۸- عرفات، منی، مزدلفه:
از جمله مکان‌های عالی و بزرگی که در مکه و اطراف آن واقع شده است مکان مناسک‌هایی است که خداوند در انجام فریضه حج رفتن به آن را دستور داده: عرفات و منی و مزدلفه می‌باشد.
ناگفته نماند در میان مکان‌های سه‌گانه فوق عرفه در محدوده حرم واقع نیست.
و نصوص فراوانی وجود دارند که به این مکان‌ها اشاره نموده، و یا فضیلت آن‌ها را بیان می‌نماید، و یا درباره اعمال و عبادات و مناسک در آن‌ها بحث می‌نماید که می‌توان به آیات و روایات زیر استناد جست.
خداوند می‌فرماید: ﴿لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡۚ فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ وَٱذۡكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمۡ وَإِن كُنتُم مِّن قَبۡلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ ١٩٨ ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١٩٩﴾[البقرة: ۱۹۸-۱۹۹].
«گناهی بر شما نیست اینکه از فضل خداوند طلب کنید و هنگامیکه از عرفات روان شدید خدا را در نزد مشعرالحرام یاد کنید و همانگونه که شما را رهنمون کرده است خدای را یاد کنید اگرچه پیش از آن جزو گمراهان بودید * سپس از همانجا که مردم روان می‌شوند روان شوید و از خداوند آمرزش بخواهید که بیگمان خداوند آمرزنده و مهربان است».
در این آیه‌ها به ذکر عرفات در عبارت: ﴿مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ﴾و به ذکر مزدلفه در گفته خداوند: ﴿ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ﴾تصریح شده است. مشعر الحرام میان دو کوه مزدلفه از تنگه‌های عرفه تا وادی مُحَسِّر ادامه دارد [۱۱۷].
ابن کثیر: می‌گوید: (... گویا خداوند به کسی که در عرفات وقوف می‌نماید) امر نموده است که به طرف مزدلفه پیش رود تا در مشعر الحرام در همین جا خدا را یاد نماید، و به او دستور داده است تا وقوف وی همراه با اکثریت مردم در عرفات باشد، همچنانکه اکثریت مردم چنین می‌کنند و در عرفات وقوف می‌نمایند، جزء قریش که از حرم بیرون نمی‌رفتند و در انتها و گوشه حرم می‌ایستادند، و می‌گفتند: ما اهل خداوند در شهر او می‌باشیم و ساکنین بیت او می‌باشیم.
بخاری از عائشه لروایت کرده: که قریش و افراد تحت سلطه آنان در مزدلفه وقوف می‌نمودند، و خود را با غیرت و وفادار به بیت می‌نامیدند، و سایر قوم عرب در عرفات وقوف می‌نمودند، زمانیکه اسلام ظهور کرد خداوند به فرستاده‌اش (محمدص) دستور داد تا به عرفات آمده و در آنجا وقوف نماید سپس از آن روان شود، آنهم این آیه می‌باشد: ﴿ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ﴾ [۱۱۸].
و ابن عباس، مجاهد، عطاء، قتاده، سُدّی، و دیگران هم آن را روایت کرده‌اند، و ابن جریر آن را اختیار کرده است و انعقاد اجماع را برای آن ذکر نموده است [۱۱۹].
و در دو آیه زیر به منى و احکام مربوط به آن پرداخته می‌شود.
خداوند می‌فرماید: ﴿۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۖ لِمَنِ ٱتَّقَىٰۗ﴾[البقرة: ۲۰۳].
« و خدا را در روزهاى معینى یاد کنید! (روزهاى ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ ماه ذى حجه). و هر کس شتاب کند، (و ذکر خدا را) در دو روز انجام دهد، گناهى بر او نیست، و هر که تاخیر کند، (و سه روز انجام دهد نیز) گناهى بر او نیست؛ براى کسى که تقوا پیشه کند».
و در سوره حج نیز می‌فرماید: ﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٖ يَأۡتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٖ ٢٧ لِّيَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ وَيَذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡلُومَٰتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُم مِّنۢ بَهِيمَةِ ٱلۡأَنۡعَٰمِۖ﴾[الحج: ۲۷-۲۸].
«به مردم اعلان کن که پیاده، یا سواره بر شتران باریک اندام که راههای فراخ و دور را طی کنند و به حج بیایند و ندای تو را پاسخ دهند* تا منافع خویش را با چشم خود ببینند، و نام خدا را در ایام معینی (که از دهم ذی الحجه شروع و به سیزدهم پایان می‌یابد) بر چهارپایانی که به آن‌ها روزی داده است (به هنگام ذبح) ببرند».
این دو آیه فوق به (صحرای) منى اشاره می‌نمایند و منظور از ایام معدودات نیز ایام التشریق در منی می‌باشد، و قرطبی گوید: (از اینکه ایام معدودات ایام‌های منی یعنی ایام التشریق باشد میان علماء، هیچ اختلافی وجود ندارد ...) [۱۲۰]. اما ایام معلومات ایام مِنی و ایام غیر آن را نیز در بر می‌گیرد. و طبری: می‌گوید: به نظر عده‌ای از اهل تأویل (تفسیر) ایام تشریق می‌باشد، و عده‌ای دیگر هم به ایام عشر (ده روز ذی‌الحجه) از آن تفسیر نموده‌اند، و به نظر برخی دیگر از مفسرین روز نحر (قربانی) و ایام تشریق است [۱۲۱].
و روایت منقول از ابن عباس بمی‌گوید: (هفتاد پیامبر در مسجد خیف نماز اقامه نموده‌اند) که متعلق به (صحرای) مِنی است [۱۲۲].
و در روایتی از عبدالرحمن بن یعمر الدیلی سبه تمام مکان‌های مذکور اشاره شده است که می‌گوید: (مردمی از اهل نجد نزد رسول خدا صدر عرفه آمدند و از او سؤال کردند؟ و او به جارچی دستور داد جار و ندا دهد که حج همان عرفه است، هر کسی قبل از طلوع فجر شب جمع(مزدلفه) در عرفه حضور یابد حج را یافته است، ایام منى سه روز است هر کس هم عجله ورزد و در دو روز آن را انجام دهد گناهی بر او نیست، و هر کسی هم بیش از دو روز (یعنی سه روز) بماند گناهی بر او نیست [۱۲۳].
و از پیامبر صروایت شده است: «كَلّ عرفة مَوْقِفٌ وكل مِنيً مَنحرٌ، وكلُّ مزدلفة مَوْقِفٌ، وَكُلّ فِجاجِ مَكَّةَ طَريقٌ ومَنحرٌ». تمام نقاط عرفه جای وقوف است، و تمام نقاط منی محل نحر و قربانی است، میان تمام درّه و کوههای مکه فراخ و قربانگاه است [۱۲۴].
اینها برخی نصوص قولی در خصوص این مکان، محل انجام نسک و رفتن به آن‌ها جهت ادای اعمال مشروع حج می‌باشند که به طور آشکاری عمل پیامبر صدر حج را توضیح می‌دهند، به طوری که بیان می‌کنند پیامبر صبه آن مکان‌ها رفته و ذکر خداوند را در آن‌ها نموده است، و مناسک را در آن مکان‌ها به جای آورده است، و بعد از آن به یاران خویش اعلام نموده «خُذوا عنّي مَناسِكَكُم» [۱۲۵]مناسک حج خود را از من بیاموزید. و این عملی بر فضل و تجلیل خداوند از این اماکن مبارک دلالت می‌نماید.
[۱۱۷] تفسیر طبری (۱/۱۹۹) [۱۱۸] بخاری: کتاب تفسیر باب قول الله تعالى: ﴿ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ﴾(۸/۱۸۶). [۱۱۹] تفسیر ابن کثیر (۱/۲۴۲) با بعضی تصرف. [۱۲۰] تفسیر الجامع لأحکام القرآن: (۲/۳). [۱۲۱] تفسیر طبری (۹/۱۳۸). [۱۲۲] طبرانی در معجم الکبیر (۳/۱۵۵) و در معجم الأوسط (۱/۱۱۹) وازرقی در أخبار مکه ص (۳۵، ۳۸)، همچنانکه منذری گفته اسناد آن حسن است (۲/۱۱۶)، و آلبانی در کتاب: تحذیر الساجد ص (۱۰۶) و آن را در ردیف حدیث حسن ذکر کرده است. [۱۲۳] ترمذی حدیث شماره (۸۸۹) کتاب حج باب: فیمن أدرک الإمام یجمع فقد أدرک الحج، ولفظ حدیث از آن اوست. ابوداود شماره (۱۹۴۹) کتاب مناسک، باب من لم یدرك عرفه. ونسائی (۵/۲۶۴) كتاب حج، باب فیمن لم یدرك صلاه الصبح مع الإمام بمزدلفه. وابن ماجه (۳۰۱۵) كتاب مناسك، باب من أتى عرفه قبل الفجر لیله جمع. و سند آن صحیح است. [۱۲۴] ابوداود (۱۹۳۶) كتاب مناسك، باب الصلاه بجمع، ولفظ حدیث از آن اوست. وابن ماجه (۳۰۴۸) كتاب مناسك، باب الذبح. [۱۲۵] مسلم شماره (۱۲۹۷) كتاب الحج، باب استحباب رمی جمره العقبه یوم النحر، با لفظ: «لتأخذوا عني مناسككم» و نسائی (۵/۲۷۰) كتاب الحج، باب الركوب إلى الجمار و لفظ حدیث از آن اوست.