ٨٤ وَيَٰقَوۡمِ أَوۡفُواْ ٱلۡمِكۡيَالَ وَٱلۡمِيزَانَ بِٱلۡقِسۡطِۖ وَلَا تَبۡخَسُواْ ٱلنَّاسَ أَشۡيَآءَهُمۡ وَلَا تَعۡثَوۡاْ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُفۡسِدِينَ ٨٥ بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَۚ وَمَآ أَنَا۠ عَلَيۡكُم بِحَفِيظٖ ٨٦ قَالُواْ يَٰشُعَيۡبُ أَصَلَوٰتُكَ تَأۡمُرُكَ أَن نَّتۡرُكَ مَا يَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَآ أَوۡ أَن نَّفۡعَلَ فِيٓ أَمۡوَٰلِنَا مَا نَشَٰٓؤُاْۖ إِنَّكَ لَأَنتَ ٱلۡحَلِيمُ ٱلرَّشِيدُ ٨٧﴾ [هود: ۸۴-۸٧].
یعنى: «به سوى مدین برادرشان شعیب را فرستادیم گفت اى قوم من عبادت کنید خدا را معبودى براى شما جز او نیست و از پیمانه و ترازو کم مگذارید من خیر شما را مى خواهم از عذاب فراگیر بر شما بیمناکم (۸۴) اى قوم من پیمانه و ترازو را تمام بدهید و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین به فساد سر برمدارید (۸۵) باقیمانده خدا براى شما بهتر است اگر مؤمن هستید و من بر شما نگهبان نیستم (۸۶) گفتند اى شعیب، آیا نماز تو به تو دستور مى دهد که آنچه را پدران ما مى پرستیده اند رها کنیم یا دراموال خود به میل خود تصرف نکنیم؟ راستى که تو بردبار فرزانه اى (۸٧)».
در این آیه مشاهده مى نماییم که منظور از «بقيت الله» سود حلالى است که از کسب به دست مى آید و در تفسیر «مجمع البيان» که از تفاسیر شیعى است در ذیل این آیه مى گوید: «البقية به معنى الباقى أي ما أبقى الله تعالى لكم من الحلا ل بعد إتمام الكيل والوزن خير من البخس والتطفيف وشرط الإيمان فى كونه خيرا لهم لأنهم إن كانوا مؤمنين بالله عرفوا صحة القول». یعنى: «بقيه در اين آيه به معناى باقى مانده است آن چيزى است كه خداى تعالى از حلال براى شما گذارد پس از آن كه شما كيل و ترازو را كامل و تمام نماييد و بهتر است براى شما از كم دادن وكم فروشى و منظور از شرط ايمان كه در اين آيه ذكر شده يعنى تمام دادن پيمانه و ترازو براي ايشان بهتر است اگر به خدا ايمان داشته و صحت اين قول را بفهمند».
و نه فقط در تفسیر «مجمع البيان» بلکه در تفاسیر دیگرى از شیعه نیز «بقيت الله» سود حلال ناشى از کسب و کار معنى شده است.
نکته دیگر این که باید ببینیم جمله ﴿بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَۚ وَمَآ أَنَا۠ عَلَيۡكُم بِحَفِيظٖ ٨٦﴾ را چه کسى گفته است آیا این سخن را مستقیماً خداوند به مؤمنینِ زمانِ محمّد و مؤمنینِ زمانِ بعد از محمّد که قرآن را مطالعه مى کنند فرموده است؟ و یا این سخنى است که محمّد به قومش گفته و یا سخن شعیب به کم فروشانِ زمانِ خودش بوده است.
اگر بگوییم این سخنِ مستقیم خداوند به مؤمنینِ زمانِ پیامبر و مؤمنینِ زمانِ بعد از او باشد با این اشکال مواجه مى شویم که در همین آیه فرموده است:
﴿وَمَآ أَنَا۠ عَلَيۡكُم بِحَفِيظٖ﴾ یعنى: «... من حافظ شما نیستم». در صورتى که در آیات دیگر قرآن، خداوند خود را حافظ هر چیزى دانسته است. پس این خطاب خداوند به مؤمنین نیست اگر بگوییم جمله ﴿بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَۚ وَمَآ أَنَا۠ عَلَيۡكُم بِحَفِيظٖ ٨٦﴾ سخن محمّد ج به قومش است این گفته ما نیز صحیح نمى باشد چون در آیات قبل و بعد سخن شعیب است و اگر این جمله سخن محمّد ج به مؤمنین بود لااقل باید به صورت «يا أيها النبي قل بقيت الله خير لكم إن كنتم مؤمنين...» مى آمد.
و چاره اى نداریم جز این که قبول نماییم که ﴿بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ...﴾ سخن شعیب به کم فروشان زمان خودش مى باشد که خداوند آن را در قرآن ذکر نموده است.
پس به روشنى معلوم است که «بقيت الله» سود حلالى است که از کسب و کار به دست مى-آید و شعیب در زمان خودش مردم را از کم فروشى نهى نموده و از آنان خواسته که به سود حلال قناعت نمایند.