مبحث احکام پدر بزرگ و برادران و خواهران پدر مادری یا پدری
منظور از جد پدرپدر است هر اندازه که بالا رود، به شرطی که فقط به وسیله‌ی مذکر به میت برسد و منظور از اخوت خواهران و برادران پدر مادر یا پدری است.
در این مسأله دو قول از علمای سلف وجود دارد، یکی اینکه برادران و خواهران پدر مادری یا پدری را به همراه جد(یعنی پدر بزرگ) وارث گردانیم که این قول حضرت علی و ابن مسعود و زید بن ثابت بوده با توجه به اختلافی که در کیفیت ارث دادن در بین آنان وجود دارد و همچنین این قول، مذهب شافعی و مالک و قول مشهور از امام احمد می‌باشد. قول دوم اینکه جد را مانند پدر قرار دهیم و تمام خواهران و برادران را به وسیله‌ی او ساقط کنیم و این قول گفته‌ی بیش از ده نفر از صحابه می‌باشد از جمله حضرت ابوبکر صدیق و حضرت عایشه مادر مؤمنین و ابن عباس و جابر و ابو موسی و عمران بن حصینشو هم چنین تعدادی از تابعین نیز به این روش حکم داده‌اند. و این قول گفته‌ی ابی حنیفه و اسحاق و داوود و مزنی و ابن سریج و ابن منذر نیز می‌باشد، و از امام احمد نیز عمل به این قول روایت شده است و بعضی از پیروان ایشان مانند شیخ الاسلام ابن تیمیه و شاگردش علامه ابن القیم و شیخ مجدد - محمد بن عبدالوهاب به این قول عمل کرده‌اند، و همین قول صحیح می‌باشد زیرا دلایل زیادی دارد که محل بیان آن‌ها کتاب‌های طولانی است.
بعد از بیان این مطلب می‌گوییم، که بنابر قول اول هرگاه جد و اخوت با هم در یک مسأله جمع شوند یا صاحب فرض با آن‌ها وجود دارد یا خیر، اگر صاحب فرض نبود برای جد سه حالت پیش می‌آید و در بین دو چیز مخیر می‌گردد، اول اینکه یک سوم کل دارایی را می گیرد و دوم مقاسمه با خواهران و برادران که همیشه سهم بیشتر و سودمند تر برای او در نظر گرفته می‌شود .
حالت اول: آن است که مقاسمه از یک سوم کل دارایی نفعش بیشتر باشد و شرط این حالت این است که تعداد اخوت واخوات (خواهران و برادران) از دو برابر جد کمتر باشند و این مطلب در پنج صورت منحصر است: ۱- جد با یک خواهر ۲- جد با یک برادر ۳- جد با دو خواهر ۴- جد با یک برادر و یک خواهر ۵- جد با سه خواهر.
حالت دوم: مساوی بودن مقاسمه و یک سوم کل دارایی است و شرط این حالت این است که تعداد اخوت و اخوات دقیق دو برابر جد باشند که درسه صورت منحصر می‌شود : ۱- جد با دو برادر ۲- جد با یک برادر و دو خواهر ۳- جد با چهار خواهر.
حالت سوم: آن است که یک سوم کل دارایی برای او از مقاسمه سودمندتر است، پس آن را به عنوان فرض می‌گیرد و شرط شناسایی این حالت این است که تعداد خواهران و برادران از دو برابر جد بیشتر باشند و صورت‌های آن فراوان و غیر قابل انحصار می‌باشند ولی اگر همراه وی یک صاحب فرض یا بیشتر وجود داشت برای او هفت حالت پیش می‌آید و در بین سه امر مخیر می‌گردد:
۱- مقاسمه ۲- ثلث باقی ۳- یک ششم تمام دارایی، و از این ۳- مورد سودمند ترین را بر می‌گزیند.
حالت اول: از هفت حالت آن است، که مقاسمه از یک سوم باقی و یک ششم کل مال، سودمندتر باشد مانند اینکه جد همراه مادر بزرگ و یک برادر پدر مادری باشد.
حالت دوم: آن است که ثلث باقی برای جد از مقاسمه و یک ششم کل مال، سودمندتر باشد مانند اینکه جد همراه مادر و سه برادر غیر مادری باشد.
حالت سوم: این است که یک ششم کل از مقاسمه و ثلث باقی سودمندتر باشد، مانند اینکه جد همراه شوهر و مادر بزرگ و دو برادر غیر مادری باشد.
حالت چهارم: آن است که مقاسمه و ثلث باقی مساوی، و از یک ششم کل مفیدتر باشند، مانند اینکه جد همراه مادر و دو برادر غیر مادری باشد.
حالت پنجم: آن است که مقاسمه و سدس کل مساوی و از ثلث باقی بهتر باشند مانند اینکه جد همراهِ مادر بزرگ و شوهر و یک برادر پدر مادری باشد.
حالت ششم: آن است که ثلث باقی وسدس کل مساوی، و از مقاسمه بهتر باشند مانند اینکه جد همراهِ شوهر و سه برادر غیر مادری باشد.
حالت هفتم: آن است که هر سه مورد یعنی مقاسمه و ثلث باقی و سدس کل برای جد مساوی باشند، مانند اینکه جد و همسر و دو برادر غیر مادری در یک مسأله جمع شوند و آن فرضی که همراه جد در صورت‌های معاده [۳]می‌آید یا یک ششم تنها است یا یک چهارم تنها و یا نصف تنها و یا یک چهارم و یک ششم خواهد بود، و این مطلب به دلیل آن است که هرگاه همراه برادران و خواهران پدر مادری برادران و خواهران پدری جمع شوند، پدر مادری‌ها، پدری‌ها را در مقابل جد بخاطر کاهش‌دادن سهم او در صورت نیازبه حساب می‌آورند اما وقتی جد نصیب خود را برداشت نمود، پدر مادری‌ها به پدری‌ها مراجعه می‌کنند و آنچه را که در دست آنان قرار دارد از چنگشان بیرون می‌کشند. ولی اگر از دسته پدر مادری‌ها فقط یک خواهر در مسأله وجود داشت فرض خود را – یعنی یک دوم – کاملاً برداشت می‌نماید و اگر چیزی باقی بماند به پدری‌ها می‌رسد و صور مسائل معاده در ۶۸ صورت منحصر می‌شود که همه‌ی این مسائل مبتنی بر دو اصل است، یکی اینکه پدر مادری‌ها کمتر از دو برابر جد باشند. دوم اینکه در کنار پدر مادری‌ها به اندازه‌ای از پدری‌ها اشخاص قرار داده شود تا دو برابر جد را به حد کمال برساند یا هنوز از دو برابر جد کمتر باشند که صور کمتر از دو برابر منحصر در پنج صورت است:
۱- جد همراه یک خواهر پدر مادری.
۲- جد همراه یک برادر پدر مادری.
۳- جد همراه دو خواهر پدر مادری.
۴- جد همراه یک برادر و یک خواهر پدر مادری.
۵- جد همراه دوخواهر پدر مادری.
همراه شقیقه ( خواهر پدر مادری) پنج وجه قابل تصور است:
۱- جد و شقیقه و خواهر پدری.
۲- جد و شقیقه و برادر پدری.
۳- جد و شقیقه و دو خواهر پدری.
۴- جد و شقیقه و یک برادر و یک خواهر پدری.
۵- جد و شقیقه و ۳ خواهر پدری.
همراه شقیقه (برادر پدر مادری) سه صورت قابل تصور است:
۱- جدو شقیق – ( برادر پدر مادری) و خواهر پدری.
۲- جد و شقیق و دو خواهر پدری.
۳- جد و شقیق و یک برادر پدری.
و همراه دو خواهر پدر مادری مانند شقیق سه صورت متصور است:
۱- جد و دو شقیقه و یک خواهر پدری.
۲- جدو دو شقیقه و یک برادر پدری.
۳- جد ودو شقیقه و دو خواهر پدری.
و همراه شقیق(برادرپدر مادری) و شقیقه(خواهر پدرمادری) یک صورت فقط تصور می‌شود که عبارتست از جد و شقیق و شقیقه و یک خواهر پدری و همراه سه شقیقه یک صورت قابل تصور است مانند صورت شقیق و شقیقه. بعد این ۱۳ صورت را در حالات پنجگانه‌ی گذشته ضرب می‌کنیم که آن پنج حالت عبارت بودند از:
۱- همراه جد و خواهران و برادران صاحب فرض نباشد.
۲- همراه آنان فقط صاحب سدس باشد.
۳- همراه آنان فقط صاحب ربع موجود باشد.
۴- همراه آنان فقط صاحب نصف موجود باشد.
۵- همراه آنان صاحب یک چهارم و یک ششم موجود باشد.
که از ضرب ۱۳ در ۵، ۶۵ صورت حاصل می‌شود و صورت ۶۶ آن است که همراه آنان صاحبان نصف و سدس جمع شود مانند یک دختر و دختر پسر و جد و شقیقه و خواهر پدری و صورت ۶٧ آن است که همراه آنان صاحبان نصف و ثمن موجود باشند مانند دختر و همسر و جد و شقیقه و خواهر پدری و صورت ۶۸ آن است که همراه آنان صاحبان دو سوم موجود باشند مانند دو دختر و جد و یک شقیقه و یک خواهر پدری و هرگاه فرض در مسأله معاده نصف و ثمن باشد چهار صورت دیگر به ۶۸ صورت قبلی اضافه می‌شود که با تأمل دانسته می‌شود .که دو صورت از آن چهار صورت همراه شقیقه است که عبارتند از: ۱- یک برادر پدری ۲-دو خواهر پدری و یک صورت همراه شقیق است که عبارتست از یک خواهر پدری و یک صورت هم همراه شقیقین (دو برادر پدر مادری) است که عبارتست از یک خواهر پدر ی و منظور از همه‌ی این‌ها آن است که جد را به گرفتن یک ششم مجبور کنیم و در این صور چهار‌گانه اصل مسأله ۲۴ خواهد بود زیرا فرض سدس در آن‌ها وجود دارد و با اضافه این چهار صورت، صورت‌های معاده به ٧۲ صورت می‌رسند.
[۳. ـ معاده مسأله‌ای است که همراه جد هم خواهران و برادران پدر مادری و هم خواهران و برادران پدری موجود باشند.