شروع شب‌زنده‌داری با تلاوت قرآن و دعاهای مأثور
(۱) امام مسلم از ابن عباس نقل می‌کند که «آن حضرتصتا نصف شب می‌خوابید. سپس اندکی قبل از نیمه شب یا بعد از آن از خواب بیدار می‌شد و آثار خواب را با دستان مبارک از چهره‌اش می‌زدود و ده آیه‌ای آخر سوره‌ی آل عمران را تلاوت می‌کرد» [۲۶]. شیوه‌ی آن حضرتصچنین بود که در اثنای قیام و قبل از آن خیلی دعا می‌کردند.
(۲) امام بخاری/از ابن عباسبروایت می‌کند: «آن حضرتصهرگاه جهت نماز شب از خواب بیدار می‌شد، چنین دعا می‌فرمود: «اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ قَيِّمُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، لَكَ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ، وَلَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ، وَلَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ الْحَقُّ، وَوَعْدُكَ الْحَقُّ، وَلِقَاؤُكَ حَقٌّ، وَقَوْلُكَ حَقٌّ، وَالْجَنَّةُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ، وَالنَّبِيُّونَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ -صلى الله عليه وسلم- حَقٌّ، وَالسَّاعَةُ حَقٌّ، اللَّهُمَّ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ، وَبِكَ خَاصَمْتُ، وَإِلَيْكَ حَاكَمْتُ، فَاغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ، وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ، أَنْتَ الْمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْمُؤَخِّرُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَلاَ إِلَهَ غَيْرُكَ وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ» [۲٧].
«بار الها! ستایش و تعریف، زیبنده و ویژه‌ی ذات مقدس توست؛ تو مالک و دارنده‌ی آسمان‌ها و زمین و هرآنچه در آن‌هاست می‌باشی. ستایش و تعریف ویژه‌ی ذات توست، نور آسمان‌ها و زمین تویی. حمد و ستایش مخصوص توست و تو پادشاه آسمان‌ها و زمینی؛ حمد و ستایش و یژه‌ی توست. تو حقی و وعده‌ی تو برحق است و دیدار تو برحق است، و گفتار و کلام تو برحق است و بهشت حق است و جهنم حق است. پیامبران هم برحق‌اند، و محمدص برحق است و قیامت حق است. خدایا! تسلیم فرمان تو شدم و به تو ایمان آوردم و بر توکل کردم و به سوی تو بازگشتم و به خاطر تو دشمنی ورزیدم و تو را حَکَم قرار دادم. پس گناهان گذشته و آینده، پنهان و آشکارم را بیامرز. تو مقدم و مؤخر هستی. جز ذات تو اله دیگری وجود ندارد، و غیر از تو معبودی [راستین] نیست و هیچ نیرو و توانی جز نیرو و توان تو وجود ندارد».
(۳) سنت است نماز را با دعایی که عایشهلروایت کرده است، آغاز کنید. ایشان می‌فرماید: «هرگاه رسول اللهصبرای قیام و نماز شب از خواب برمی‌خاست نماز خویش را این‌چنین آغاز می‌کرد: «اللَّهُمَّ رَبَّ جِبْرَئِيلَ وَمِيكَائِيلَ وَإِسْرَافِيلَ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ اهْدِنِى لِمَا اخْتُلِفَ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِكَ إِنَّكَ لَتَهْدِى إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» [۲۸]«بار الها! ای پروردگار جبرئیل و مکائیل و اسرافیل! ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! ای داننده‌ی نهان و آشکار! تو بین بندگان خود، در آنچه اختلاف می‌ورزند حکم و قضاوت می‌کنی، مرا به آنچه که از حق در آن اختلاف شده است، به فضل خویش راهنمایی کن؛ چرا که تو هرکسی را که بخواهی به راه راست رهنمون می‌شوی».
(۴) همچنین سنت است که در اثنای قیام این دعا را بخوانید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِي فِي قَلْبِي نُورًا وَفِي سَمْعِي نُورًا وَفِي بَصَرِي نُورًا وَمِنْ فَوْقِي نُورًا وَمِنْ تَحْتِي نُورًا وَعَنْ يَمِينِي نُورًا وَعَنْ شِمَالِي نُورًا وَمِنْ بَيْنِ يَدَيَّ نُورًا وَمِنْ خَلْفِي نُورًا وَاجْعَلْ فِي نَفْسِي نُورًا وَأَعْظِمْ لِي نُورًا».
«پروردگارا! تو را در قلب و گوش و چشم و بالا و پایین و راست و چپ و مقابل و پشت و درون من قرار ده و نور را برای من عظیم کن!».
(۵) مستحب است که هرگاه نمازگزار با آیه‌ای مواجه شد که در آن تسبیح است، تسبیح گوید و اگر تقاضا باشد، طلب کند. اگر یاری‌طلبی و استعانت باشد، کمک و استعانت بطلبد و اگر تعوذ و پناه‌جویی باشد، از خدا پناه بجوید. امام مسلم از حذیفه نقل می‌کند که «شبی بار سول اللهصبه نماز ایستادم؛ تلاوت سوره‌ی بقره را آغاز کرد؛ تصور کردم که در آیه‌ی صدم رکوع می‌کند، ولی ادامه داد؛ فکر کردم که آن را در یک رکعت می‌خواند. سپس سوره‌ی نساء را آغاز کرد، آن را هم به اتمام رساند، بعد از آن آل عمران را آغاز نمود و آهسته آهسته تلاوت می‌نمود و هرگاه به آیه‌ای که در آن تسبیح بود می‌رسید، تسبیح می‌گفت و اگر درخواستی بود درخواست می‌کرد، و اگر جایگاه پناه‌خواستن بود از خدا پناه می‌خواست» [۲٩].
(۶) همچنین نقل شده است که در نماز شب به هنگام رکوع «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلاَئِكَةِ وَالرُّوحِ»را می‌خواند، دعاهای دیگری نیز هست که خواندن آن‌ها در همه‌ی نمازها درست و بایسته است و به قیام شب اختصاص ندارد. امام مسلم از حضرت علی بن ابی طالبسروایت می‌کند: «هرگاه آن حضرت برای نماز برمی‌خاست، چنین دعا می‌خواند:
«وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ [۳۰]، إِنَّ صَلاتِي وَنُسُكِي، وَمَحْيَايَ، وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ، وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ، وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ [۳۱]، اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمَلِكُ لا إِلَهَ إِلا أَنْتَ رَبِّي وَأَنَا عَبْدُكَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِي فَاغْفِرْ لِي ذُنُوبِي جَمِيعًا إِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ أَنْتَ وَاهْدِنِي لأَحْسَنِ الأَخْلاَقِ لاَ يَهْدِي لأَحْسَنِهَا إِلاَّ أَنْتَ وَاصْرِفْ عَنِّي سَيِّئَهَا لاَ يَصْرِفُ عَنِّي سَيِّئَهَا إِلاَّ أَنْتَ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ وَالْخَيْرُ كُلُّهُ فِي يَدَيْكَ وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ أَنَا بِكَ وَإِلَيْكَ تَبَارَكْتَ وَتَعَالَيْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ» [۳۲].
«رو به سوی کسی می‌کنم که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و من [از هر راهی جز راه او] دورم و از زمره‌ی مشرکان نیستم... نماز و عبادت و زندگی و مرگ من از آن خداست که پروردگار جهانیان است. خدا هیچ شریکی ندارد و به همین دستور داده شدم ام و من اولین مسلمانم [در میان امت خود، و برای خدا مخلص‌ترین فرد در میان همه‌ی انسان‌ها]. پروردگارا! تو فرمانروا و حاکم همه چیزی، هیچ اله و معبودی [راستین] جز تو نیست. تو پروردگار منی و من بنده‌ی ناچیز تو هستم. بر خود ستم کردم و [اکنون در پیشگاه تو] به گناهان خود اعتراف می‌کنم. پس تمامی گناهانم را بیامرز! چون کسی غیر از تو نمی‌تواند این کار را بکند. مرا به اخلاق نیک و پسندیده راهنمایی کن، چون احدی جز تو نمی‌تواند چنین کند و اخلاق زشت و ناپسند را از من دور گردان، زیرا کسی جز تو یارای چنین کاری را ندارد. مشتاقانه گوش به فرمان تو ام. همه خیر و خوبی‌ها در دست توست، ولی شر و بدی را به تو راهی نیست. من بنده‌ی تو هستم و پیش تو برمی‌گردم، پاک و بزرگوار و بلندمرتبه‌ای، از تو تقاضای آمرزش گناهانم را داردم و به سوی تو باز می‌گردم و توبه می‌کنم».
(۲) و چون به رکوع می‌رفت، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَلَكَ أَسْلَمْتُ خَشَعَ لَكَ سَمْعِى وَبَصَرِي وَمُخِّي وَعَظْمِي وَعَصَبِي».
«پررودگارا! برای تو رکوع کردم، به تو ایمان دارم و با تمام وجود تسلیم اوامر تو شدم، گوش و چشم و مخ و استخوان و تمام رگ‌هایم در برابر تو خاشع و فرمانبردارند».
(۳) و هرگاه از رکوع برمی‌خاست می‌خواند: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ مِلْءَ السَّمَوَاتِ وَمِلْءَ الأَرْضِ وَمِلْءَ مَا بَيْنَهُمَا وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيْءٍ بَعْدُ».
«پروردگارا! به اندازه‌ی پُری آسمان‌ها و زمین و پُری هرآنچه میان آن‌هاست، و هرآنچه جز این‌ها می‌خواهی، سپس و ستایش باد تو را!».
(۴) و هرگاه به سجده می‌رفت، این‌چنین می‌خواند: «اللَّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَلَكَ أَسْلَمْتُ سَجَدَ وَجْهِي لِلَّذِي خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ تَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ».
«پروردگارا! برای تو سجده کردم، به تو ایمان دارم و در بابر اوامر تو تسلیم و فرمانبردارم، چهره‌ام در برابر کسی به سجده افتاده که آن را خلق کرده، مصور کرده و گوش و چشم را در آن پدیده آورده است. خداوند، آن بهترین آفریدگار، بابرکت است».
(۵) سپس در پایان، بین تشهد و سلام این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ وَمَا أَسْرَفْتُ وَمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّي أَنْتَ الْمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ».
«پروردگارا! گناهان گذشته و آینده و آنچه در نهان و آشکار کرده‌ام و تمام زیاده‌روی‌ها و آنچه را که تو بهتر از خود من به آن‌ها علم داری بیامرز، چرا که تو مقدم و مؤخری و هیچ اله و معبودی [راستین] جز تو نیست».
این مجموعه‌ای از دعاهای عمومی و مختلف است که شخص مسلمان می‌تواند هرکدام از آن‌ها را که می‌خواهد، بخواند. البته مجبور به خواندن تمام آن‌ها نیست و نیز هر دعای دیگری را که می‌پسندد و مناسب حال خود می‌داند، بخواند؛ اما بهتر آن است که از دعاهای مأثور باشد. این دعاها هم مخصوص و منحصر به قیام و نماز شب نیستند.
رسول اکرمصدر باره‌ی دعاکردن تشویق و ترغیب فراوان کرده و چنین بیان فرموده است که در هر شب لحظه‌ای است که در آن دعا مقبول و مستجاب می‌شود، همچنین فرموده است: «در شب لحظه‌ای است که اگر انسان مسلمان آن را دریابد و در آن از خدا خیر دنیا و آخرت را بطلبد، بدون شک خدا خواسته‌اش را برآورده می‌کند. و این فضل در هر شب وجود دارد» [۳۳]. همچنین فرموده است: «پروردگار ما در ثلث آخر هر شب به آسمان فرودین نازل می‌شود، و اعلام می‌کند که کیست بخواند مرا تا اجابتش کنم، و کیست از من چیزی بخواهد تا به او ببخشم و کیست که از من آمرزش بخواهد تا او را بیامرز» [۳۴].
مسلمانان! این‌ها هدایا و موهبت‌های بی‌شمار و بزرگی است که از سوی پروردگار – که صاحب و مالک آن‌هاست – به سوی انسان سرازیر است. این نعمت بزرگ را هرکس از دست بدهد، بدون شک بهره‌ی بزرگی را از دست داده و خود را از نعمت‌های فراوانی محروم کرده است.
به سبب عظمت و بزرگی این موهبت الهی است که برخی از نیکان در مورد آن چنین فرموده اند: لحظات شب بی‌نهایت گرانبها است، مواظب باشید آن را به غفلت و به بهای ارزان از دست ندهید.
حقیقتاً آن انسان غافل و ضعیف الایمان است که می‌داند، این نعمت‌ها و موهبت‌ها در شب، از جانب پروردگاری که هرگز نعمت‌های او تمام‌شدنی نیست، توزیع می‌شوند، ولی باز غفلت می‌کند، و تا صبح در بستر می‌آرامد.
[۲۶] به روایت مسلم، باب صلاة النبی جو دعائه، ۶ / ۴۵ – ۴۶. [۲٧] به روایت بخاری؛ باب التهجد باللیل ۶ / ۳، ح ۱۱۲۰؛ نیز مسلم؛ باب صلاة النبی ودعائه ۶/۵۴ – ۵۵. [۲۸] به روایت مسلم، باب صلاة النبی جو دعائه، ۶ / ۵۶ – ۵٧. [۲٩] به روایت مسلم؛ باب استحباب تطویل القراءة فی صلاة اللیل، ۶ / ۶۱ – ۶۲. [۳۰] بخشی از سورۀ انعام، آیۀ ٧٩. (مترجم) [۳۱] بخشی از سورۀ انعام، آیۀ ۱۶۲ – ۱۶۳. (مترجم) [۳۲] به روایت مسلم، ۶ / ۵۶ – ۶۰. [۳۳] به روایت مسلم، ۶ / ۳۶. [۳۴] همان.