بَابُ صِفَةِ اَلصَّلَاةِ
بابی است در بیان چگونگی نماز: از تكبیرة الإحرام و قیام و رکوع و سجود و...
۲۷۸- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس أَنَّ النَّبِيَّص قَالَ: «إِذَا قُمْتُ إِلَى الصَّلَاةِ فَأَسْبِغِ الوُضُوءَ، ثُمَّ اسْتَقْبِلِ القِبْلَةَ، فَكَبِّرْ، ثُمَّ اِقْرَأْ مَا تَيَسَّرَ مَعَكَ مِنْ القُرْآنِ، ثُمَّ ارْكَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعًا، ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَعْتَدِلَ قَائِمًا، ثُمَّ اسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا، ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ جَالِسًا، ثُمَّ اُسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا، ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ جَالِسًا، ثُمَّ اسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا، ثُمَّ افْعَلْ ذَلِكَ فِي صَلَاتِكَ كُلِّهَا». أَخْرَجَهُ السَّبْعَةُ، وَاللَّفْظُ لِلْبُخَارِيِّ وَلِابْنِ مَاجَة بِإِسْنَادِ مُسْلِمٍ: «حَتَّى تَطْمَئِنَّ قَائِمًا».
از ابوهریرهس روایت است که رسول اللهص فرمود: «هرگاه قصد نماز خواندن نمودی وضوی کامل بگیر. پس از آن رو به قبله بایست و بگو: الله اکبر، آن‌گاه از قرآن هرچه برایت میسر می‌شود بخوان. سپس به رکوع برو تا این‌که در رکوع آرام بگیری. پس از آن از رکوع بالا بیا تا این که در اعتدال راست بایستی. پس از آن به سجود برو تا این‌که در سجود آرام بگیری، پس از آن از سجود بالا بیا تا این که بنشینی و در این نشستن آرام بگیری، پس از آن دوباره به سجود برو و در آن آرام بگیر. پس از آن همین روش را در همه‌ی نمازت انجام بده».
این حدیث را بخاری و مسلم و احمد و ابوداود و ترمذی و نسایی و ابن ماجه روایت کرده‌اند. و لفظ حدیث برای بخاری است. و ابن ماجه به اسناد مسلم «حتی تطمئن قائما» را به جای «حتی تعتدل قائما» آورده است.
۲۷۹- وَمِثْلُهُ فِي حَدِيثِ رِفَاعَةَ بن رَافِع عِنْدَ أَحْمَدَ وَابْنِ حِبَّانَ: «حَتَّى تَطْمَئِنَّ قَائِمًا».
۲۸۰- وَلِأَحْمَدَ: «فَأَقِمْ صُلْبَكَ حَتَّى تَرْجِعَ العِظَامُ.
۲۸۱- وَلِلنَّسَائِيِّ، وَأَبِي دَاوُدَ مِنْ حَدِيثِ رِفَاعَةَ بْنِ رَافِعٍ: «إِنَّهَا لَا تَتِمُّ صَلَاةُ أَحَدِكُمْ حَتَّى يُسْبِغَ الوُضُوءَ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ، ثُمَّ يُكَبِّرَ اللَّهَ تَعَالی، وَيَحْمَدَهُ، وَيُثْنِيَ عَلَيْهِ». وَفِيهَا: «فَإِنْ كَانَ مَعَكَ قُرْآنٌ فَاقْرَأْ وَإِلَّا فَاحْمَدِ اللَّهَ، وَكَبِّرْهُ، وهلِّلْهُ».
۲۸۲- وَلِأَبِي دَاوُدَ: «ثُمَّ اِقْرَأْ بِأُمِّ القُرْآنِ وَبِمَا شَاءَ اللَّهُ».
۲۸۳- وَلِابْنِ حِبَّانَ: «ثُمَّ بِمَا شِئْتَ».
و مانند روایت ابن ماجه است در حدیث رفاعه بن رافع (بعد از رکوع): (حتی تطمئن قائما): «تا این‌که در حال ایستادن آرام بگیری». و در روایت احمد از رفاعه: «کمرت را راست کن تا این‌که استخوان‌ها به جای خود برگردند». و در روایت نسایی و ابی داود از حدیث رفاعه آمده است که: «یقیناً نماز هر یک از شما کامل نمی‌شود تا این‌که وضو را کامل بگیرید». آن‌چنان که خدا در آیه‌ی ۶ سوره‌ی مائده به او امر فرمود: پس از وضوی کامل تکبیرة الإحرام می‌گوید و حمد و ثنای پروردگار را به جا می‌آورد.
و در روایت نسایی و ابوداود آمده: بعد از تکبیرة الإحرام چیزی از قرآن اگر از حفظ داری بخوان و اگر نه الحمدالله، الله أکبر، لا إله إلا الله بگو.
و به روایت ابوداود: بعد از تکبیرة الإحرام سوره‌ی فاتحه بخوان و آن‌چه خدا می‌خواهد از سوره‌های دیگر.
و به روایت ابن حبان: بعد از فاتحه آن‌چه می‌خواهی از سوره‌های دیگر قرآن بخوان.
این حدیثی است مهم و معروف به حدیث: المسیء صلاته. و این حدیث شامل تعلیم واجبات نماز است و این که هر کسی که قصد نماز دارد باید اول وضو را کامل بگیرد، چنان‌که در آیه‌ی زیر آمده است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِ﴾ [المائدة: ۶].
که در آن فرائض وضو را معین می‌فرماید از قبیل شستن رو و دو دست تا دو آرنج و مسح سر و شستن دو پا تا قوزک. و سنت‌های وضو را بیان نفرمود، برای این‌که در سنت وارد است. حدیث دلالت دارد بر وجوب تکبیرة الإحرام و وجوب لفظ وارد آن: الله اکبر. چنان‌که در روایت طبرانی از حدیث رفاعه به این لفظ آمده است: ثم یقول: الله اکبر. و چنان‌که در روایت ابن ماجه و صحت آن از سوی ابن خزیمه و ابن حبان از حدیث ابی حمید در مورد عمل پیامبرص آمده است که: «إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ اعْتَدَلَ قَائِمًا وَرَفَعَ يَدَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: الله أَكبر». و هم‌چنین روایت بزار به اسناد صحیح علی شرط مسلم آمده است: «أَنَّهُص كانَ إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ قَالَ: الله أكبَر». و حدیث دلالت دارد بر وجوب قراءت قرآن: اول فاتحه چنان‌که در روایات متظاهره آمده است: «لَا صَلَاةَ لِمَن لَم یَقرَأ بِأُمِّ الكتَابِ». اگر فاتحه نداند، آن‌چه از قرآن می‌داند، اما اگر فاتحه بداند: «إِقرَأ مَا تَیَسَّرَ مَعَكَ مِنَ القُرآن» حمل بر فاتحه می‌شود. چنان‌که در روایت ابوداود: «فَاقرَأ بِأُمِّ الكتَابِ» آمده است. و در روایت آمد و ابن حبان آمده است: «ثُمَّ اقرَأ بِأُمِّ القُرآن ثُمَّ اقرَأ بِمَا شِئتَ»؛ سپس فاتحه بخوان و بعد آن‌چه می‌خواهی از سوره‌های قرآن بخوان. و ابن حبان پس از عنوان: «بَابُ فَرضِ المُصَلِّي فَاتِحَة الكتَاب فِي كلِّ رَكعَة»: «فرض است بر نمازگزار خواندن فاتحه در هر رکعت». فرمود: و وقتیکه تصریح به قراءت فاتحه در هر رکعت آمده است: «اقرأ ما تیسر» حمل می‌شود بر فاتحه، برای این‌که همه فاتحه را می‌دانسته‌اند. با این‌که از حالت مصلی دانست که فاتحه نمی‌داند. یا این که مقصود از «مَا تَیَسَّرَ مَعَکَ مِنَ القُرآن» بعد از قرآءت فاتحه است از آیات و سوره‌های دیگر. و حدیث دلالت دارد که اگر قرآن نمی‌داند اذکار، مثل تحمید و تکبیر و تهلیل و تسبیح به جای آن بخواند. و حدیثی آمده بر تعیین الفاظ: سُبحَانَ الله والحَمدُالِلّه ِوَ لَا إلهَ إِلَّا اللهُ واللهُ أكبَر ولَا حَولَ ولَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظِیم. و در حدیث دلالت است بر وجوب رکوع و وجوب آرام گرفتن در رکوع. و وجوب اعتدال و وجوب آرام گرفتن در اعتدال. و وجوب سجود و وجوب آرام گرفتن در سجود و وجوب نشستن میان دو سجده و وجوب آرام گرفتن در آن. و وجوب سجود دوم و وجوب آرام گرفتن در سجود دوم. و از حدیث معلوم شد که واجب است قراءت فاتحه در هر رکعت از رکعت‌های نماز. اگر فاتحه نداند آن‌چه از قرآن می‌داند و اگر از قرآن هیچ نمی‌داند، اذکار تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر بخواند. و واجب است بر مسلمان بالغ عاقل، آموختن ارکان نماز و فاتحه. اگر یاد گرفتن فاتحه را توانست و یاد نگرفت قضای آن نمازهایی که در آنها قصور نموده و فاتحه در آنها نخوانده است واجب است. و وجوب نیت اگر چه در این حدیث تصریح به آن نشده است، اما کلمه‌ی «إِذَا قُمتَ إِلَی الصَّلَاة»، یعنی هرگاه قصد نماز نمودی، و حدیث صحیح مشهور: «إِنَّمَا الأَعمَالُ بِالنِّیَّاتِ» در وجوب نیت در هر عبادتی کاملاً صراحت دارد. و مقصود از نیت، چنان‌که امام غزالی/ فرمود: النیة: ابتغاء مرضاة الله تعالی، قصد به دست آوردن رضای خدا و استحضار عظمت خداست. چنان‌که مقصود از نیت قصد بود نیت لازم نمی‌شد، برای این‌که هر عملی که انسان می‌خواهد انجام بدهد قصد آن عمل خواهی نخواهی قبل از آن عمل پیش می‌آید و نیت منتهای ضرورت را دارد، برای این‌که نیت است که مایه‌ی استحضار عظمت خدای تعالی می‌شود. و عبادت را از عادت جدا می‌سازد. و مراتب عبادت را از هم جدا می‌کند. جدا شدن فرض از واجب و جدا شدن واجب از سنت همه به وسیله‌ی نیت انجام می‌گیرد. فرض مثل فرض روزه‌ی رمضان. واجب مانند روزه‌ی نذر، و سنت مثل نیت روزه‌ی روز عرفه. در نماز، زکات، روزه، حج و عمره جدا کردن مراتب آنها از هم به وسیله‌ی نیت انجام می‌گیرد. نیت از امور بسیار مهم است. و این‌که می‌گویند کمک خدا به بنده به حسب نیت اوست کاملاً درست است. و از جمله‌ی واجبات نماز که در این حدیث نیامده است تشهد آخر نماز است که همین تشهد و نشستن برای آن هر دو از فرایض نماز است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۲۸۴- وَعَنْ أَبِي حُمَيْدٍ السَّاعِدِيِّس قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللهص إِذَا كَبَّرَ جَعَلَ يَدَيْهِ حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ، وَإِذَا رَكَعَ أَمْكَنَ يَدَيْهِ مِنْ رُكْبَتَيْهِ، ثُمَّ هَصَرَ ظَهْرَهُ، فَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ اِسْتَوَى حَتَّى يَعُودَ كُلُّ فَقَارٍ مَكَانَهُ، فَإِذَا سَجَدَ وَضَعَ يَدَيْهِ غَيْرَ مُفْتَرِشٍ وَلَا قَابِضِهِمَا، وَاسْتَقْبَلَ بِأَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ القِبْلَةَ، وَإِذَا جَلَسَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ جَلَسَ عَلَى رِجْلِهِ اليُسْرَى وَنَصَبَ اليُمْنَى، وَإِذَا جَلَسَ فِي الرَّكْعَةِ الأَخِيرَةِ قَدَّمَ رِجْلَهُ اليُسْرَى وَنَصَبَ الأُخْرَى، وَقَعَدَ عَلَى مَقْعَدَتِهِ». أَخْرَجَهُ البُخَارِيُّ.
ابوحمید ساعدی: ابوحمید: مشهور است به کنیه‌اش. نسبت به ساعده دارد که پدر خزرج است. نام پدر ابوحمید عبدالرحمن است، اهل مدینه است. وفاتش در اواخر خلافت معاویه یعنی سال ۵۹ یا مقارن آن در مدینه است.
از ابوحمیدس روایت شده که گفت: دیدم رسول اللهص که در نماز موقعی که تکبیرة الاحرام می‌گفت دو دستش را تا برابر شانه‌اش بالا می‌برد. ـ وقتی که گفته می‌شود برابر شانه، یعنی دو کف دست او و وقتی که گفته می‌شود برابر دو گوش یعنی سر انگشتان دو دستش ـ و وقتی که به رکوع میرفت، با دو دستش دو زانویش را می‌گرفت، پس از آن سر و کمر را راست می‌نمود به طوری که سر و شانه و کمر با هم برابر باشند، نه سر را پایین بیندازد و نه بالا بگیرد. و موقعی که سر را از رکوع بالا می‌آورد، راست می‌ایستاد تا هر یک از فقرات کمر جای خودش قرار بگیرد. و موقعی که به سجود میرفت دو دست خود را بر زمین می‌نهاد به طوری که نه آن دو را پهن و فرش بر زمین می‌کرد و نه آن را جمع می‌کرد، یعنی دو کف دست را بر زمین می‌نهاد و دو آرنج را از پهلو دور می‌گرفت. و سرانگشتان دو پا به سوی قبله می‌نمود. و هر وقت بعد از دو رکعت برای تشهد اول می‌نشست بر پای چپ می‌نشست و پای راست را راست می‌گرفتند که آن را جلسه‌ی افتراش می‌گویند. و هر موقع برای تشهد اخیر می‌نشست به صورت متروک می‌نشست، یعنی پای چپ از زیر پای راست بیرون می‌کرد و بر باسن خود می‌نشست.
مسایلی مربوط به این حدیث می‌شود از این جهت که این حدیث را ابوحمید قولاً بیان داشته و عملاً نیز انجام داده است: در تکبیرة الاحرام: گفتن الله أکبر و بالا بردن دو دست به همراه آن، و همین معتمد است. و قول دوم این‌که اول دو دست را بالا می‌برد و سپس تکبیر می‌فرمود. و حدیث صحیحین مؤید قول اول است: «كانَص یَرفَعُ یَدَیهِ حِینَ یُكبِّرُ» و قول دوم موافق روایت ابوداود است که به اسناد حسن روایت نمود و دلیل آن در صحیح مسلم به روایت ابن عمر می‌باشد. و قول سوم این‌که ابتدای بالا بردن دو دست با ابتدای تکبیر و انتهای بالا بردن دو دست با انتهای تکبیر همراه باشد و مصنف این قول را تصحیح فرمود و آن را به جمهور علما نسبت داد. ابوعبدالله حاکم گفت: سنتی که همه بر آن متفقند همین بالا بردن دو دست موقع تکبیرة الاحرام تا برابر دو دوش است که خلفای راشدین و عشره‌ی مبشره و صحابه پس از آنان بر آن متفقند. والله أعلم.
اما جلوس در تشهد: نزد امام ابوحنیفه تمام تشهدهای نماز به صورت افتراش است. و نزد امام مالک، تمام تشهدها به صورت متورک است. و نزد امام شافعیس در تشهد اول به صورت افتراش است و در تشهد اخیر به صورت متورک است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۲۸۵- وَعَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍس عَنْ رَسُولِ اللَّهِص أَنَّهُ كَانَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ قَالَ: «وَجَّهْتُ وَجْهِي لِلَّذِي فَطَّرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ، إِنَّ صَلَاتِي، وَنُسُكِي، وَمَحْيَايَ، وَمَمَاتِي لِلَّه رَبِّ الْعَالَمِينَ، لَا شَرِيكَ لَهُ، وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ، اللهُمَّ أَنْتَ الْمَلِكُ لَا إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَنْتَ رَبِّي وَأَنَا عَبْدُكَ، ظَلَمْتُ نَفْسِي، وَاعْتَرَفْتُ بِذَنْبِي فَاغْفِرْ لِي ذُنُوبِي جَمِيعًا، لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ أَنْتَ، وَاهْدِنِي لأَحْسَنِ الأَخْلَاقِ، لَا يَهْدِي لأَحْسَنِهَا إِلاَّ أَنْتَ، وَاصْرِفْ عَنِّي سَيِّئَهَا، لَا يَصْرِفُ سَيِّئَهَا إِلاَّ أَنْتَ، لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ، وَالْخَيْرُ كُلُّهُ فِي يَدَيْكَ، وَالشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ، أَنَا بِكَ وَإِلَيْكَ، تَبَارَكْتَ وَتَعَالَيْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ. وَفِي رِوَايَةٍ لَهُ: أَنَّ ذَلِكَ فِي صَلَاةِ اللَّيْلِ.
وَذَكرَ المُصَنِّفُ فِي التَّخلِیصِ عَنِ الشَّافِعِي وابن خُزَیمَة إِنَّهُ یُقَالُ فِي المَكتُوبَة وإِنَّ حَدِیثَ عَلي وَرَدَ فِیهَا.
علیس از رسول اللهص روایت فرمود که رسول اللهص هر وقت به نماز می‌ایستاد (این کلمات را) می‌فرمود: متوجه ساختم رویم را و قصد نمودم به عبادت و بندگی ذات پاک خدایی را که آسمان‌ها و زمین را به قدرت و ابتکار خود آفرید بدون آن‌که از قبل نظیری برای آن بوده باشد. و در بندگی و عبادتم بر استقامت هستم و از هر دینی روی گردانیده و رو به اسلام آورده‌ام و من از مشرکان نیستم. حقا که نمازم و عبادتم و زندگیم و مرگم همه برای خدایی است که پروردگار جهانیان است و هیچ شریکی برای او نیست و به همین توحید و اخلاص عبادتم برای الله مأمور شده‌ام و من از مسلمانانم. خدایا تو مَلِک و پادشاهی که همه به فرمان تو هستند و تو مالک همه‌ی مخلوقات هستی. نیست معبودی به حق در سراسر وجود مگر تو. که تو پروردگارم هستی و من بنده‌ی تو هستم و اقرار دارم به همه‌ی گناهانم، بیامرز همه‌ی گناهانم را برای این‌که کسی گناهان را نمی‌آمرزد مگر تو. و مرا برسان به بهترین خلق و خوی. برای این که نیست کسی که برساند به بهترین اخلاق مگر تو. و دور بدار از من بداخلاقی را، زیرا نیست کسی که اخلاق بد را از من دور بدارد مگر تو. من بر طاعتت و فرمانبریت همیشه پایدارم و من فرمانبریت را سعادت و نیک‌بختی می‌شمارم. و خیر همه در دستان تو است: هر خیری که به خلق برسد، هر خیری که امید آن باشد، از توست. و شر راهی به درگاه تو ندارد و هیچ‌گاه نتوان از طریق شر به تو نزدیک شد. پناه آوردنم به سوی توست و توفیق طاعتم از فضل توست و بازگشت من به سوی توست. پر شد برکتت و جهان را فرا گرفت برکت‌هایت و بالاتر و برتر آمدی از هر ثنا و ستایشی که از بندگان فراهم آید. همه در نقص و عیب هستند مگر تو. راهی دیگر ندارم مگر طلب آمرزشت و توبه و رجوع به درگاه تو. بعد از تکبیرة الاحرام این کلمات را بگوید. یا مختصرتر از آن چنان که در حدیث شماره‌ی ۲۸۶ است:
۲۸۶- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا كَبَّرَ لِلصَّلَاةِ سَكَتَ هُنَيَّةً، قَبْلَ أَنْ يَقْرَأَ، فَسَأَلْتُهُ، فَقَالَ: «أَقُولُ: اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِي وَبَيْنَ خَطَايَايَ كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ المَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ، اَللَّهُمَّ نقِّنِي مِنْ خَطَايَايَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنْ الدَّنَسِ، اَللَّهُمَّ اغْسِلْنِي مِنْ خَطَايَايَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
از ابوهریرهس روایت است که گفت: رسول اللهص وقتی که تکبیرة الاحرام می‌فرمود اندکی قبل از این‌که فاتحه بخواند سکوت می‌کرد. از ایشان پرسیدم که سبب آن سکوت چیست؟ فرمود: «می‌گویم: خدایا دور بگردان میان من و گناهانم آن چنان که میان مشرق و مغرب دور گردانیدی. خدایا مرا پاکیزه بدار از گناهانم، چنان که جامه‌ی سفید به شستن پاک می‌شود. خدایا مرا بشوی و پاکیزه بگردان از گناهانم به آب و برف و یخ». قصد از دور داشتن از گناه و شستن و پاکیزه کردن از آن، نیست کردن گناهان گذشته و مصون داشتن از گناهان آینده است. خطابی فرمود: آوردن شستن به یخ و تگرگ برای تأکید است با این‌که یخ و برف به دست استعمال نمی‌شود.
ابن دقیق العید فرمود: برای این است که هر جامه‌ای که به سه چیز شسته شد: به آب و یخ و تگرگ در نهایت پاک می‌شود.
۲۸۷- وَعَنْ عُمَرَس أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ: سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، تَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعَالَى جَدُّكَ، وَلَا إِلَهُ غَيْرُكَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ بِسَنَدٍ مُنْقَطِعٍ، وَرَوَاهُ الدَّارَقُطْنِيُّ مَوْصُولاً وَمَوْقُوفًا.
از عمرس روایت شده که در آغاز نماز بعد از تکبیرة الاحرام می‌فرمود: «تسبیح و تنزیه تو می‌گویم در حالی که به حمد و ستایش تو مشغولم. پر شد برکت نام تو، و برتر آمد عظمت تو، و نیست معبودی به حق مگر تو».
مسلم این را به سند منقطع روایت نمود و طبرانی آن را موصول آورد که کسی از سند آن نیفتاده و موقوف آورد، یعنی از گفته‌ی خود عمرس است. و نظر به این‌که عمرس نماز را در جای رسول اللهص گاهی به آواز بلند می‌خواند و به مردم تعلیم می‌داد، این حدیث در حکم مرفوع می‌شود که از فرموده‌ی خود رسول اللهص باشد. حاکم گفت: روایت آن از عمرس صحیح است. امام احمد فرمود: «أَمَّا أَنَا فَأَذهَبُ إِلَی مَا رُوِيَ عَن عُمَر»: «من روایت آن را از عمر قبول دارم». و در خصوص دعای آغاز نماز الفاظ بسیاری آمده است و هر کسی می‌تواند یکی از آن روایات را برگزیند.
الحاصل: ابوداود و حاکم از حدیث عایشه آورده‌اند که رسول اللهص آن را در آغاز نماز می‌فرمود، اما در سند آن انقطاع است. و ابوداود سند آن را معلول دانست. و دارقطنی فرمود که اسناد آن قوی نیست. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۲۸۸- وَنَحْوُهُ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدريس مَرْفُوعًا عِنْدَ الخَمْسَةِ. وَفِيهِ: وَكَانَ يَقُولُ بَعْدَ التَّكْبِيرِ: «أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِيعِ العَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ، مِنْ هَمْزِهِ، وَنَفْخِهِ، وَنَفْثِهِ.
و مانند حدیث قبلی به روایت ابوسعید خدریس مرفوعا، یعنی از رسول اللهص که بعد از تکبیره الاحرام می‌فرمود: «پناه می‌برم به خدای بسیار شنوا ـ که اقوال همه‌ی کاینات را می‌شنود ـ بسیار دانا ـ که علم او به اقوال و اعمال و مکنونات ضمایر همه احاطه دارد ـ از شر شیطان لعنت شده، از شر دیوانگی آوردنش و از شر تکبر باریدنش و از شر شعرهای ناهنجار و هجا و ناسزا به خاطر آوردنش».
این حدیث از خمسه (پنج تن) روایت شده است، یعنی احمد و ابوداود و ترمذی و نسایی و ابن ماجه، از ابوسعید خدری از رسول اللهص روایت کرده‌اند.
۲۸۹- وَعَنْ عَائِشَةَل قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يَسْتَفْتِحُ الصَّلَاةَ بِالتَّكْبِيرِ، وَالْقِرَاءَةَ: بِالحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العَالَمِينَ، وَكَانَ إِذَا رَكَعَ لَمْ يُشْخِصْ رَأْسَهُ، وَلَمْ يُصَوِّبْهُ، وَلَكِنْ بَيْنَ ذَلِكَ. وَكَانَ إِذَا رَفَعَ مِنْ الرُّكُوعِ لَمْ يَسْجُدْ حَتَّى يَسْتَوِيَ قَائِمًا. وَإِذَا رَفَعَ مِنْ السُّجُودِ لَمْ يَسْجُدْ حَتَّى يَسْتَوِيَ جَالِسًا. وَكَانَ يَقُولُ فِي كُلِّ رَكْعَتَيْنِ التَّحِيَّةَ. وَكَانَ يَفْرِشُ رِجْلَهُ اليُسْرَى وَيَنْصِبُ اليُمْنَى. وَكَانَ يَنْهَى عَنْ عُقْبَةِ الشَّيْطَانِ، وَيَنْهَى أَنْ يَفْتَرِشَ الرَّجُلُ زِرَاعَيْهِ إفْتِرَاشَ السَّبُعِ. وَكَانَ يُخْتَمُ الصَّلَاةَ بِالتَّسْلِيمِ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ، وَلَهُ عِلَّةٌ.
از عایشهل روایت شده که فرمود: رسول اللهص نماز را با گفتن الله اکبر آغاز می‌کرد و قراءت را با خواندن سوره‌ی الحمد شروع می‌کرد، برای این‌که سوره‌ی فاتحه معروف است به سوره‌ی الحمدالله رب العالمین نه این‌که بسم الله نمی‌گفت. علامه جلال الدین سیوطی در کتاب «قطف الأزهار» از هشتاد نفر از صحابه نقل می‌نماید که همه‌شان آغاز سوره‌ی الحمد، بسم الله الرحمن الرحیم را می‌خواندند و او مطمئن است که روایت جهریه بسم الله متواتر است. و موقعی که به رکوع میرفت سر را نه پایین می‌انداخت و نه بلندتر از جسم قرار می‌داد، بلکه میان آن دو حالت، یعنی سر را با کمر برابر و همسان قرار می‌داد. و موقعی که از رکوع بالا می‌آمد فوراً به سجود نمی‌رفت تا این‌که راست بایستد و موقعی که سر را از سجود اول بالا می‌آورد به سجود دوم نمی‌رفت تا اول میان دو سجود بنشیند. و بعد از هر دو رکعت به تشهد می‌نشست و تحیات را می‌خواند و در تشهد پای چپ را فرش و بر آن می‌نشست و پای راست را راست می‌گرفت و منع می‌فرمود از نشستن مانند درندگان، بدین صورت که بر باسن بنشینند و دو ساق پا را راست بدارد و دو دست را پشت سر گذارد. و نماز را با سلام دادن پایان می‌داد».
این حدیث علت و مشکل دارد به دلیل این‌که مسلم از ابوالجوزاء اخراج کرده و او از عایشه. و ابوجوزاء از عایشه نشنیده و حدیث او مرسل است. و هم‌چنین به دلیل این‌که مسلم به صورت مکاتبه‌ای از طریق اوزاعی اخراج کرده است.
رسول اللهص منع فرمود از این‌که نمازگزار خود را مانند حیوان قرار دهد، بدین صورت که هنگام رفتن به سجود خود را مانند شتر بیندازد و اول دست را بر زمین نهد. و از این که مانند روباه التفات نماید و صورتش را از این سو به آن سو ببرد. و از این‌که نشستن خود را مانند نشستن سگ قرار دهد. و از این‌که سجود خود را مانند منقار زدن کلاغ به زمین قرار دهد. و از این‌که موقع سلام نماز، همراه سلام اولی دست راست را بالا بیاورد و موقع سلام دومی دست چپ را بالا بیاورد مانند دم‌های اسب‌های سرکش.
۲۹۰- وَعَنْ اِبْنِ عُمَرَب: أَنَّ النَّبِيَّص كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ إِذَا اِفْتَتَحَ الصَّلَاةَ، وَإِذَا كَبَّرَ لِلرُّكُوعِ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ الرُّكُوعِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
از عبدالله بن عمرب روایت است که رسول اللهص هرگاه نماز را آغاز می‌کرد و هرگاه برای رفتن به رکوع تکبیر می‌گفت و هرگاه سرش را از رکوع بالا می‌آورد، دو دستش را تا برابر دو دوشش بالا می‌برد.
این حدیث صحیح متفق علیه صراحت دارد که موقع تکبیرة الاحرام گفتن و موقع رفتن به رکوع و موقع بالا آمدن از رکوع در این سه موقع رسول اللهص دو دست را تا برابر دو دوشش بالا می‌برد و نظر به این‌که این حدیث بالا بردن دو دست را تا برابر دو دوش اثبات می‌کنند، اگر حدیثی راجع به نفی آن باشد حدیث اثبات مقدم بر نفی است. و در صحت حدیث هم حدیث اثبات صحیح‌‌تر است. والله أعلم.
۲۹۱- وَفِي حَدِيثِ أَبِي حُمَيْدٍ، عِنْدَ أَبِي دَاوُدَ: «يَرْفَعُ يَدَيْهِ حَتَّى يُحَاذِيَ بِهِمَا مَنْكِبَيْهِ، ثُمَّ يُكَبِّرَ».
و در حدیث ابی حمید نزد ابوداود آمده است که رسول اللهص موقع تکبیرة الاحرام دو دست را تا برابر دو دوشش بالا می‌برد و سپس الله أکبر تکبیرة الاحرام می‌فرمود. و باید دانست که حدیث ابوحمید نزد ابوداود دلالت داردکه موقع تکبیرة الاحرام و موقع رفتن به رکوع و موقع بالا آمدن از رکوع هر سه جا دستها را تا برابر دو دوش بالا می‌برد. و بهتر بود که مصنف/ می‌فرمود ـ الحدیث ـ تا گمان نشود که در حدیث ابی حمید بالا بردن دستها فقط موقع تکبیرة الاحرام بوده است. و لفظ حدیث ابوحمید نزد ابوداود چنین است:
كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلاَةِ اعْتَدَلَ قَائِمًا وَرَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى يُحَاذِىَ بِهِمَا مَنْكِبَيْهِ ثُمَّ یُكبِر، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى يُحَاذِىَ بِهِمَا مَنْكِبَيْهِ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُ أَكْبَرُ. وَرَكَعَ ثُمَّ اعْتَدَلَ فَلَمْ يُصَوِّبْ رَأْسَهُ وَلَمْ يُقْنِعْ وَوَضَعَ يَدَيْهِ عَلَى رُكْبَتَيْهِ ثُمَّ قَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، وَرَفَعَ يَدَيْهِ وَاعْتَدَلَ حَتَّى يَرْجِعَ كُلُّ عَظْمٍ إِلَی مَوْضِعِهِ مُعْتَدِلاً. الحدیث.
رسول اللهص وقتی که به نماز برمی‌خاست راست می‌ایستاد، آن گاه دو دست خود را بالا می‌برد تا دو دستش برابر دو شانه‌اش قرار گیرد. آن گاه می‌فرمود: الله اکبر، و موقعی که می‌خواست به رکوع برود دو دستش را بالا می‌برد تا برابر دو شانه‌اش قرار گیرد. آن گاه می‌فرمود: الله اکبر و به رکوع میرفت. پس از آن سر را در رکوع نه بالاتر از بدن می‌برد، نه پایین‌تر از بدن، بلکه سر و گردن و کمر همه را با هم یکسان قرار می‌داد و دو دستش را به دو زانویش می‌نهاد، آن‌گاه برای رفتن به اعتدال می‌فرمود: سمع الله لمن حمده و دو دست را بالا می‌برد تا برابر دو شانه‌اش و راست می‌ایستاد تا هر استخوانی به جای خود برگردد.
۲۹۲- وَلِمُسْلِمٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ الحُوَيْرِثِس نَحْوُ حَدِيثِ اِبْنِ عُمَرَب، وَلَكِنْ قَالَ: حَتَّى يُحَاذِيَ بِهِمَا فُرُوعَ أُذُنَيْهِ.
و مسلم از مالک بن الحویرثس مانند حدیث ابن عمرب روایت نمود ولیکن گفت: دستها را بالا برد تا این که دستها برابر لاله‌های دو گوشش قرار گیرد.
قبلاً گفتیم که وقتی که دو کف دست برابر دو شانه قرار گرفت سر انگشتان دو دست تا دو برابر دو گوش قرار می‌گیرد و برابر آن هیچ اختلافی در معنی حدیث وجود ندارد. و روایت ابوداود از وائل به لفظ: «حَتَّى كَانَت حِيَالَ مَنْكِبَيْهِ وَحَاذَى بِإِبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ»: «تا این که دو کف دست برابر دو دوش و سر دو انگشت شست برابر دو گوشش قرار داشت». و این جمعی است میان دو حدیث که پسندیده و خوب و معقول است.
۲۹۳- وَعَنْ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍس قَالَ: صَلَّيْتُ مَعَ النَّبِيِّص فَوَضَعَ يَدَهُ اليُمْنَى عَلَى يَدِهِ اليُسْرَى عَلَى صَدْرِهِ». أَخْرَجَهُ اِبْنُ خُزَيْمَةَ.
از وائل بن حجرس روایت است که گفت: «نماز خواندم همراه پیغمبرص آن‌گاه دست راست را بر دست چپ روی سینه‌اش نهاد».
و ابوداود و نسایی این حدیث را روایت نمودند به لفظ: «ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ الْيُمْنَى عَلَى ظَهْرِ كَفِّهِ الْيُسْرَى وَالرُّسْغِ وَالسَّاعِدِ»: «پس از آن، رسول اللهص کف دست راست را بر پشت کف دست چپ و مچ و ساعد نهاد».
رسغ: پیوندگاه کف دست و پا به ساق. مچ دست و پا.
در منهاج امام نووی آمده است: «وَیَجعَل یَدَیهِ تَحتَ صَدرِهِ»: «و دو دستش را زیر سینه‌اش قرار می‌دهد».
و در حدیث وائل آمده است: (علی صدره): «روی سینه‌اش». گویا تفاوت روی سینه و زیر سینه چندان نیست.
و بستن دست در قیام نماز قول جمهور صحابه و تابعین می‌باشد و هیچ اختلافی از رسول اللهص دربارهی آن نیامده است. و دست بستن در موطای امام مالک است. و ابن المنذر و غیره از امام مالک فقط دست بستن را روایت کرده‌اند. و از امام مالک روایتی است که دستها را نمی‌بندد و بیشتر اصحاب مالک بر آنند.
شرح حال وائل: او ابوهنید وائل بن حجر بن ربیعه حضرمی است. پدرش از پادشاهان حضرموت بود. وائل نزد رسول اللهص آمد و مسلمان شد. گفته می‌شود که رسول اللهص به یارانش بشارت داد که وائل بن حجر از سرزمینی دور نزد شما می‌آید در حالی که قصد طاعت پروردگار و رغبت در دین اسلام دارد و علاقه‌مند به طاعت خدا و پیغمبر اوست. او باقی‌مانده از پسران پادشاهان است. وقتی که آمد و بر رسول اللهص وارد شد، رسول اللهص به او خوش آمد فرمود و او را نزدیک خود نشاند و لنگ دوش خود را پهن کرد و وائل را بر لنگ دوش خود نشاند و فرمود: «اللهم بَارِك عَلَی وَائِل واستَعمِلهُ عَلَی الأَقیَالِ مِن حَضْرَمَوْتَ»: «خدایا برکت فرود آور بر وائل و او را بر حکام حضرموت به کار گیر». اصحاب صحاح سته از او روایت کرده‌اند، جز بخاری که از وائل روایت ندارد.
۲۹۴- وَعَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ بِأُمِّ القُرْآنِ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از عباده بن صامتس روایت است که گفت: رسول اللهص فرمود: «کسی که در قیام نماز سوره‌ی فاتحه را نخواند، نماز ندارد».
۲۹۵- وَفِي رِوَايَةٍ، لِابْنِ حِبَّانَ وَالدَّارَقُطْنِيِّ:«لَا تَجْزِي صَلَاةٌ لَا يُقْرَأُ فِيهَا بِفَاتِحَةِ الكِتَابِ».
و در روایتی از ابن حبان و دارقطنی آمده است که رسول اللهص فرمود: «نمازی که در آن سوره‌ی فاتحه الکتاب خوانده نشود، کفایت نمی‌کند».
۲۹۶- وَفِي أُخْرَى، لِأَحْمَدَ وَأَبِي دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيِّ، وَابْنِ حِبَّانَ: «لَعَلَّكُمْ تَقْرَءُونَ خَلْفَ إِمَامِكُمْ؟»، قُلْنَا: نِعْمَ. قَالَ: «لَا تَفْعَلُوا إِلَّا بِفَاتِحَةِ الكِتَابِ، فَإِنَّهُ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ بِهَا.
رسول اللهص آواز قراءت قرآن مأمومین را پشت سر خود در نماز جماعت شنید. از جماعت سؤال فرمود: «شما پشت سر امامتان قرآن می‌خوانید؟» گفتند: بله. فرمود: «پشت سر امامتان نخوانید مگر سوره‌ی فاتحه را، زیرا کسی که فاتحه را در نمازش نخواند نماز ندارد». این حدیث تصریح دارد بر وجوب قراءت فاتحه بر منفرد و امام و مأموم.
مذهب امام شافعی بر این است که فاتحه خواندن در هر رکعت از نماز بر منفرد و امام و مأموم فرض است. و دلالت آن ظاهر است. و مذهب پیشوایان حنفیه بر این است که قراءت بر مأموم لازم نیست و قراءت امام جای قراءت مأموم را می‌گیرد.
در مذهب امام مالک: حد وسط است: اگر امام بلند می‌خواند، مثل دو رکعت صبح و دو رکعت اول مغرب و عشاء و دو رکعت نماز جمعه که مأموم گوش به قراءت امام می‌نماید و خودش فاتحه نمی‌خواند. و اگر امام آهسته می‌خواند مثل نماز ظهر و عصر و رکعت آخر مغرب و دو رکعت آخر نماز عشاء که مأموم فاتحه را می‌خواند. و دلیل شافعیه ظاهر است و احتیاط هم این است که مأموم فاتحه را بخواند، زیرا اگر فاتحه نخواند نماز او صحیح نیست. و خواندن نمازی که همه بگویند صحیح است، بهتر است نمازی که بعضی بگویند صحیح است و بعضی بگویند صحیح نیست. و حتی در نماز جهریه هم قراءت مأموم لازم است. و مؤید این موضوع است:
مَا أَخرَجَهُ ابُودَاوُد مِن حَدِیثِ عُبَادَة أَنَّهُ صَلَّى خلفَ أبي نُعَيم، وأبو نُعَيم يَجهَرُ بِالقَرَاءَةِ، فَجَعَلَ عُبَادَةُ يقرأُ بأمّ القُرآنِ، فَلَمَّا انصَرَفُوا مِنَ الصَّلاة قَالَ لِعُبَادَة بَعضُ مَن سَمِعَهُ یَقرَأ: سمعتُك تقرأُ بأمّ القُرآن وَأَبُو نُعَيم يَجهَرُ، قال: أَجَلْ، صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللهص بَعضَ الصَّلَوَاتِ الَّتِي يُجهَرُ فِيهَا بِالقَرَاءَة، قَالَ: فَالْتبَسَت عَلَيهِ القَرَاءَةُ، فَلَمَّا فَرَغَ أقبلَ علينا بِوَجهِهِ فَقَالَ: «هَل تَقرَؤُونَ إِذَا جَهَرْتُ بِالقِرَاءَةِ؟». فَقَالَ بَعضُنَا: نَعَم، إِنَّا نَصنَعُ ذَلِكَ. قال: «فَلَا، وَأَنَا أَقُولُ: مَا لِي يُنازِعُنِي القُرآنُ! فَلَا تَقرَؤُوا بِشَيءِ مِنَ القُرآنِ إِذَا جَهَرتُ إلَّا بِأُمِّ القُرآنِ».
«عباده بن الصامت پشت سر ابونعیمب نماز خواند. ابونعیم نماز را به آواز بلند می‌خواند و عبادت را شروع کرد به خواندن فاتحه. از نماز که فارغ شدند یکی از کسانی که شنید عباده پشت سر امام در نماز جهریه فاتحه می‌خواند به عباده گفت: شنیدم که سوره‌ی فاتحه می‌خوانی در حالی که امام که ابونعیم است به جهر می‌خواند. عباده گفت: بله، من فاتحه خواندم، برای این‌که رسول اللهص با ما نماز خواند بعضی از نمازهایی که به جهر خوانده می‌شود. قراءت بر او متشبه شد هنگامی که از نماز فارغ شد رو به ما نمود و فرمود: وقتی که من به جهر می‌خوانم شما هم می‌خوانید؟ بعضی از ما گفتند: بله، ما این کار را می‌کنیم. فرمود: من می‌گفتم چرا قرآن با من منازعه دارد! وقتی که من به آواز بلند خواندم، شما هیچ نخوانید مگر سوره‌ی فاتحه را».
این حدیث حجت است برای امام شافعی که می‌گوید: قراءت فاتحه در نماز سریه و جهریه بر مأموم لازم است.
و اما حدیث: «مَن صَلَّی خَلفَ الإِمَامِ فَقِرَاءَةُ الإِمَامِ قِرَاءَةٌ لَهُ» با این‌که ضعیف است. مصنف در تلخیص فرمود: این حدیث مشهور است از حدیث جابر بن عبدالله و چند طریق دارد از جماعتی از صحابه و تمام طرق آن معلول است. و لفظ قراءت امام هم عام است، شامل فاتحه و سوره می‌شود و هم‌چنان آیه‌ی: ﴿وَإِذَا قُرِئَ ٱلۡقُرۡءَانُ فَٱسۡتَمِعُواْ لَهُۥ وَأَنصِتُواْ﴾ [الأعراف: ۲۰۴] و حدیث: «إِذَا قُرِأَ فَانصِتُوا» که همه‌ی این‌ها عموماتی است که شامل فاتحه و غیرفاتحه می‌شود. و حدیث عباده اختصاص به فاتحه دارد و حدیث به آن اختصاص می‌یابد که قراءت فاتحه لازم مأموم است، اگر هم نماز جهریه باشد و امام به جهر بخواند. و حدیث ابوداود به روایت از ابوهریره: قَالَ رَسُولُ اللهص: «مَنْ صَلَّى صَلَاةً لَمْ يَقْرَأْ فِيهَا بِأُمِّ الْقُرْآنِ فَهِيَ خِدَاجٌ فَهِيَ خِدَاجٌ فَهِيَ خِدَاجٌ غَيْرُ تَمَامٍ»: «کسی که نمازی خواند که سوره‌ی فاتحه در آن خوانده نشد، آن نماز ناقص است، آن نماز ناقص است، کامل نیست». و ابوهریره به ابوالسائب که گفت: من بعضی اوقات پشت سر امام می‌خوانم، فرمود: در دلت بخوان، یعنی آسته بخوان. وگفتار مکحول که فاتحه حتماً بخوان و در همه حال. اگر امام بعد از فاتحه سکوت کرد در همان سکوت امام بخوان و اگر سکوت نکرد قبل از امام، همراه امام، بعد از امام، هر کدام میسر شد بخوان و به هیچ وجه فاتحه را ترک نکن. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۲۹۷- وَعَنْ أَنَسٍس أَنَّ النَّبِيَّص وَأَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ كَانُوا يَفْتَتِحُونَ الصَّلَاةِ بِالحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العَالَمِينَ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از انسس روایت است که رسول اللهص و ابوبکر و عمرب نماز را با قراءت سوره‌ی الحمد آغاز می‌کردند.
۲۹۸- زَادَ مُسْلِمٌ: لَا يَذْكُرُونَ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، فِي أَوَّلِ قِرَاءَةٍ وَلَا فِي آخِرِهَا.
مسلم افزود: آنان بسم الله الرحمن الرحیم را نه در اول قراءت فاتحه و نه در آخر آن که سوره‌ی دیگری را می‌خواندند، بلند نمی‌خواندند.
۲۹۹- وَفِي رِوَايَةٍ لِأَحْمَدَ، وَالنَّسَائِيِّ وَابْنِ خُزَيْمَةَ: لَا يَجْهَرُونَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ.
و در روایت احمد و نسایی و ابن خزیمه آمده است که: آنان بسم الله الرحمن الرحیم را به آواز بلند نمی‌خواندند.
۳۰۰- وَفِي أُخْرَى لِابْنِ خُزَيْمَةَ: كَانُوا يُسِرُّونَ.
وَعَلَى هَذَا يُحْمَلُ النَّفْيُ فِي رِوَايَةِ مُسْلِمٍ، خِلَافًا لِمَنْ أَعَلَّهَا.
و در روایت دیگری از ابن خزیمه آمده است که: آنان بسم الله الرحمن الرحیم را آهسته می‌خواندند.
و بر همین روایت ابن خزیمه نفی روایت مسلم حمل می‌شود، یعنی بسم الله الرحمن الرحیم را آهسته می‌خواندند، برخلاف کسی که حدیث را معلول دانست. یعنی اعتماد بر همین روایت ابن خزیمه است که جمع بین روایات بسم الله الرحمن الرحیم نموده است.
الحاصل: رسول اللهص گاهی بسم الله الرحمن الرحیم را به جهر و گا هی به سرّ میخواندهاند. بنابراین هر کسی به جهر شنیده همان را روایت نموده و هر کس به سر شنیده همان را روایت کرده است. والله أعلم.
۳۰۱- وَعَنْ نُعَيْمٍ الْمُجَمِّرِس قَالَ: صَلَّيْتُ وَرَاءَ أَبِي هُرَيْرَةَس فَقَرَأ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. ثُمَّ قَرَأَ بِأُمِّ القُرْآنِ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ: وَلَا الضَّالِّينَ، قَالَ: آمِينَ. وَيَقُولُ كُلَّمَا سَجَدَ، وَإِذَا قَامَ مِنْ الجُلُوسِ: اَللَّهُ أَكْبَرُ. ثُمَّ يَقُولُ إِذَا سَلَّمَ: وَاَلَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنِّي لَأَشْبَهُكُمْ صَلَاةً بِرَسُولِ اللَّهِص. رَوَاهُ النَّسَائِيُّ وَابْنُ خُزَيْمَةَ.
نعیم: ابوعبدالله مولی عمر بن الخطاب: مجمر نامیده شد، برای این‌که مأمور بود در هر روز جمعه در نیمروز مسجد مدینه را خوشبو سازد. مجمره: آتش‌دان که در آن آتش می‌کنند و بخور یا عود را بر آن می‌ریزند تا دود کند و محل را خوشبو سازد. نعیم مجمر می‌گوید: «نماز خواندم پشت سر ابوهریرهس آن گاه بسم الله الرحمن الرحیم را خواند و بعد سوره‌ی الحمد را خواند و موقعی که به: ولا الضالین رسید، گفت: آمین. و هربار که به سجود میرفت می‌گفت: الله اکبر. و هرگاه سر از سجود بلند می‌کرد می‌گفت: الله اکبر. و موقعی که سلام نماز داد گفت: من از شما در نماز به رسول اللهص بیشتر شباهت دارم. به عبارت دیگر نماز من بیشتر از نماز شما به نماز رسول اللهص شباهت دارد».
در این حدیث ابوهریرهس بسم الله الرحمن الرحیم به آواز بلند خواند و فرمود: نماز من بیشتر از نماز شما به نماز رسول اللهص شباهت دارد. و غیر ممکن است که صحابی نسبتی به حضرت رسول دهد که صحیح نباشد.
نسایی از اصحاب صحاح سته بابی را به این عنوان آورد و فرمود: (الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم) و این صحیح‌ترین حدیثی است که در این باره آمده است و مؤید اصل مسأله است که حکم بسم الله الرحمن الرحیم در قراءت، حکم فاتحه است در قراءت. هرجا فاتحه به جهر خوانده شود بسم الله الرحمن الرحیم نیز به جهر خوانده می‌شود و هر جا فاتحه به سر خوانده شود، بسم الله الرحمن الرحیم نیز به سر خوانده می‌شود. و حدیث دلالت داردکه رسول اللهص بسم الله را در جهریه به جهر میخواندهاند.
و بعید است که صحابی قسم یاد بنماید که نمازش شباهت نماز رسول اللهص دارد و خلاف واقع بیاورد. و در حدیث دلیل بر گفتن آمین به آواز بلند است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۰۲- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «إِذَا قَرَأْتُمْ الفَاتِحَةِ فَاقْرَءُوا: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، فَإِنَّهَا إِحْدَى آيَاتِهَا». رَوَاهُ الدَّارَقُطْنِيُّ، وَصَوَّبَ وَقْفَهُ.
از ابوهریرهس روایت است که فرمود: رسول اللهص فرمود: «موقعی که می‌خواهید سوره‌ی فاتحه را بخوانید بسم الله الرحمن الرحیم را بخوانید که بسم الله الرحمن الرحیم آیه‌ای از آیات فاتحه است».
این حدیث اگر موقوف باشد باز هم در حکم مرفوع است، برای این‌که از نزد خود چنین چیزی نخواهد گفت.
دارقطنی در سنن خود همه‌ی احادیث مربوط به جهر به بسم الله الرحمن الرحیم در نماز را به طریقی واسع و مرفوع به روایت علیس و عمار و ابن عباس و ابن عمر و ابی هریره و ام سمله و جابر و انسش جمع‌آوری نموده و بعد از روایت احادیث نامبردگان وغیر از آنان چنین فرموده است که این است لفظ فرموده‌ی او:
وَرَوَى الْجَهْرَ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، عَنِ النَّبِيِّص جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَمِنْ أَزْوَاجِهِ غَيْرَ مَنْ سَمَّيْنَا وَكَتَبْنَا أَحَادِيثَهُمْ بِذَلِكَ فِي كِتَابِ الجَهْرِ بِهَا مُفْرَدًا، وَاقْتَصَرْنَا عَلَى مَا ذَكَرنَا هُنَا طَلَبًا لِلِاخْتِصَارِ وَالتَّخْفِيفِ، انتهی لفظه.
و امام طبرانی بعد از این‌که احادیثی را که دلالت بر جهر به بسم الله الرحمن الرحیم دارد، برشمرد، فرمود: از یاران و همسران پیامبرص خواندن بسم الله الرحمن الرحیم را به جهر (در نماز جهریه) از رسول اللهص روایت نمودند، غیر از کسانی که نامشان بردیم و احادیث به روایت ایشان را در خصوص جهر به بسم الله الرحمن الرحیم در کتابی جداگانه نوشتیم. و در این‌جا به همین قدر برای اختصار و سبک کردن کتاب اکتفا کردیم. ـ انتهی.
امام جلال الدین سیوطی در کتاب «قطف الأهزار المتناثرة في الأحادیث المتواترة» آورده است که حدیث جهر به بسم‌الله الرحمن الرحیم متواتر است و هفتاد تن از اصحاب پیغمبرص بسم الله الرحمن الرحیم را در نماز جهریه به آواز بلند میخواندهاند. بنابراین بسم الله الرحمن الرحیم آیه‌ای از سوره‌ی فاتحه است و نخواندن آن نماز را باطل می‌کند.
امام رازی می‌فرماید: وقتی شخص مسلمان می‌خواهد خوراک بخورد یا آب بیاشامد یا لباس بپوشد یا به خانه داخل شود در همه‌ی این‌ها و غیر این‌ها سنت است که بسم الله الرحمن الرحیم را بگوید، چگونه معقول است که در قراءت قرآن با آن‌که بسم الله الرحمن الرحیم اول هر سوره است، بسم الله الرحمن الرحیم را نخواند. عقل و انصاف و پیروی حق مقتضی است که بسم الله الرحمن الرحیم اول فاتحه و آیه‌ای از آن باشد و هم‌چنان در اول هر سوره‌ای غیر از سوره‌ی توبه باشد. والله أعلم.
۳۰۳- وَعَنْهُس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا فَرَغَ مِنْ قِرَاءَةِ أُمِّ القُرْآنِ رَفَعَ صَوْتَهُ وَقَالَ: «آمِينَ». رَوَاهُ الدَّارَقُطْنِيُّ وَحَسَّنَهُ، وَالْحَاكِمُ وَصَحَّحَهُ.
و از ابوهریرهس روایت است که فرمود: عادت پیغمبرص این بود که هر موقع از قراءت فاتحه فارغ می‌شد پس از گفتن: ولا الضالین، آواز خود را به گفتن آمین بلند می‌فرمود.
این حدیث دلالت دارد بر آمین گفتن امام به آواز بلند بعد از خواندن فاتحه و در سنت بودن آمین گفتن مأموم. بخاری در مشروع بودن آمین گفتن مأموم این حدیث ابی هریرهس را روایت کرده است:
قَالَ رَسُولُ اللهِص: «إِذَا أَمَّنَ الإِمَامُ، فَأَمِّنُوا، فَإِنَّهُ مَنْ وَافَقَ تَأْمِينُهُ تَأْمِينَ المَلاَئِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ».
رسول اللهص فرمود: «وقتی که امام آمین گفت شما آمین بگویید، برای این‌که هر کسی که آمین گفتن او با آمین گفتن ملائکه همراه شود، همه‌ی گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود».
و بخاری از حدیث ابی هریرهس آورد که رسول اللهص فرمود: «إِذَا قَالَ أَحَدُكُمْ: آمِينَ، وَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ فِي السَّمَاءِ آمِينَ، فَوَافَقَ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ».
«وقتی که یکی از شما آمین گفت و ملائکه در آسمان گفت: آمین، و با یکدیگر همزمان شد، همه‌ی گناهان گذشته‌اش آمرزیده شده است». این حدیث می‌رساند که آمین منفرد سنت است.
جمهور علما برآنند که آمین گفتن بعد از فاتحه برای امام و مأموم و منفرد سنت است. و بلند کردن آواز به گفتن آمین در جهریه سنت است. اما حنفی‌ها می‌فرمایند که مأموم آمین آهسته بگوید، خواه نماز جهریه و خواه نماز سریه. و حنبلی‌ها در این‌که مأموم آوازش را با امام بلند کند با شافعی‌ها موافقاند و مالکی‌ها در قولی با حنفی‌ها موافقاند و در قولی آمین نمی‌گویند. و احادیث همه به موافقت با شافعی‌ها دلالت دارد. در مذهب ظاهری آمین گفتن بعد از فاتحه بر هر نمازگزار بنا بر عمل به ظاهر لفظ واجب است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۰۴- وَلِأَبِي دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيِّ مِنْ حَدِيثِ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍ نَحْوُهُ.
و ابوداود و ترمذی از حدیث وائل بن حجر مانند حدیث ابی هریرهس روایت کرده‌اند. لفظ روایت ابی داود و ترمذی در سنن چنین است:
«إِذَا قَرَأَ الإِمَامُ وَلاَ الضَّالِّينَ قَالَ آمِينَ وَرَفَعَ بِهَا صَوْتَهُ».
رسول اللهص فرمود: «هر وقت امام و لاالضالین گفت، آمین بگوید به آواز بلند.
وَ فِي لَفظٍ لَهُ عَنهُ: أَنَّهُ صَلَّی خَلفَ رَسُولِ اللهص فَجَهَرَ بِآمِین.
وائلس گفت که: نماز خواند پشت سر رسول اللهص و آمین به آواز بلند فرمود.
کلمه‌ی آمین: به مدّ و به تخفیف به معنی استجب، یعنی اللهم استجب دعاءنا: خدایا به اجابت برسان دعایمان. و آمین بدون مدّ به همین معنی است. و آمین: به مدّ و تشدید به معنی قاصدین است، چنان‌که در قرآن عظیم آمده است: آمین البیت الحرام: قصدکنندگان کعبه‌ی مشرفه برای حج و عمره. و واحدی فرمود: آمین بعد از فاتحه چنان که بسیاری از عوام می‌گویند، یعنی ما قصدکنندگان درگاهت هستیم دعای ما را بپذیر.
۳۰۵- وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ أَبِي أَوْفَىب قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّص فَقَالَ: إِنِّي لَا أَسْتَطِيعُ أَنْ آخُذَ مِنْ القُرْآنِ شَيْئًا، فَعَلِّمْنِي مَا يُجْزِئُنِي مِنْهُ. فَقَالَ: «قُل: سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ، وَلَا حَوْلٌ وَلَا قُوَّةً إِلَّا بِاللَّهِ العَلِيِّ العَظِيمِ». الحَدِيث. رَوَاهُ أَحْمَدُ، وَأَبُو دَاوُدَ، وَالنَّسَائِيُّ، وَصَحَّحَهُ اِبْنُ حِبَّانَ، وَالدَّارَقُطْنِيُّ، وَالْحَاكِمُ.
و از عبدالله بن أبی اوفیس روایت است که گفت: مردی به خدمت رسول اللهص آمد و گفت: از قرآن نمی‌توانم چیزی یاد بگیرم، یعنی حفظ آیات قرآن برایم بسیار دشوار است. چیزی یادم بده که برایم جای قراءت قرآن را بگیرد. فرمود: «بگو: سبحانه الله: تنزیه و تسبیح تو می‌گویم که پاکی و خدایی. و الحمدالله: و همه ستایش‌ها برای خدای یکتاست. و لا اله الا الله: و نیست معبودی به حق مگر الله. و الله اکبر: و خدا بزرگ‌تر و بزرگوارتر است از آن‌چه به فهم آید. و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم: و نیست چاره‌ای برای دوری از گناه و نه نیرویی برای پایداری بر طاعت مگر به کمک خدای یکتای بسیار بلند مرتبه و بسیار بزرگوار».
عبدالله بن ابی اوفی: کنیه‌ی او ابو ابراهیم یا ابومحمد یا ابومعاویه است. نام ابی اوفی: علقمه بن قیس بن الحارث الاسلمی است. از مشاهد او با رسول اللهص: حدیبیه و خیبر در سال ششم هجری به بعد است. او همیشه در مدینه اقامت داشت تا موقعی که رسول اللهص رحلت فرمود. پس از آن به کوفه منتقل شد. و او آخرین صحابی است که در کوفه درگذشت.
و کلمه‌ی الحدیث: یعنی حدیث را تا آخر آن بخوان و تمام کن. دنباله‌ی حدیث و متمم آن در سنن ابوداود به این لفظ است:
قَالَ - أي الرَّجُل -: يَا رَسُولَ اللَّهِص، هَذَا لِلَّهِ، فَمَا لِي؟ قَالَ: «قُلِ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِي، وَارْزُقْنِي وَعَافِنِي، وَاهْدِنِي »، فَلَمَّا قَامَ قَالَ هَكذَا بِیَدَیه فَقَالَ رَسُولُ اللهص: «أَمَّا هَذَا، مَلَأَ يَدَيْهِ مِنَ الْخَيْرِ». جز این‌که در سنن ابی داود: العلی العظیم نیاورده است.
وقتی که رسول اللهص به آن مرد فرمود: «بگو: سبحان الله و الحمدالله ـ تا آخر ـ آن مرد گفت: این کلمات همه برای خداست، یعنی تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر برای خداست. پس برای خودم چیست؟ فرمود: بگو:
«اللَّهُمَّ ارْحَمْنِي، وَارْزُقْنِي وَعَافِنِي، وَاهْدِنِي»: «خدیا مرا مورد رحمتت قرار ده و روزیم برسان و مرا تندرستی و عافیت عطا فرما. و مرا به راه راست برسان».
وقتی که آن مرد برخاست تا برود با دو دست خود مثل کسی که می‌خواهد چیزی را جمع نماید می‌کرد. رسول اللهص فرمود: «اما این مرد دو دست خود را پر از خیر کرد». و معنی: «إِنِّي لَا أَسْتَطِيعُ أَنْ آخُذَ مِنْ القُرْآنِ شَيْئًا»: یعنی: «من حالا نمی‌توانم چیزی از قرآن را حفظ نمایم». فرمود: سبحان الله والحمدالله تا آخر بگو. یعنی والله اعلم: این کلمات را به جای قراءت قرآن بگو تا وقتی که بتوانی قرآن را به قدر حاجت در نماز حفظ نمایی. برای این‌که کسی که می‌تواند سبحان الله والحمدالله تا آخر را حفظ نماید از قرآن هم می‌تواند به قدر لزوم از بر نماید.
۳۰۶- وَعَنْ أَبِي قَتَادَةَس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يُصَلِّي بِنَا، فَيَقْرَأُ فِي الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُولَيَيْنِ بِفَاتِحَةِ الكِتَابِ وَسُورَتَيْنِ، وَيُسْمِعُنَا الآيَةَ أَحْيَانًا، وَيُطَوِّلُ الرَّكْعَةَ الأُولَى، وَيَقْرَأُ فِي الأُخْرَيَيْنِ بِفَاتِحَةِ الكِتَابِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
از ابوقتادهس روایت است که گفت: رسول اللهص با ما نماز می‌خواند و در نماز ظهر و عصر در دو رکعت اولی فاتحه الکتاب می‌خواند و دو سوره، و گاه بود که آیه را بلند می‌خواند و به ما می‌شنواند قراءت آن آیه را. و رکعت اولی را طولانی‌تر از رکعت دوم می‌خواند. و در دو رکعت آخری نماز ظهر و عصر فقط سوره‌ی فاتحه می‌خواند.
در این حدیث به اثبات رسیده است که فاتحه را در هر رکعت می‌خواند.
و عبارت: کان یصلی: دلالت بر استمرار می‌دهد. یعنی همیشه عادت رسول اللهص این بودکه در نماز ظهر و عصر در رکعت اول و دوم بعد از فاتحه سوره می‌خواند و رکعت اولی را از رکعت دومی طولانی‌تر می‌کرد و در دو رکعت آخری نماز ظهر و عصر فقط سوره‌ی فاتحه می‌خواند.
نسایی روایت نمود از حدیث البراء که گفت: كُنَّا نُصَلِّي خَلْفَ النَّبِيِّص الظُّهْرَ ونَسْمَعُ مِنْهُ الْآيَةَ بَعْدَ الْآيَة مِنْ سُورَةِ لُقْمَانَ، وَالذَّارِيَاتِ. پشت سر پیغمبرص نماز می‌خواندیم و از او آیه‌ای بعد از آیه‌ی دیگر از سوره‌ی لقمان و الذاریات می‌شنیدیم.
و ابن خزیمه از انسس روایت نمود ولیکن گفت: سوره‌ی سبح اسم ربک و هل اتاک حدیث الغاشیه می‌خواند. و عبدالرزاق آخر حدیث ابی قتاده آورد: وَظَنَنَّا أَنَّهُ یُرِیدُ بِذَلِكَ یُرِیدُ أَن یُدرِكَ النَّاس الرَّكعَة الأُولی: ما گمان می‌کردیم که خواندن سوره و طول دادن به رکعت اول و دوم برای رسیدن مردم به رکعت اول بود. و در حدیث دلیل است که رسول اللهص در رکعت سوم و چهارم غیر از فاتحه چیزی دیگر نمی‌خواند.
مسلم روایت نمود از حدیث حفصهل: كَانَ يُرَتِّلُ السُّورَةَ حَتَّى تَكُونَ أَطْوَلَ مِنْ أَطْوَلَ مِنْهَا: رسول اللهص سوره را به ترتیل و تأنی می‌خواند تا جایی که از سوره‌ی طولانی‌تر از آن طولانی‌تر می‌شد.
بیهقی فرمود: رکعت اول را طولانی‌تر از رکعت دوم می‌نماید، اگر انتظار کسی دارد که می‌خواهد به نماز برسد و اگر نه هر دو رکعت را مانند هم قرار بدهد. اما در رکعت سوم نماز مغرب و دو رکعت آخری نماز عشاء و دو رکعت آخری نماز ظهر و عصر غیر از فاتحه چیزی نخواند. اگرچه در موطا امام مالک از طریق صنابحی روایت نموده است که در رکعت سوم مغرب، ابوبکر صدیق این آیه را می‌خواند: ﴿رَبَّنَا لَا تُزِغۡ قُلُوبَنَا بَعۡدَ إِذۡ هَدَيۡتَنَا وَهَبۡ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحۡمَةًۚ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡوَهَّابُ٨﴾ [آل عمران: ۸] «ای پروردگار ما دل‌های ما را از راه راست بعد از این‌که ما را به راه راست رساندی، منحرف مساز و رحمتی از نزد خود به ما عطا فرما که حقا که تو بسیار دهنده‌ی خیر هستی و بسیار بخشایشگر».
و از امام شافعی در خصوص قراءت غیر فاتحه در دو رکعت آخری ظهر و عصر و عشاء و رکعت آخری مغرب دو قول است: قول جدید قراءت سوره در آن مستحب است و این قول معتمد نیست. قول دوم قول قدیم است که غیر از فاتحه در دو رکعت آخری ظهر و عصر و عشاء و رکعت آخری مغرب مستحب نیست. و این قول معتمد است در مذهب. اگر کسی در این رکعت‌های آخری چیزی از آیات یا سوره بخواند خلل به نماز او نمی‌رساند. والله سبحانه و تعالی أعلم.
قول قدیم شافعی: آن‌چه قبل از رفتن به مصر فرموده و روات آن امام محمد و زعفرانی و کرابیس و ابوثور هستند و کتابی که در قول قدیم داشته به نام الحجه و غیر آن است. و قول جدید شافعی: آن‌چه در مصر فرموده و روات آن: بویطی و مزنی و ربیع بن سلیمان مرادی و ربیع جیزی هستند. و کتاب حاوی قول جدید: ام و املاء و مختصر و مسند است. و ایشان ۱۱۰ کتاب تألیف کرده‌اند.
۳۰۷- وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّس قَالَ: كُنَّا نَحْزُرُ قِيَامَ رَسُولِ اللَّهِص فِي الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، فَحَزَرْنَا قِيَامَهُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُولَيَيْنِ مِنْ الظُّهْرِ قَدْرَ: (الم تَنْزِيلُ) السَّجْدَةِ. وَفِي الأُخْرَيَيْنِ قَدْرَ النِّصْفِ مِنْ ذَلِكَ. وَفِي الْأُولَيَيْنِ مِنْ العَصْرِ عَلَى قَدْرِ الأُخْرَيَيْنِ مِنْ الظُّهْرِ، وَالْأُخْرَيَيْنِ عَلی النِصفِ مِن ذَلِكَ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
از ابوسعید خدریس روایت است که گفت: ما قیام رسول اللهص را در نماز ظهر و عصر تخمین می‌زدیم. رسول اللهص در دو رکعت اول نماز ظهر و عصر به قدر چند آیه قراءت می‌فرماید. پس تخمین‌مان بر این شد که در دو رکعت اولی نماز ظهر در هر رکعتی به قدر سوره‌ی الم تنزیل السجده، یعنی به قدر سی آیه، و در دو رکعت آخری نماز ظهر به قدر نصف آن یعنی به قدر پانزده آیه، و در دو رکعت آخری نماز عصر به قدر نصف آن، یعنی هفت تا هشت آیه، یعنی به قدر سوره‌ی فاتحه.
این حدیث صحیح مسلم به روایت ابوسعید خدری به قوت حدیث ابوقتاده نیست. برای این که حدیث ابوقتاده متفق علیه و نسبت به آن جزم و یقین است. و روایت ابوسعید از روی حدس و تخمین است. و روایات دیگری هست که می‌رساند رسول اللهص نماز ظهر را خیلی بیش از آن طولانی می‌کرده است. چنان که مسلم و نسایی از ابوسعید خدریس روایت کرده‌اند: كَانَتْ صَلَاة الظُّهْرِ تُقَامُ فَيَذْهَبُ الذَّاهِبُ إِلَى الْبَقِيعِ فَيَقْضِي حَاجَتَهُ. ثُمَّ یَأتِي إِلی أَهلِهِ فَيَتَوَضَّأُ. وَیُدرِكُ النَبِيَّص فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى مِمَّا يُطِیلُهَا. رواه مسلم والنسائی عن ابی سعید.
ابوسعید خدریس می‌گوید: اقامه‌ی نماز ظهر گفته می‌شد و رسول اللهص به نماز ظهر می‌ایستاد و شخص برای قضای حاجت تا حدود بقیع میرفت و قضای حاجت می‌کرد و به خانه می‌آمد و وضو می‌گرفت و به مسجد می‌آمد و به رسول اللهص در رکعت اولی می‌رسید.
و معلوم است که شخص برود تا بقیع و قضای حاجت بنماید و به خانه بیاید و وضو بگیرد و به مسجد برود و به رسول اللهص در رکعت اولی برسد، این همه وقت به اندازه‌ی خواندن سی آیه نیست.
وَ أَخرَجَ الإِمَام أحمَد ومُسلِم أیضًا عن ابی سعید: أَنَّ النَّبِيَّص كَانَ یَقرَأُ فِي صَلَاةٍ الظُهر فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُولَيَيْنِ قَدْرَ ثَلَاثِينَ آيَةً، وَفِي الأُخْرَيَيْنِ قَدْرِ خَمسَ عشرة آیَة ـ أَو قَالَ نِصْفُ ذَلِكَ ـ، وَفِي الْعَصْرِ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الأُولَيَيْنِ فِي كلِّ رَكعَةٍ قَدْر خَمسَ عشرة آیَة، وَفِي الأُخْرَيَيْنِ قَدر نِصْف ذَلِكَ.
این حدیث مانند حدیث شماره‌ی ۳۰۷ به روایت ابوسعید است و می‌رساند که در دو رکعت آخری ظهر غیر از فاتحه آیاتی می‌خواند و در دو رکعت آخری عصر غیر از فاتحه نمی‌خواند. و همانطور که گفته شد حدیث به روایت ابوسعید به قوت حدیث ابوقتاده نیست. و در جمع بین دو حدیث می‌شود گفت ـ والله أعلم ـ که رسول اللهص بعضی اوقات نماز ظهر را طولانی می‌فرمودند و بعضی اوقات طولانی نمی‌فرمودند، چنان که عادت ایشان بود تا امت به زحمت نیفتد و هر یک از دو طریق بخواهد اختیار نماید. و قول جدید امام شافعی/ در استحباب قراءت غیر فاتحه در دو رکعت آخری نماز چهار رکعتی از این‌جا معلوم می‌شود. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۰۸- وَعَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ يَسَارٍس قَالَ: كَانَ فُلَانٍ يُطِيلُ الأُولَيَيْنِ مِنْ الظُّهْرِ، وَيُخَفِّفُ العَصْرَ، وَيَقْرَأُ فِي المَغْرِبِ بِقِصَارِ المُفَصَّلِ وَفِي العِشَاءِ بِوَسَطِهِ وَفِي الصُّبْحِ بِطُولِهِ. فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: مَا صَلَّيْتُ وَرَاء أَحَدٍ أَشْبَهَ صَلَاة بِرَسُولِ اللَّهِص مِنْ هَذَا. أَخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ بِإِسْنَادٍ صَحِيحٍ.
نسایی به اسناد صحیح از سلیمان بن یسارس روایت نمود که سلیمان بن یسار گفت: فلانی دو رکعت اولی را از نماز ظهر طولانی می‌نمود. و نماز عصر را طول نمی‌داد و سبک می‌خواند. و در نماز مغرب قصار مفصل می‌خواند. و در نماز عشاء اوساط مفصل می‌خواند و در نماز صبح طوال مفصل می‌خواند. ابوهریره گفت: نماز پشت سر کسی نخواندم که نمازش بیشتر از نماز این شخص شباهت به نماز رسول اللهص داشته باشد.
سلیمان بن یسار: از فقهای هفت‌گانه در مدینه‌ی منوره است. مولی و آزاد شده‌ی ام المؤمنین میمونهل و برادر عطاء بن یسار است. سلیمان بن یسار از بزرگان تابعین، دانشمند پرفضل و فقیه و ثقه و مورد اعتماد در روایت و عابد پرهیزگار و الگوی حجت و مستمسک اهل علم بود. و در زیبارویی و جمال کم‌نظیر بود. او می‌فرماید: فلانی با ما نماز می‌خواند، یعنی امام نماز ما بود. این فلانی چه کسی است؟ در کتاب شرح السنه، تألیف علامه‌ی بغوی نوشته است که مقصودش از فلان: کسی است که امیر مدینه بوده: قیل: عمرو بن سلمه. و قیل: عمر بن عبدالعزیز. و این صحیح نیست برای این که بنا به گفته‌ی امیر صنعانی شارح بلوغ المرام، ولادت عمر بن عبدالعزیز بعد از وفات ابوهریره بوده است. وفات ابوهریره سال ۵۹ هجری و وفات عمر بن عبدالعزیز ۱۱۰ هجری بوده است.
اما مفصل: مقصود از آن از سوره‌ی حجرات تا آخر قرآن است. طوال مفصل از حجرات تا عمَّ است. اوساط مفصل از عم تا والضحی می‌باشد و قصار مفصل از والضحی تا قل اعوذ برب الناس می‌باشد.
علما گفتهاند: در نماز صبح و ظهر طوال مفصل خوانده می‌شود و در نماز صبح طولانی‌تر از نماز ظهر. و در نماز عصر و عشاء اوساط مفصل. و در نماز مغرب قصار مفصل خواندن سنت است. و در بیان حکمت آن گفتهاند که وقت نماز صبح وقت غفلت خواب‌زدگی بعضی مردم است، نماز را طول می‌دهند تا به نماز برسند. و وقت نماز ظهر بعد از خواب قیلوله است، طول داده می‌شود تا به نماز برسند. اما عصر وقت کار است، نماز سبک خوانده می‌شود تا مردم به کار و کاسبی خود برسند. و وقت نماز مغرب تنگ است و نیاز به زیاد کردن تخفیف و سبک کردن نماز دارد تا روزه‌داران به شام خود برسند و مهمان‌داران به شام مهمان برسند. و اختلاف حالات نماز رسول اللهص را می‌توان به احادیث آینده دانست. و این مبحث به آن تکمیل می‌شود.
۳۰۹- وَعَنْ جُبَيْرِ بْنِ مُطْعِمٍس قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِص يَقْرَأُ فِي المَغْرِبِ بِالطُّورِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
از جبیر بن مطعمس روایت است که گفت: قراءت رسول اللهص را شنیدم که در نماز مغرب سوره‌ی طور می‌خواند.
بنابراین همیشه نماز مغرب به قصار مفصل اختصاص ندارد. برای این که رسول اللهص در مغرب قصار مفصل خواند. و سوره‌ی طور خواند. و وارد شده که سوره‌ی اعراف و صافات در نماز مغرب خواند. و سوره‌ی دخل و سوره‌ی أعلی و سوره‌ی تین هر کدام از این‌ها را در نماز مغرب خوانده است. و وارد شده که در نماز عشاء، سوره‌ی تین میخواندهاند. و برای معاذ موقعی که از طول دادنش به نماز نزد رسول اللهص شکایت کردند، سوره‌های: شمس، لیل و اعلی معین فرمود. و راه جمع بین این روایات این است که قراءت رسول اللهص به حسب حالات و اوقات و مشاغل فرق می‌کرد. و نظر فقها در تقسیم به طوال و وسط و قصار نظر به اکثر اوقات بوده است ـ والله سبحانه و تعالی أعلم.
و مسأله‌ی قابل ذکر این است که نماز رسول اللهص هرقدر طول می‌داد کسی از آن خسته نمی‌شد، در حالی که نماز بیشتر پیش‌نمازان نظر به خوش‌آوازی و حضور قلب و اخلاص فرق فراوان دارد، چه بسا که مأمومین پشت سر امامی پس از یک ساعت هم خسته نشوند و پشت سر امامی دیگر به سبب عدم اخلاص و عدم حضور قلب پس از آن چند آیه خواندن هم به ستوه آیند. روی این اصل تقسیم فقها بر طوال و اوساط و قصار مفصل بی سبب نیست. والله أعلم.
و سعدی/ حکایت دارد که شخصی آن قدر بدآواز بود که جماعت مسجد حاضر بودند وجهی به او بپردازند و از مسجدشان بیرون برود و او قبول نمی‌کرد. و به قول سعدی:
گر تو قرآن بدین نمط خوانی
ببری رونق مسلمانی
۳۱۰- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يَقْرَأُ فِي صَلَاةِ الفَجْرِ يَوْمَ الجُمْعَةِ: لم تَنْزِيلُ السَّجْدَةَ، وهَلْ أَتَى عَلَى الإِنْسَانِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از ابوهریرهس روایت است که گفت: رسول اللهص در نماز فرض صبح روز جمعه در رکعت اول سوره‌ی فاتحه و الم تنزیل السجده و در رکعت دومی فاتحه و هل أتی علی الانسان می‌خواندند. و همیشه بر این دو سوره مواظبت می‌فرمودند. چنان که از حدیث بعدی به روایت طبرانی دانسته می‌شود.
۳۱۱- وَلِلطَّبَرَانِيِّ مِنْ حَدِيثِ اِبْنِ مَسْعُودٍس: يُدِيمُ ذَلِكَ.
و در روایت طبرانی از عبدالله بن مسعودس آمده است که فرمود: رسول اللهص همیشه در نماز فرض صبح روز جمعه بر این دو سوره الم السجده و هل أتی علی الانسان مواظبت داشتند.
ابن تیمیه/ فرمود: سرّ مواظبت بر این دو سوره در نماز فرض صبح روز جمعه این است که این دو سوره متضمن وقایعی است که پیش آمده، مثل خلق آدم و چگونگی سرشت آدمی و آن‌چه پیش می‌آید مثل معاد و حشر عباد که همه در روز جمعه است. امیر صنعانی فرمود: تا از یاد کردن گذشته اندرز بگیرند و برای آن‌چه پیش می‌آید آماده شوند.
۳۱۲- وَعَنْ حُذَيْفَةَس قَالَ: صَلَّيْتُ مَعَ النَّبِيِّص فَمَا مَرَّتْ بِهِ آيَةُ رَحْمَةٍ إِلَّا وَقَفَ عِنْدَهَا يَسْأَلُ، وَلَا آيَةُ عَذَابٍ إِلَّا تَعَوَّذَ مِنْهَا. أَخْرَجَهُ الخَمْسَةُ، وَحَسَّنَهُ التِّرْمِذِيُّ.
و از حذیفهس روایت است که گفت: با رسول اللهص نماز خواندم. ایشان در قراءت قرآن در نماز از هر آیه‌ی رحمتی که می‌گذشت نزد آن وقف می‌کرد و طلب رحمت از خدا می‌نمود و از هر آیه‌ای که ذکر عذاب در آن بود می‌گذشت نزد آن وقف می‌کرد و پناه می‌برد به خدا از عذاب او. این حدیث را احمد و ابوداود و ترمذی و نسایی و ابن ماجه تخریج نمودند. و ترمذی فرمود: حدیث حسن. از این حدیث دانسته می‌شود که نمازگذار و خواننده‌ی قرآن باید با تدبر و فهم قرآن را بخوانند و از خدای تعالی رحمت او را بخواهند و از عذاب او به خودش پناه ببرند.
اما این نماز چه نمازی بود، نماز فرض بود یا نماز سنت، در روز بود یا شب؟ حدیث حذیفه مطلق است و از آن چیزی دانسته نمی‌شود. اما در احادیثی که می‌آید بیان این مطلب است:
رَوَی أَحمَدُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي لَيْلَى، عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِص يَقْرَأُ فِي صَلَاةٍ لَيْسَتْ بِفَرِيضَةٍ، فَمَرَّ بِذِكْرِ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ فَقَالَ: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ، وَيْلٌ لِأَهْلِ النَّارِ». رَوَاهُ ابنُ مَاجة بِمَعنَاهُ.
امام احمد به اسناد خود از عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت نمود و عبدالرحمن از پدرش ابولیلی روایت نمود که گفت: شنیدم از پیغمبر خداص که قرآن می‌خواند در نمازی که نماز فرض نبود. در قراءت خود از آیاتی که یاد بهشت و دوزخ در آن بود گذشت و فرمود: «پناه می‌برم به خدا از شر دوزخ. بلا و هلاکت نصیب دوزخیان است». و ابن ماجه همین حدیث را به معنی آن نه به لفظ آن روایت نمود.
و امام احمد از عایشه روایت نمود که گفت: در شب تِمام همراه رسول اللهص به نماز ایستادم و رسول اللهص در این نماز سوره‌ی بقره، نساء و آل عمران می‌خواند و عبور نمی‌کرد از آیه‌ای که در آن ترسانیدن از عذاب خدا بود، مگر به دعا کردن و پناه به خدا بردن از آن عذاب. و می‌گذشت از آیه‌ای که در آن بشارت و ذکر رحمت پروردگار بود، مگر به دعا کردن و طلب رحمت خداوند.
لیلة التمام: درازترین شب سال، تِمام به کسر تاء در فارسی آن را شب یلدا می‌نامند. در قاموس آمده: لیلة التمام: طولانی‌ترین شب‌های زمستان، یا سه شبی که نقصان ندارد، مانند ۱۳ و ۱۴ و ۱۵. و یا شب‌هایی که ۱۲ ساعت و یا بیشتر است.
لفظ حدیث: أَخرَجَ أحمَدُ عَنْ عَائِشَةَل: قُمْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص لَيْلَةَ التَّمَامِ فَكَانَ يَقْرَأُ بِالْبَقَرَةِ وَالنِّسَاءِ وَآلِ عِمْرَانَ وَلَا يَمُرُّ بِآيَةٍ فِيهَا تَخَوُّفٌ إِلَّا دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَاسْتَعَاذَ وَلَا يَمُرُّ بِآيَةٍ فِيهَا اسْتِبْشَارٌ إِلَّا دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَرَغِبَ إِلَيْهِ.
وَ أَخرَجَ النِّسَائِي وأَبُودَاوُد مِن حَدِیثِ عَوفِ بنِ مَالِك: قُمْتُ مَعَ رَسُولِ اللهص فَبَدَأَ فَاسْتَاكَ وتَوَضَأَ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی فَاسْتَفتَحَ البَقَرَةَ لَا یَمُرُّ بِآیَةِ رَحمَةٍ إِلَّا وَقَفَ فَسَأَلَ ولَا یَمُرُّ بِآیَةِ عَذَابٍ إِلَّا وَقَفَ وتَعَوَّذَ. الحدیث. ولَیسَ لِأَبي دَاوُد ذكر السِّوَاك والوُضُوء.
و در روایت نسایی و ابوداود ـ روایت هر دو مثل هم است ولیکن در روایت ابوداود: (فبدأ فاستاک و توضأ) نیست ـ آمده است که عوف بن مالکس گفت: شبی همراه رسول اللهص به نماز ایستادم. رسول اللهص نخست مسواک زد و وضو گرفت، آن‌گاه برخاست برای نماز شب و سوره‌ی بقره را خواند و در این سوره به هر آیه‌ی رحمتی که می‌رسید قراءت را متوقف می‌کرد و طلب رحمت از خدا می‌نمود و به هر آیه‌ی عذاب که می‌رسید قراءت را متوقف می‌کرد و دست به دعا برمی‌داشت و پناه می‌برد به خدا از عذاب خدا.
در حدیث اولی بیان شد که نماز فرض نبود. و در دو حدیث بعدی بیان شد که در نماز شب بود. برای این‌که رسول اللهص هیچ‌گاه در نماز فرض با جماعت سوره‌ی بقره و آل عمران نخواند، پس معلوم شد که در نماز سنت قیام شب بوده است.
۳۱۳- وَعَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «أَلَا وَإِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَقْرَأَ القُرْآنَ رَاكِعًا أَوْ سَاجِدًا، فَأَمَّا الرُّكُوعُ فَعَظِّمُوا فِيهِ الرَّبَّ، وَأَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
و از ابن عباسب روایت است که گفت: رسول اللهص فرمود: «آگاه باشید که من نهی شده‌ام از این‌که قرآن را در حال رکوع یا سجود بخوانم. اما رکوع: در آن تعظیم پروردگار را به جا آورید. و این تعظیم چنان‌که در صحیح مسلم از حذیفهس آورده است: «فَجَعَل یَقُولُ: سُبحَانَ رَبِّي العَظِیم»: رسول اللهص شروع فرمود به گفتن: سبحان ربی العظیم: منزه و پاک است پروردگارم که بسیار بزرگوار است. یعنی در رکوع بگویید: سبحان ربی العظیم «و بحمده»: و به ستایش او مشغولم.
و در روایت ابن حبان: سُبحَانَ رَبِّي العَظِیمِ وبِحَمدِهِ.
و اما در سجود بعد از گفتن: سبحان ربی الاعلی و بحمده، کوشش کنید در دعا کردن، برای این که شایسته است که دعایتان در سجود به اجابت برسد. و امام احمد و گروهی از محققین گفتهاند: سبحان ربی العظیم گفتن در رکوع و دعا کردن در سجود واجب است. و جمهور علما برآنند که تسبیح در رکوع و دعا در سجود مستحب است. اما تسبیه در رکوع چندبار گفته می‌شود؟
أَخْرَجَ أَبُودَاوُد مِن حَدِیثِ ابنِ مَسْعُودب: إِذَا رَكَعَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ: سُبْحَانَ رَبِّيَ العَظِيمِ، وَذَلِكَ أَدْنَاهُ.
«وقتی یکی از شما به رکوع رفت سه بار سبحان ربی العظیم بگوید و این سه بار حداقل تسبیح در رکوع است».
فقهای ما گفتهاند: حد اکمل تسبیح در رکوع و سجود یازده بار است. و حدیث ابن مسعود که ذکر شد، ابوداود دربارهی آن گفته: مرسل است. و هم‌چنین آن را بخاری و ترمذی گفتهاند. اما در سجود چه دعایی خوانده شود؟ ظاهراً هر دعایی که در آن طلب خیر دنیا و آخرت و پناه بردن به خدا از آن‌چه در آن شر دنیا و آخرت باشد. و در حدیث هم کلمه‌ی «و بحمدک» آمده و هم نوع دعا:
۳۱۴- وَعَنْ عَائِشَةَل قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يَقُولُ: فِي رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از عایشهل روایت است که فرمود: رسول اللهص ـ بعد از این‌که سوره‌ی ﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ١﴾ بر او نازل شد ـ همیشه در رکوع و سجودش می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي»: تنزیه تو می‌گویم ای خدا، ای پروردگارمان، و به ستایش تو مشغولم، خدایا بیامرز مرا». همین حدیث به لفظ‌های مختلف وارد شده است. از آن جمله است:
قَالَت عَائِشَةُ: مَا صَلَّی النَّبِيص بَعدَ أَن أُنزِلَت عَلَیهِ ﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ١﴾ إِلَّا یَقُولُ: «سُبْحَانَكَ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي».
عایشه گفت: رسول اللهص بعد از این که سوره‌ی اذا جاء نصرالله والفتح بر او نازل شد در همه‌ی نمازها و در رکوع و سجود آن می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي»: «پروردگارا سپاس و تنزیه تو می‌گویم و به ستایش تو مشغولم. خدایا بیامرز مرا».
در آخر سوره‌ی ﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ١﴾ آمده: ﴿فَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ وَٱسۡتَغۡفِرۡهُۚ﴾: «تنزیه و ستایش پروردگارت بگو و از او آمرزش بخواه».
رسول اللهص به امتثال امر پروردگار این تسبیح و حمد و استغفار را در رکوع و سجود می‌خواند. و این حدیث دلالت دارد بر شتاب کردن رسول اللهص در امتثال فرمان پروردگار برای به جا آوردن حق بندگی و عبودیت و تعظیم و تسبیح شأن پروردگاری خدای متعال. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۱۵- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ يُكَبِّرُ حِينَ يَقُومُ، ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَرْكَعُ، ثُمَّ يَقُولُ: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» حِينَ يَرْفَعُ صُلْبَهُ مِنْ الرُّكُوعِ، ثُمَّ يَقُولُ وَهُوَ قَائِمٌ: «رَبَّنَا وَلَكَ الحَمْدُ». ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَهْوِي سَاجِدًا، ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَرْفَعُ رَأْسَهُ، ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَسْجُدُ ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَرْفَعُ، ثُمَّ يَفْعَلُ ذَلِكَ فِي الصَّلَاةِ كُلِّهَا، وَيُكَبِّرُ حِينَ يَقُومُ مِنْ اِثْنَتَيْنِ بَعْدَ الجُلُوسِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
وازابوهریرهس روایت است که گفت: رسول اللهص وقتی به قصد نماز برمی‌خاست وقتی می‌ایستاد برای نماز بستن، الله اکبر می‌گفت. پس از آن موقع رفتن به رکوع، الله اکبر می‌گفت. پس از آن موقعی که کمر را برای اعتدال راست می‌کرد، می‌گفت: سمع الله لمن حمده: خدا شنید ستایش کسی که او را ستایش نمود. و موقعی که راست می‌ایستاد می‌فرمود: رَبَّنَا وَلَکَ الحَمد: ای پروردگار ما و برای توست ستایش‌ها. پس از آن موقع پایین رفتن برای سجود، الله اکبر می‌گفت. پس از آن الله اکبر می‌گفت برای بالا آمدن از سجود و نشستن میان دو سجده، پس از آن، الله اکبر می‌گفت برای رفتن به سجود دوم، پس از آن موقعی که سر از سجود بالا می‌آورد، الله اکبر می‌گفت. پس از آن در همه‌ی نماز این چنین می‌کرد، و بعد از شستن در تشهد اول در رکعت دوم، برای رفتن به رکعت سوم، الله اکبر می‌گفت.
و عبارت رَبَّنَا وَلَکَ الحَمد: این واو، عطف بر مقدر است، یعنی ربنا اطعناک و حمدناک: پروردگارا فرمانت بردیم و ستایشت گفتیم. یا این‌که واو برای حال است، یعنی فرمانت بردیم در حالی که به ستایشت مشغولیم. و در بعضی از نسخه‌های بلوغ المرام بدون واو آمده: ربنا لک الحمد: ای پروردگار ما، ستایش‌ها همه برای توست.
بنابراین در هر رکعت پنج تکبیر است. و در پنج نماز فرض شبانه با تکبیره الاحرام هر کدام مجموعاً ۹۴ تکبیر است و بدون تکبیره الاحرام ۸۹ تکبیر است. تکبیره الاحرام، رکنی از ارکان نماز است، اما تکبیرهای باقی، جمهور علما بر سنت بودن آنها هستند. و نظر به این که این الله اکبر گفتن‌ها در همه‌ی نمازها است و رسول اللهص بر همه‌ی آنها مواظبت می‌فرمود، امام احمد و داود ظاهری بر واجب بودن آنها هستند. و همه‌ی این تکبیرها که یاد شدند برای امام و مأموم و منفرد است. و عبارت: سمع الله لمن حمده: بیشتر علما برآنند که آن برای امام و منفرد است و لازم مأموم نیست. ولیکن نزد امام شافعی سمع الله لمن حمده برای امام و مأموم و منفرد است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۱۶- وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنْ الرُّكُوعِ قَالَ: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الحَمْدُ مِلْءَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيْءٍ بَعْدُ، أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْمَجْدِ، أَحَقُّ مَا قَالَ العَبْدُ - وَكُلُّنَا لَكَ عَبْدٌ - اللَّهُمَّ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلَا مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلَا يَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْكَ الْجَدُّ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
و از ابوسعید خدریس روایت است که فرمود: رسول اللهص موقعی که سر را از رکوع بالا می‌آورد می‌فرمود: اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الحَمْدُ: خدایا ای پروردگار ما برای توست همه‌ی ستایش‌ها. مِلْءَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ: پری آسمان‌ها و زمین. وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَیءٍ بَعْدُ: و پری آن‌چه بخواهی بعد از پری آسمان‌ها و زمین (پُری عرش و کرسی و پری بهشتی و غیرها) أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْمَجْدِ: ای اهل ستایش و عظمت. أَحَقُّ مَا قَالَ العَبْدُ: شایسته‌ترین که بنده گفت: وَكُلُّنَا لَكَ عَبْدٌ: در حالی که ما همه بندگان تو هستیم. لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ: آن‌چه تو بدهی نیست کسی که بتواند جلو آن را بگیرد. وَلَا مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ: و آن‌چه ندهی نیست کسی که بتواند آن را بدهد. وَلَا يَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْكَ الْجَدُّ: و سود نمی‌دهد صاحب جد را از عذاب تو جد او.
جد: به معنی پدربزرگ. و به معنی ثروت و توانگری. و به معنی جدیت و کوشش. یعنی اگر کسی مورد عقوبت تو قرار گرفت و اهل عذاب شد نه جدش به کارش می‌آید، نه ثروت او، نه جدیت و کوشش او.
مصنف، این حدیث را روایت مسلم دانست، اما در روایت مسلم: ربنا لک الحمد وجود دارد و لفظ اللهم اول آن نیامده است. و بنابراین با وجود اللهم روایت ابوسعید نیست.
و ابوداود از ابن عباس روایت نموده: و ملء الأرض. بنابراین به این لفظی که مصنف آورد، نه با روایت ابوسعید موافق است و نه با روایت ابن عباس.
و در اعراب: أحق ما قال العبد لا مانع لما أعطیت. بعضی أحقُ را مبتدا دانسته‌اند. و جمله‌ی لا مانع لما أعطیت در محل رفع خبر آن قرار داده‌اند. و امام نووی در نقل از ابن الصلاح أحق ما قال العبد، قوله لا مانع لما أعطیت قرار داده است که أحقُ مبتدا وقَوْلُ خبر آن باشد.
یا این‌که: ربنا لک الحمد، به منزلت قوله باشد: قوله ربنا لک الحمد، مبتدا باشد و أحقُ خبر آن باشد. نووی فرمود: أولی یعنی أحق مبتدا قرار دادن و لا مانع إلی آخره خبر قرار دادن بهتر است. برای این که در آن کمال تفویض است و اعتراف است به کمال قدرت و عظمت و قهر و سلطان خدا و این‌که قدرت و عظمت و قهر و سلطه‌ی او بر همه چیز است. و در آن انفراد و تنهایی خدا به یکتایی و تدبیر امور کاینات است. ا ه.
و در فرموده‌ی سیدالانبیاء، لک الحمد ملء السموات و الأرض: برای توست پری آسمان‌ها و زمین، مثل این است که حمد و ستایش دارای جسمی است که آسمان‌ها و زمین را پر می‌سازد. و قصد از آن مبالغه در بسیاری حمد و زیادتی مبالغه است در یاد کردن آن‌چه خدا می‌خواهد از آن‌چه بنده نمی‌داند.
و مقصود از ثناء: متصف کردن ذات پاک پروردگار به احسان و عظمت و بزرگواری است. و این که جَد و جِد به کار انسان نمی‌خورد. و تنها عمل صالح و کارهای شایسته و عام المنفعه به کار انسان می‌آید. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۱۷- وَعَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «أُمِرْتُ أَنْ أَسْجُدَ عَلَى سَبْعَةِ أَعْظُمٍ: عَلَى الجَبْهَةِ وَأَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى أَنْفِهِ وَالْيَدَيْنِ، وَالرُّكْبَتَيْنِ، وَأَطْرَافِ القَدَمَيْنِ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از عبدالله بن عباسب روایت است که گفت: رسول اللهص فرمود: «خدا به من امر فرمود که سجده را بر هفت استخوان قرار دهم، بر پیشانی، و اشاره به بینی نمود، یعنی پیشانی و بینی با هم بر سجده‌گاه نهاده شوند. و بر دو کف دو دست، و بر دو زانو، و بر کف انگشتان دو پا».
جمهور علما بر آنند که سجود باید بر پیشانی باشد و بینی تابع آن است و سجود بر پیشانی سنت است. و دلیل آورده‌اند که در حدیث «المسیء صلاته» فرمود: «وَ مَكِّنْ جَبْهَتَكَ مِنَ الأَرْضِ» پیشانیت را به درستی بر زمین بگذار. و امام ابوحنیفهس فرمود است: سجود بر بینی کفایت می‌کند. اقوال امام ابی حنیفهس همه دلالت بر بعد نظر ایشان می‌دهد و امروزه که دیده می‌شود افرادی کلاه تا ابرو زیر آورده‌اند، اگر نه فتوای ایشان باشد، نماز ندارند. از این رو در اقوال ایشان وسعت و رحمت است.
الحاصل: راه احتیاط این است که سجود بر پیشانی و بینی هر دو باشد. و پیشانی پوشیده نباشد و اگر زمین گرم باشد و پارچه‌ای بر آن بیندازد و سجود بر پارچه کند جایز است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
و حدیثی که امام بخاری/ معلق بر حسن بصری نموده است: كانَ أَصْحَابُ رَسُولِ الله یَسْجُدُونَ وأَیْدِیَهُمْ فِي ثِیَابِهِمْ ویَسْجُدُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ عَلَی عِمَامَتِهِ. ووصله البَیهَقِي وقَالَ هَذَا أَصَحُّ مَا فِي السُّجُودِ مَوقُوفاً عَلَی الصَّحَابَةِ: اصحاب رسول اللهس سجود می‌کردند در حالی که دست‌هایشان در لباس‌شان بود و بعضی از ایشان سجود بر عمامه‌ی خود می‌کردند. اگر این حدیث صحت و ثبوت داشته باشد در آن فراخی بسیاری است. و باید دانست که در مذهب ما شافعی‌ها: سجده بر هر چیز که با حرکت شخص حرکت می‌کند، مثل دنباله‌ی عمامه جایز نیست. والله أعلم.
۳۱۸- وَعَنْ اِبْنِ بُحَيْنَةَس أَنَّ رَسُولَ اللهصكَانَ إِذَا صَلَّى فَرَّجَ بَيْنَ يَدَيْهِ، حَتَّى يَبْدُوَ بَيَاضُ إِبِطَيْهِ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
رسول اللهص وقتی که نماز می‌خواند و به سجده میرفت دو دست خود را از دو پهلویش دور می‌گرفت تا جایی که سفیدی زیر دو بغلش پیدا می‌شد.
و صحیح مسلم از میمونهل روایت نمود: «كانَ النَّبِيص یُجَافِي بِیَدَیهِ فَلَو أَنَّ بَهِیمَةً أَرَادَت أَن تَمُرَّ مَرَّت»: رسول اللهص دو دست خود را از دو پهلویش دور می‌گرفت تا جایی که اگر گوسفند کوچکی می‌خواست از زیر بغل او بگذرد می‌توانست بگذرد.
و معلوم است که آن روزها با کوتاه کردن آستین جامه و گشاد کردن آن ممکن بود سفیدی زیر بغل پیدا شود. و در حدیثی که ابوداود از ابوهریره روایت کرده آمده است: شَكَا أَصْحَابُ النَّبِيِّ ص لَهُ مَشَقَّةَ السُّجُودِ عَلَيْهِمْ، إِذَا تَفَرَّجُوا، فَقَالَ: «اسْتَعِينُوا بِالرُّكَبِ».
یاران پیغمبرص از دشواری سجود در حال دور گرفتن دستها از دو پهلو به خدمت پیغمبر شکایت بردند. فرمود: «از زانو کمک بگیرید». یعنی دستها را بر دو زانو بگذارند وقتی که سجود طولانی شد. والله سبحانه و تعالی أعلم.
ابن بحینه: اسم خودش عبدالله و نام پدرش مالک و اسم مادرش بحینه است. مثل نام رئیس المنافقین: عبدالله بن ابی بن سلول که سلول نام مادر اوست.
عبدالله بن مالک بن بحینه در اواخر خلافت معاویه در سال ۵۸ هجری وفات یافت.
۳۱۹- وَعَنْ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: إِذَا سَجَدْتَ فَضَعْ كَفَّيْكَ، وَارْفَعْ مِرْفَقَيْكَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
و از براء بن عازبس روایت است که گفت: رسول اللهص فرمود: «وقتی که به سجود رفتی دو کف دستت را بر زمین بگذار و دو آرنجت را از دو پهلویت دور بدار».
این دور گرفتن دو دست از دو پهلو در رکوع و سجود اختصاص به مردان دارد. اما زنان باید در رکوع و سجود دو دست را به دو پهلو بچسبانند. گفتهاند: دور گرفتن دو دست از دو پهلو در رکوع و سجود دلیل بر تواضع است. علما آن را مستحب دانسته‌اند و گفتهاند: از شکل افراد سست و تنبل به دور است.
در روایت ابو داود از حدیث ابوحمید ساعدی آمده است: «أَنَّهُ كانَ یُمسِكُ یَدَیهِ عَلَی رُكبَتَیهِ كالقَابِضِ عَلَیهِمَا ویُفَرِّجُ بَینَ أَصَابِعِهِ»: «رسول اللهص دو زانو را به دو دست می‌گرفت، مثل این‌که کف دو دستش بر دو زانویش قرار گرفته باشد و میان انگشتان دو دستش فاصله می‌انداخت. و سنت است که در رکوع و سجود آرنج‌ها را از دو پهلو دور نگه داشت.
۳۲۰- وَعَنْ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍس أَنَّ النَّبِيَّص كَانَ إِذَا رَكَعَ فَرَّجَ بَيْنَ أَصَابِعِهِ، وَإِذَا سَجَدَ ضَمَّ أَصَابِعَهُ. رَوَاهُ الحَاكِمُ.
و از وائل بن حجر روایت است که رسول اللهص موقعی که رکوع می‌نمود در رکوع انگشتان دستش را از هم فاصله می‌داد. و در سجود انگشتان دستش را به هم می‌چسباند تا سر انگشتانش به سمت قبله باشد.
۳۲۱- وَعَنْ عَائِشَةَل قَالَتْ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِص يُصَلِّي مُتَرَبِّعًا. رَوَاهُ النَّسَائِيُّ، وَصَحَّحَهُ اِبْنُ خُزَيْمَةَ.
و از عایشهل روایت است که گفت: «رسول اللهص را دیدم که چهار زانو نماز می‌خواند». پای راست را زیر ران چپ گذاشته و پای چپ را زیر ران راست نهاده است. و برای مریض این گونه نشستن بهتر است، برای این که حدیث دربارهی کسی که معلول است، وارد شده است. و بعضی از فقها گفتهاند: کسی که نشسته نماز می‌خواند، به همین شکل چهار زانو بخواند بهتر است، برای این‌که چهار زانو نشستن از شکل‌های دیگر نشستن در نماز فرق دارد. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۲۲- وَعَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍب أَنَّ النَّبِيَّص كَانَ يَقُولُ بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ: «اللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِي، وَارْحَمْنِي، وَاهْدِنِي، وَعَافِنِي، وَارْزُقْنِي». رَوَاهُ الأَرْبَعَةُ إِلَّا النَّسَائِيُّ، وَاللَّفْظُ لِأَبِي دَاوُدَ، وَصَحَّحَهُ الحَاكِمُ.
از ابن عباسب روایت است که فرمود: رسول اللهص در نشستن میان دو سجود می‌فرمود: اللهم اغفرلی: خدایا بیامرز مرا. و ارحمنی: و مرا مورد رحمتت قرار بده. و اهدنی: و مرا به راست راست برسان. و عافنی: و مرا تندرست قرار بده. و ارزقنی: و روزیم برسان.
مؤلف فرمود: این حدیث را ابوداود و ترمذی و ابن ماجه روایت کرده‌اند و حاکم فرموده: این حدیث صحیح است. اما ترمذی به جای «و ارحمنی»، «واجبرنی»: شکستگی‌های مرا جبران فرما، آورده است. و ابن ماجه هر دو: و ارحمنی و اجبرنی آورده ولیکن و اهدنی و عافنی نیاورده است. و گویا مؤلف/ همان لفظ ابوداود را آورده و اختلاف ترمذی و ابن ماجه را به عهده‌ی خواننده و شارح قرار داده است. از این حدیث دانسته می‌شود که در جلوس بین سجدتین محل دعا می‌باشد و این دعایی دارد که بهترین و جامع‌ترین دعاست، برای این‌که انسان اگر آمرزش و رحمت خدا به دست آورد و به راه راست رسید و عافیت و تندرستی و دوری از ناملایمات نصیبش شد و روزی حلال و فراوان به دست آورد همه‌ی خیرات دنیا و آخرت را برای خودش جمع کرده است.
۳۲۳- وَعَنْ مَالِكِ بْنِ الْحُوَيْرِثِس أَنَّهُ رَأَى النَّبِيَّص يُصَلِّي، فَإِذَا كَانَ فِي وِتْرٍ مِنْ صَلَاتِهِ لَمْ يَنْهَضْ حَتَّى يَسْتَوِيَ قَاعِدًا». رَوَاهُ البُخَارِيُّ.
و از مالک بن الحویرثس روایت است که رسول اللهص رادید که نماز می‌خواند و بعد از رکعت طاق و فرد، مثل بعد از رکعت اول و بعد از رکعت سوم موقعی که سر از سجود بالا می‌آورد، اول جلسه‌ی استراحت می‌نشست و بعد می‌ایستاد.
این جلسه‌ی استراحت که رسول اللهص بعد از رکعت اول و سوم خود انجام می‌داد، سنتی است پسندیده، و سنت‌های رسول اللهص همه پسندیده هستند و نظر به این‌که سنت است امام شافعیس به نشستن آن قایل ست. و امام ابوحنیفه و مالک و احمد و اسحق را هویه به این نشستن قایل نیستند. نظر به این که در بعضی احادیث امر به آن وارد است، مثل حدیث بالا، امام شافعی آن را مستحب دانست. و حدیثی است که ابن المنذر از نعمان بن ابی عیاش روایت نموده که گفت: «اَدرَكتُ غَیرَ وَاحِدٍ مِن أَصحَابِ رَسُولِ اللهص فَكانَ إِذَا رَفَعَ رَأسَهُ مِنَ السَّجدَة فِي أَوَّلَ رَكعَة وفِي الثَالِثَة قَامَ كمَا هُوَ ولَم یَجلِس»: بسیاری از صحابه رضوان الله علیهم را دیدم که بعد از رکعت اول و سوم بعد از بلند کردن سر از سجود دوم یک راست می‌ایستادند و نمی‌نشستند. بنابراین کسی که جلسه‌ی استراحت نمی‌نشیند، این سنت را گرفته است. چیزی که هست نزد امام احمد، نشستن برای جلسه‌ی استراحت باعث سجود سهو می‌شود. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۲۴- وَعَنْ أَنَسِس أَنَّ النَبِيَّص قَنَتَ شَهْرًا بَعْدَ الرُّكُوعِ، يَدْعُو عَلَى أَحْيَاءٍ مِنْ الْعَرَبِ، ثُمَّ تَرَكَهُ. مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
۳۲۵- وَلِأَحْمَدَ وَالدَّارَقُطْنِيِّ نَحْوُهُ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ، وَزَادَ: فَأَمَّا فِي الصُّبْحِ فَلَمْ يَزَلْ يَقْنُتُ حَتَّى فَارَقَ الدُّنْيَا.
و از انسس روایت است که رسول اللهص یک ماه بعد از رکوع قنوت خواند و در آن قنوت نفرین می‌کرد بر قبایلی از عرب و سپس آن را ترک کرد. و سبب نفرین ایشان بر آن قبایل این است که رسول اللهص هفتاد تن از صحابه که به قُراء معروف بودند برای تبلیغ دین و تعلیم آن فرستاد. قبایلی که بین آنان و بین رسول اللهص عهد بود آن هفتاد تن قراء را کشتند. قاریانی که برای تبلیغ و تعلیم دین می‌رفتند هیچ سلاحی نداشتند. آن مشرکان بی‌رحمانه آن هفتاد تن مؤمن و صالح و قاری قرآن را کشتند. این واقعه برای رسول اللهص خیلی گران آمد و یک ماه بعد از رکوع بر آنان نفرین می‌فرمود تا این‌که این آیه نازل شد: ﴿لَيۡسَ لَكَ مِنَ ٱلۡأَمۡرِ شَيۡءٌ﴾ [آل عمران: ۱۲۸] «چیزی از این کار در دست تو نیست». آن‌گاه نفرین بر آنان را قطع نمود و بعد از مدتی همه‌ی آنان مسلمان شدند.
اما در خصوص قنوت نماز صبح، انس فرمود: تا روزی که رسول اللهص زنده بود قنوت صبح را ترک نکرد، در مورد خواندن قنوت در اعتدال اخیر نماز صبح جماعتی از سلف و خلف برآنند که قنوت در اعتدال اخیر نماز صبح سنت است. و امروز افرادی شافعی مذهب هستند که از روی کم دانشی قایل به خواندن قنوت در نماز صبح نیستند! در حالی که علمای شافعی خواندن آن را سنت می‌دانند.
۳۲۶- وَعَنْهُ أَنَّ النَّبِيَّص كَانَ لَا يَقْنُتُ إِلَّا إِذَا دَعَا لِقَوْمٍ، أَوْ دَعَا عَلَى قَوْمٍ. صَحَّحَهُ اِبْنُ خُزَيْمَةَ.
و از انسس روایت است که رسول اللهص قنوت نمی‌خواند مگر وقتی که برای مردمی دعا بکند، مثل دعا برای مستضعفین مسلمانان در مکه، و یا نفرین بر مردمی نماید، مثل نفرین رسول اللهص بر قبایلی که هفتاد تن از قاریان را کشتند، چنان‌که قبلاً یاد شد. و وقتی برای خود رسول اللهص خطرهایی پیش می‌آمد، مثل روز احد و حصار خندق و جاهایی دیگر، چنان‌که در مکارم الاخلاق ایشان بوده نفرین نفرموده و گذشت فرموده است. چنان‌که در تاریخی ثبت شده است در روز فتح مکه که همه‌ی دشمنان با آن همه دشمنی و آسیب‌رسانی در مسجدالحرام حاضر بودند و کافی بود که ایشان اشاره‌ای بفرمایند و سر آنها به باد داده شد، اما چنین نفرمود و همه را مورد عفو قرار داد.
۳۲۷- وَعَنْ سَعْدِ بْنِ طَارِقِ الْأَشْجَعِيِّس قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي: يَا أَبَتِ لِلَّهِ إِنَّكَ قَدْ صَلَّيْتَ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِص وَأَبِي بَكْرٍ، وَعُمَرُ، وَعُثْمَانُ، وَعَلَيَّ، أَفَكَانُوا يَقْنُتُونَ فِي الفَجْرِ؟ قَالَ: أَيْ بُنَيَّ، مُحْدَثٌ. رَوَاهُ الخَمْسَةُ، إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.
و از سعد بن طارق اشجعی روایت است که گفت: به پدرم گفتم: تو پشت سر رسول اللهص و ابوبکر و عمر و عثمان و علی نماز خوانده‌ای. آیا ایشان در نماز فجر قنوت می‌خواندند؟ گفت: ای پسر عزیزم چیز تازه‌ای است. یعنی در ایام هیچ کدام قنوت فجر خوانده نمی‌شده است. اولاً قنوت فجر اختصاص به شافعی‌ها ندارد. مالکی‌ها هم قنوت فجر دارند. ثانیاً معلوم است سؤال پسرش بعد از رحلت همه ایشان است که در آن موقع معلوم است عمرش در چه سن و سالی بوده است. ثالثاً امام مالک در مدینه‌ی منوره بوده‌اند و ایشان عمل اهل مدینه را مستمسک می‌ساخته‌اند و معلوم است که اهل مدینه قنوت میخواندهاند که امام مالک قایل است به قنوت خواندن. رابعاً مشهور از خلفا این است که قنوت میخواندهاند. بنابراین به احتمال قوی ـ والله اعلم ـ فراموش کرده است.
به طوری که معلوم است دو امام قنوت فجر را پذیرفته و معمول داشته‌اند و دو امام قنوت وتر را پذیرفته‌اند.
امام ابوحنیفه قنوت وتر را پذیرفته قبل از رکوع و به سرّ قنوت: اللهم انا نسعتینک ـ الی آخره.
امام احمد قنوت وتر را پذیرفته بعد از رکوع و به جهر قنوت: اللهم اهدنی فیمن هدیت ـ الی آخره.
امام مالک قنوت فجر را پذیرفته قبل از رکوع و به سرّ قنوت: اللهم انا نسعتینک ـ الی آخره.
و امام شافعی قنوت فجر را پذیرفته بعد از رکوع و به جهر قنوت: اللهم اهدنی فیمن هدیت ـ الی آخره.
و هر کدام دلیل به خصوص موضوع دارند و از آن بالاتر عمل مداوم خلقی در این همه قرون بر خواندن قنوت است.
بنابراین ثبوت قنوت مسلم است و شمار عمل‌کنندگان به قنوت طی قرون و اعصار بی‌شمار است. روی این اصل پیروان هر یک از مذاهب اربعه بر عمل به مذهب خود مستقیم و استوارند.
گفتیم که طارق اشجعیس بعد از رحلت نامبردگان اگر فراموش کرده باشد نه به مقام ایشان لطمه‌ای وارد می‌شود و نه به معتمد مذاهب اربعه طعنه‌ای می‌رسد. این بود بیان واقع بدون هیچ‌گونه تعصب. و به فرموده‌ی مرحوم سلطان العلماء طاب ثراه: لو کان للضلالة أب لکان التعصب أباها. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۲۸- وَعَنْ الحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ب قَالَ: عَلَّمَنِي رَسُولُ اللَّهِص كَلِمَاتٍ أَقُولُهُنَّ فِي قُنُوتِ الوِتْرِ: «اللَّهُمَّ اهْدِنِي فِيمَنْ هَدَيْتَ، وَعَافِنِي فِيمَنْ عَافَيْتَ، وَتَوَلَّنِي فِيمَنْ تَوَلَّيْتَ، وَبَارِكْ لِي فِيمَا أَعْطَيْتَ، وَقِنِي شَرَّ مَا قَضَيْتَ، فَإِنَّكَ تَقْضِي وَلَا يُقْضَى عَلَيْكَ، إِنَّهُ لَا يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ، تَبَارَكْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَيْتَ». رَوَاهُ الْخَمْسَةُ. وَزَادَ الطَّبَرَانِيُّ وَالْبَيْهَقِيُّ: «وَلَا يَعِزُّ مَنْ عَادَيْتَ». زَادَ النَّسَائِيُّ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فِي آخِرِهِ: «وَصَلَّى اللَّهُ تَعَالَی عَلَى النَّبِيِّ».
و از حسن بن علیس روایت است که فرمود: رسول اللهص کلماتی به من آموخت تا در قنوت وتر بخوانم:
اللهم اهدنی فیمن هدیت: خدایا مرا به راه راست برسان از جمله کسانی که ایشان را به راه راست رساندی.
و عافنی فیمن عافیت: و مرا تندرستی عطا فرما از جمله کسانی که تندرستی به ایشان عطا فرمودی و مرا مانند ایشان از ناملایمات زندگی حفظ فرما.
و تولنی فیمن تولیت: و کارهایم را به خودت واگذار از جمله کسانی که کارهایشان را به خودت واگذاشتی. از انبیاء و صدیقین و شهدا و صالحین.
و بارک لی فیما أعطیت: و در آن‌چه به من عطا فرمودی برکت بینداز تا زندگیم را به خوشی و سعادت بگذرانم.
و قنی شر ما قضیت: و نگه دار مرا از هر قضای بدی. مرا از شر قضا نگه دارد و خیر قضا به من برسان.
فانک تقضی و لا یقضی علیک: برای این که تو فرمان به همه می‌دهی و همه فرمانت می‌برند و نیست کسی که به تو فرمان بدهد.
و إنه لا یذل من والیت: و حقا که هر کسی که با او دوستی نمودی، محال است که روی خواری ببیند.
و لا یعز من عادیت: و عزت نیافت کسی که تو را دشمن گرفتی، عزیزی که هر که از درش بر بتافت، به هر در که او رفت عزت نیافت.
و صلی الله علی النبی محمد و آله و صحبه و سلم: و خدا درود و سلام فرستاد بر محمد و خویشان و یارانش.
به طوری که ملاحظه می‌فرمایید در همین دعای قنوت صبح و وتر که امام شافعی آن را برای نماز صبح و امام احمد آن را برای نماز وتر برگزید، همه‌ی خواسته‌های مؤمنین در دنیا و آخرت جمع شده است.
این قنوت: اللهم اهدنی تا آخر در نماز صبح اختیار امام شافعی است و در نماز وتر اختیار امام احمد است. اما از نیمه‌ی دوم رمضان تا آخر رمضان قنوت: اللهم اهدنی در وتر مورد اجماع علما می‌باشد.
مصنف در کتاب «تخریج احادیث اذکار نووی» فرمود: زیادت «صلی الله علی النبی» به ثبوت نرسیده است ـ ا ه و باید دانست که صلوات بر رسول الله و آل و اصحابش آخر هر دعایی مستحب است. والله أعلم.
امام حسن بن امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالبب ریحانه‌ی رسول اللهص و خامس الخلفاء الراشدین کسی که در خلق و در خُلق شبیه خاتم‌الانبیاءص بود. قلم از بیان محاسن و صفات برجسته‌ی او عاجز است. میلاد با سعادت ایشان در نیمه‌ی ماه مبارک رمضان سال سوم هجری و شهادت ایشان در سال ۵۱ هجری در مدینه‌ی منوره بود و در بقیع زیارتگاه ایشان است.
۳۲۹- وَلِلْبَيْهَقِيِّ عَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍب: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يُعَلِّمُنَا دُعَاءً نَدْعُو بِهِ فِي القُنُوتِ مِنْ صَلَاةِ الصُّبْحِ. وَفِي سَنَدِهِ ضَعْفٌ.
و بیهقی از عبدالله بن عباسب روایت دارد که فرمود: رسول اللهص همیشه دعایی به ما می‌آموخت که آن را در قنوت نماز صبح بخوانیم.
در این جا مصنف/ بیان نفرمود که آن دعا چه دعایی است، اما در کتاب «تخریج احادیث اذکار امام نووی» از روایت بیهقی آورد که آن کلمات: اللهم اهدنی تا آخر است. از این جا دانسته می‌شود که اللهم اهدنی در مجموع طرق آن ثابت می‌نماید که قنوت صبح روشن است و ثبوت آن معلوم است. والله أعلم.
اما ضعف سند: از یک طریق ثقبه بن ابی مریم می‌گوید: از ابن الحنفیه و ابن عباس شنیدم که می‌گفتند: «كانَ النَّبِيص یَقنتُ فِي صَلَاةِ الصُّبحِ ووِتر اللَّیل بِهَؤُلَاءِ الكلِمَات» وفی إسناده مجهول. و از طریق دیگر که مصنف لفظ آن یاد فرمود: «کان رسول اللهص یعلمنا دعاء ـ تا آخر». در اسناد این روایت عبدالرحمن بن هرمز است که ضعیف است. و روی این اصل مصنف فرمود: و في سنده ضعف.
۳۳۰- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «إِذَا سَجَدَ أَحَدُكُمْ فَلَا يَبْرُكْ كَمَا يَبْرُكُ البَعِيرُ، وَلْيَضَعْ يَدَيْهِ قَبْلَ رُكْبَتَيْهِ». أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ. وَهُوَ أَقْوَى مِنْ حَدِيثِ وَائِل بن حُجر.
مقصود از أخرجه الثلاثة: ابوداود و ترمذی و نسایی است. و عجیب است که مصنف هم برخلاف تحقیق سخن راند، برای این‌که: فلا یبرک کما یبرک البعیر: مثل شتر خود را نیندازد، بدین صورت که اول دستها را می‌نهد بعد پاها را، و حدیث منع از همانندی شتر نمود.
دیگر این‌که برخلاف مذهب امام خود سخن گفت: برای این که نزد امام شافعی باید موقع سجود اول زانوها را بر زمین گذاشت و بعد دستها را. و دیگر این‌که این حدیث که به روایت ابوهریره است علما گفتهاند: حدیثی است مضطرب، برای این که هم جلو کردن دستها و هم جلو کردن زانوها از ابوهریره روایت شده است. و عجیب‌تر این‌که آخر حدیث بر خلاف اول حدیث است: اول حدیث می‌فرماید: مانند شتر خود را نیندازد، و آخر حدیث می‌گوید: دستها را قبل از زانوها بر زمین بگذارد.
الحاصل: امام مالک در روایتی و اوزاعی و اصحاب حدیث قایل به موجب این حدیث هستند. و مصنف هم که از اصحاب حدیث است این حدیث را قوی‌تر از حدیث وایل بن حجر دانست:
اما حدیث وائل بن حجر:
۳۳۱- رَأَيْتُ النَّبِيَّص إِذَا سَجَدَ وَضَعَ رُكْبَتَيْهِ قَبْلَ يَدَيْهِ. أَخْرَجَهُ الْأَرْبَعَةُ.
مقصود از أخرجه الأربعة اصحاب السنن است: ابوداود و ترمذی و نسایی و ابن ماجه. و در روایت وائل به حجر مبنی بر نهادن دو زانو قبل از دو دست: حنفیه و شافعیه و احمد و اسحاق و جماعتی از علما قایل به آن هستد.
ابن القیم/ مسأله را مورد تحقیق قرار داد و فرمود: حدیث ابی هریره مقلوب است. و در اصل: و لیضع رکبتیه قبل یدیه: هنگام رفتن به سجده دو زانو را قبل از دو دست بر زمین بنهد. و فرمود: اول حدیث هم دلالت بر آن دارد. و از رسول اللهص مخالف با آن حالت ثابت شده است. با این حال مصنف فرمود:
فَإِنْ لِلْأَوَّلِ شَاهِدًا مِنْ حَدِيثِ ابنِ عُمَرَب صَحَّحَهُ اِبْنُ خُزَيْمَةَ، وَذَكَرَهُ البُخَارِيُّ مُعَلَّقًا مَوْقُوفًا.
برای این‌که حدیث ابی هریرهس شاهدی دارد از حدیث ابن عمر و بخاری حدیث ابن عمر را معلق و موقوف آورده است:
بخاری فرمود: «قَال نَافِعٌ: كانَ ابن عُمَر یَضَعُ یَدَیهِ قَبلَ رُكبَتَیهِ»: نافع گفت: ابن عمر موقع رفتن به سجود دو دست را قبل از دو زانو بر زمین می‌نهاد.
امام نووی فرمود: برای من ظاهر نشد که کدام یک از دو مذهب رجحان و برتری دارد ولیکن اهل این مذهب حدیث وائل بن حجر را ترجیح داده‌اند و در خصوص حدیث ابی هریره گفتهاند: مضطرف است برای این‌که از ابوهریره هر دو روایت شده است.
و گفتیم که ابن القیم/ در مسأله تحقیق نمود و فرمود: حدیث ابوهریرهس مقلوب است و صحیح آن است که اول دو زانو بعد دو دست تا شباهت افتادن شتر نداشته باشد، برای این‌که رسول اللهص منع فرمود از التفات، مثل روباه. و فرش کردن دست مثل درنده. و نشستن اقعاء، مثل نشستن سگ، و پیشانی به زمین زدن در سجود، مثل منقار زدن کلاغ. و بالا بردن دستها موقع سلام، مثل دم اسبان.
الحاصل: اگر حدیث ابی هریره شاهد داشته باشد، حدیث وائل هم شاهد دارد. پس در قوت هر دو مثل همند.
و در تحقیق ابن القیم، حدیث ابی هریره برمی‌گردد به حدیث وائل، برای این‌که در حدیث ابی هریره قلب است و از مجموع این سخنان دانسته شد که حدیث وائل به صواب نزدیک‌تر است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۳۲- وَعَنْ اِبْنِ عُمَرَب أَنَّ رَسُولَ اللَّهِص كَانَ إِذَا قَعَدَ لِلتَّشَهُّدِ وَضَعَ يَدَهُ اليُسْرَى عَلَى رُكْبَتِهِ اليُسْرَى، وَالْيُمْنَى عَلَى اليُمْنَى، وَعَقَدَ ثَلَاثَةً وَخَمْسِينَ، وَأَشَارَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ وَفِي رِوَايَةٍ لَهُ: وَقَبَضَ أَصَابِعَهُ كُلَّهَا، وَأَشَارَ بِالَّتِي تَلِي الإِبْهَامَ.
و از عبدالله بن عمرب روایت است که رسول اللهص وقتی که برای تشهد می‌نشست، دست چپ را بر زانوی چپ می‌نهاد و دست راست را بر زانوی راست می‌نهاد و با دست راست گره ۵۳ را تشکیل می‌داد و به انگشت شهاده اشاره به توحید می‌نمود. و در روایتی برای مسلم انگشتان دست راست همه را می‌بست و اشاره می‌نمود به انگشتی که بعد از انگشت شست می‌باشد.
در قدیم نظر به این‌که علم حساب نزد عرب نبود با انگشتان حساب می‌کردند و نظر به این‌که انگشت‌ها همه هر کدام سه گره دارند و انگشت ابهام دو گره دارد. سه گره انگشت شهاده با دو گره انگشت ابهام که پنج گره می‌شود، پنجاه می‌دانستند، هر گرهی ده تا. و سه انگشت بسته، هر کدام یکی می‌شمردند که می‌شد ۵۳. و اشاره به توحید با انگشت شهاده می‌نمودند. یعنی خدا یکی است و شریکی ندارد. بعد از بعثت رسول اللهص از علمای اسلام نوابغی آمدند که تا امروز آثار محاسبه‌شان برقرار مانده است. در قدیم اعداد یونانی بود و حساب معدود بود. اما علامه ابوریحان بیرونی با ایجاد حساب از طریق زاویه‌های هندسی: مثلاً یک: شکلی که زاویه‌ای ندارد. دو: شکلی که یک زاویه دارد و آن دو را به دو شکل: ۱ ـ ۲ ـ ۳ ـ ۴ـ ۵ـ ۶ـ ۷ـ ۸ـ ۹ـ ۹ـ ۸ـ ۷ـ ۶ـ ۵ـ ۴ـ ۳ـ ۲ـ ۱ ابتکار نمود و با ابتکار صفر (۰) در حساب به حدی شماره‌ی اعداد را بالا برد که با نوشتن یک و نهادن بیست و چهار صفر از راست آن، ممکن است عمر یک شخص به آخر برسد و شمار آن تمام نشود:
۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۱
و در تعیین وقت بیست و چهار ساعت شبانه‌روزی، چهار نوع ابتکار نمود: از طلوع آفتاب تا طلوع آفتاب ۲۴ ساعت. و از غروب آفتاب تا غروب آفتاب ۲۴ ساعت. و از نیمروز یعنی از زوال آفتاب تا زوال آفتاب ۲۴ ساعت. و از نیمه‌ی شب تا نیمه‌ی شب ۲۴ ساعت. که قبلاً از غروب آفتاب تا غروب آفتاب در کشورهای اسلامی، و از زوال آفتاب تا زوال آفتاب در کشورهای غربی معمول بود، و اکنون همه جا معمول است. و ابوبکر خوارزمی با ابتکار جبر در حساب و مثلثات، آثار خود را تا قیامت به یادگار گذاشت. متأسفانه حکام نادان آن زمان، قدر دانشمندان ریاضی را نداستند و رکود علمی پیش آمد تا پس از قرن‌ها از سوی غرب ادامه و ترقی آنها معمول گردید. و کار به جایی کشیده است که مسلمانان که خود مبتکر و متمم انواع علوم بودند، نیازمند ابتکارات غرب شوند و غربی‌ها بتوانند هم اموال مسلمین را به یغما ببرند و هم مفاسد اخلاقی و وحشیگری خود را بر مسلمین تحمیل کنند. و هنوز که هنوز است مسلمین آن بیداری لازم را که به وسیله‌ی آن بتوانند مجد و عظمت دیرین خود را بازگردانند، نیافته‌اند. و ثروتمندان مسلمین غافلند، چیزی که در آن نمی‌اندیشند بازگرداندن عظمت علمی خودشان است. قرآن می‌خوانند، انگار نمی‌خوانند، برای این‌که از روی فهم نمی‌خوانند و استقلال علمی به کلی از دست داده‌اند. و امروزه هر ابتکار علمی از سوی دشمنانشان است. می‌بینند و به هوش نمی‌آیند. إنا لله و إنا إلیه راجعون.
الحاصل: دستها در حال قیام بسته و بر سینه نهاده می‌شود. و در تشهد بسته و بر زانو نهاده می‌شود تا از حرکات بی‌جای دستها جلوگیری شود و خشوع و خضوع قلب و اعضاء با هم همکاری نمایند.
اما انگشتان دست، همه راست و به هم چسبیده و به سوی قبله قرار داده می‌شوند. و موقع گفتن لا اله الا الله در تشهد، انگشت شهاده دست راست را کمی بالا می‌آورند بدون حرکت دادن آن.
اما نظر در حال نماز: موقع ایستادن نظر به سجده‌گاه و در رکوع نظر به پشت پاها و در سجود نظر به دو طرف بینی. و در نشستن نظر به آغوش و در تشهد نظر به انگشت شهاده. و در وقت سلام نماز، با سلام دست راست نظر به شانه‌ی راست و در سلام دست چپ نظر به شانه‌ی چپ می‌شود. و اگر دقت شود فهم می‌شود که تمام نشستن‌های نماز حکمت‌هایی دارد و تا نماز هم معراج روحی مسلمان وهم درس انتظام و ارتباط و هم گشادن عقده‌های روحی در سجود و هم پیوستگی افراد باشد.
و در حدیثی که امام احمد از عبدالله بن الزبیرب نمود: «أَنَّهُص یُشِیرُ بِالسَّبَّابَةِ ولَا یُحَرِّكهَا»: «رسول اللهص اشاره به انگشت شهاده می‌فرمود و آن را حرکت نمی‌داد». و در سبل السلام شرح بلوغ المرام حساب به انگشتان در قدیم را به تفصیل آورده است. جزاه الله خیرا.
۳۳۳- وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍس قَالَ: اِلْتَفَتَ إِلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِص فَقَالَ: «إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ: التَّحِيَّاتُ لِلَّهِ، وَالصَّلَوَاتُ، وَالطَّيِّبَاتُ، السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ، السَّلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، ثُمَّ لِيَتَخَيَّرْ مِنْ الدُّعَاءِ أَعْجَبُهُ إِلَيْهِ، فَيَدْعُو». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ، وَاللَّفْظُ لِلْبُخَارِيِّ. وَلِلنَّسَائِيِّ: كُنَّا نَقُولُ قَبْلِ أَنْ يُفْرَضَ عَلَيْنَا التَّشَهُّد. وَلِأَحْمَدَ: أَنَّ النَّبِيَّص عَلَّمَهُ التَّشَهُّد، وَأَمَرَهُ أَنْ يُعَلِّمَهُ النَّاسَ.
و از عبدالله بن مسعودس روایت است که فرمود: رسول اللهص روی به سوی ما نمود و فرمود: «وقتی یکی از شما در نماز به تشهد نشست بگوید: التحیات لله: دوام و سلامت و بقا و عظمت برای خدای یکتاست. و الصلوات: و نمازهای فرض و سنت و عبادت‌ها همه برای خداست. و الطیبات: و آن‌چه پاک و شایسته‌ی درگاه خداست از گفتارهای پسندیده و اعمال صالح به کمال و اخلاص همه برای خداست. السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته: سلام خدا و رحمت خدا و برکت‌های خدا بر تو باد ای پیغمبر خاتم الأنبیاء. السلام علینا و علی عباد الله الصالحین: سلام خدا باد بر ما و بر بندگان صالح و شایسته کار خدا. الصالح: من قام بحقوق الله و بحقوق العباد: بنده‌ی صالح بنده‌ای است که هم حقوق خداوندی را به جا می‌آورد و هم حقوق بندگان را رعایت می‌نماید. أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له: گواهی می‌دهم که در سراسر وجود نیست معبودی به حق مگر خدای یکتایی که هیچ شریکی ندارد. و اشهد ان محمدا عبده و رسوله: و گواهی می‌دهم که محمدص بنده و فرستاده‌ی خداست. و معلوم است که در تشهد صلوات ابراهیمی وارد است و از ارکان تشهد و نماز است: اللهم صل علی محمد و آل محمد: خدایا درود بفرست بر محمد و خویشان و یاران و پیروانش. کما صلیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم: آن چنان که درود فرستادی بر ابراهیم و خویشان و پیروان ابراهیم. و قصد از درود بفرست بر محمد: یعنی درجات او را بالا ببر و رحمت‌هایت را بر او بیفزا و به مقامی که شایسته‌ی اوست برسان. و بارک علی محمد و آل محمد: و برکت فرود آور بر محمد و خویشان و یاران و پیروان محمد. کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم: آن چنان که برکت فرود آوردی بر ابراهیم و خویشان ابراهیم. چنان‌که ابراهیم نزد تمام ملت‌ها محترم و محبوب است. في العالمین انک حمید مجید: در جهانیان تو ای پروردگار عظیم ستوده شده و مورد تعظیم هستی. و پس از تشهد هر دعایی که دوست دارد، می‌خواند.
بدان که رسول اللهص همیشه برای راحتی امتش الفاظ متعدد را می‌فرماید تا در انتخاب آن اختیار داشته باشند. و حدیث تشهد نیز ۲۴ صحابی به الفاظ مختلف روایت نموده‌اند که أصح روایات همین روایت ابن مسعود است که بیشتر علما آن را گرفته‌اند و امام شافعی روایت ابن عباس که می‌آید اختیار نمود. و در حدیث به روایت ابن مسعود: و أشهد أن محمدا عبده و رسوله آمده است. امام نووی می‌فرمود: و أشهد أن محمدا رسول الله، در صحیح مسلم آمده است. بنابراین اگر أشهد أن محمدا رسول الله بگوید کافی است.
حنفی‌ها و نخعی و طاوس فرموده‌اند: در نماز دعایی نکند مگر هر دعایی که در قرآن است. و بعضی گفتهاند که دعا نکند مگر دعایی که ماثور است و از رسول اللهص وارد شده است.
و نزد شافعی‌ها همانطور که در حدیث آمد، اختیار نماید از دعا هر دعایی که بیشتر دوست دارد.
و در کتاب سبل السلام آمده است:
وَقَد أَخرَجَ سَعِیْد بن مُنَوَّر مِن حَدِیثِ ابْنِ مَسْعُودٍ: فَعَلَّمَنَا التَّشَهُّدَ فِي الصَّلاةِ ـ أي النَبِيص ـ ثُمَّ يَقُولُ: «إِذَا فَرَغَ أَحَدُكم مِنَ التَّشَهُّدِ فَلیَقُل: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنَ الْخَيْرِ كُلِّهِ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَمَا لَمْ أَعْلَمْ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِ كُلِّهِ مَا عَلِمْتُ مِنْهُ وَمَا لَمْ أَعْلَمْ، اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ خَيْرِ مَا سَأَلَكَ مِنهُ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا اسْتَعَاذَكَ مِنهُ بِهِ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ».
رسول اللهص فرمود: «وقتی که یکی از شما از تشهد فارغ شد بگوید: خدایا از تو می‌خواهم از خیر آن‌چه بدانم از آن و آن‌چه ندانم ـ یعنی از هر خیری به من برسان ـ و پناه می‌برم به تو از همه‌ی انواع شر، آن‌چه می‌‌دانم از آن و آن‌چه نمی‌دانم از آن. خدایا از تو می‌خواهم از بهترین آن‌چه بندگان صالحت از تو خواستند. و پناه می‌برم به تو از شر آن‌چه بندگان صالحت از آن به تو پناه بردند».
و در روایت نسایی: «كنَّا نَقُولُ قَبلَ أَن یَفرُضَ عَلَینَا التَّشَهُّدَ»: ما پیش از این‌که تشهد بر ما فرض شود می‌گفتیم: السلام علی الله، السلام علی جبرئیل و میکائیل. رسول اللهص فرمود: چنین چیزی نگویید، ولیکن بگویید: التحیات لله ـ تا آخر.
و در روایت امام احمد: «أَنَّ النَّبِي عَلَّمَهُ التَّشَهُّدَ وأَمَرَهُ أَن یُعَلِّمَهُ النَّاسَ»: رسول اللهص تشهد را به ابن مسعود آموخت و به او امر فرمود تا آن را به مردم بیاموزد.
۳۳۴- وَلِمُسْلِمٍ: عَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍب قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يُعَلِّمُنَا التَّشَهُّدَ: التَّحِيَّاتُ الْمُبَارَكَاتُ الصَّلَوَاتُ الطَّیبَاتُ لِلَّهِ... إِلَى آخِرِهِ.
تَمَامه: السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ، السَّلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ. این لفظ مسلم و ابوداود است و ترمذی آن را روایت نمود، اما به لفظ: سَلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ، سَلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِين. و ابن ماجه آن را روایت نمود اما به لفظ:
أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ الله. سَلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ، سَلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ.
به امام شافعی گفته شد: چرا تشهد ابن عباس را برگزیدی؟ فرمود: دیدم امر تشهد بر مبنای وسعت است و تشهد ابن عباس صحیح است و نزد من تشهد او جامع‌تر از باقی روایات تشهد بود و لفظ بیشتری داشت. من آن را اختیار کردم و اعتراضی ندارم بر کسی که تشهد به روایت دیگری بگیرد، وقتی که حدیث آن صحیح باشد.
۳۳۵- وَعَنْ فَضَالَةَ بْنِ عُبَيْدٍس قَالَ: سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِص رَجُلاً يَدْعُو فِي صَلَاتِهِ، وَلَمْ يَحْمَدِ اللَّهَ، وَلَمْ يُصَلِّ عَلَى النَّبِيِّص فَقَالَ: «عَجِلَ هَذَا» ثُمَّ دَعَاهُ، فَقَالَ: «إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ فَلْيَبْدَأْ بِتَحْمِيدِ رَبِّهِ وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ، ثُمَّ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّص ثُمَّ يَدْعُو بِمَا شَاءَ». رَوَاهُ أَحْمَدُ، وَالثَّلَاثَةُ، وَصَحَّحَهُ التِّرْمِذِيُّ، وَابْنُ حِبَّانَ، وَالْحَاكِمُ.
و از فضاله بن عبیدس روایت است که گفت: رسول اللهص از مردی شنید که در تشهد نمازش بعد از فراغت از تشهد دعا کرد، اما قبل از دعا نه حمد و ثنای خدا را به جا آورد و نه صلوات و سلام بر رسول الله فرستاد. فرمود: «این مرد شتاب کرد». آن‌گاه او را خواست و فرمود: «وقتی یکی از شما نماز خواند و در تشهد بود و خواست دعا بکند اول حمد و ثنای خود را به جا بیاورد و سپس درود و سلام بر رسول الله و آل و اصحابش بفرستد، بعد هر دعایی که بخواهد، بخواند». از هر دعایی که خیر دنیا و آخرتش در آن باشد. و در این حدیث دلیل است که وسایل را پیش از مسایل یاد کند. اول حمد و ثنای پروردگار، بعد درود و سلام بر خاتم الانبیاء، وقتی که این وسایل یاد کرد مسایل خود را بخواهد. مثل ایاک نعبد و ایاک نستعین. که اول عبادت آورد بعد طلب کمک نمود.
۳۳۶- وَعَنْ أَبِي مَسْعُودٍس قَالَ: قَالَ بَشِيرُ بْنُ سَعْدٍس: يَا رَسُولَ اللَّهِ! أَمَرَنَا اللَّهُ أَنْ نُصَلِّيَ عَلَيْكَ، فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ؟ فَسَكَتَ، ثُمَّ قَالَ: «قُولُوا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ فِي العَالَمِينَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. وَالسَّلَامُ كَمَا عَلَّمْتُكُمْ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ. وَزَادَ اِبْنُ خُزَيْمَةَ فِيهِ: فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ، إِذَا نَحْنُ صَلَّيْنَا عَلَيْكَ فِي صَلَاتِنَا.
و از ابن بشیر به سعد روایت است که گفت: یا رسول الله، خدا به ما امر فرمود تا درود به تو بفرستیم، چگونه درود بر تو بفرستیم؟ کمی خاموش ماند، پس از آن فرمود: «بگویید: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ فِي العَالَمِينَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ». و شرح این صلوات در شرح حدیث ۳۳۳ یاد شد.
این حدیث را مسلم در صحیح مسلم روایت نمود و ابن خزیمه افزود بر آن: چگونه درود بر تو بفرستیم وقتی که ما درود بر تو می‌فرستیم در نمازمان. و همین زیادت را روایت نمودند ابن حبان و دارقطنی و حاکم و ابوحاتم.
و معنی: في العالمین إنک حمید مجید: در جهانیان به حقیقت بسیار ستوده و تعظیم شده هستی. حمید به معنی مفعول می‌آید و معنی آن چنین است: جملگی جهانیان ستایشی که شایسته‌ی عظمتت باشد می‌گویند. و حمید به معنی فاعل: یعنی تو کسی را می‌ستایی که شایسته‌ترین بندگان توست که محمد مصطفیص باشد و قبول می‌فرمایی دعای هر کسی که برای او و خویشان و یارانش دعا می‌کند.
و حدیث صلوات فرستادن بر رسول الله و آل او: بخاری و مسلم روایت کرده‌اند از کعب بن عجره از ابوحمید ساعدی و بخاری روایت نمود آن را از ابوسعید خدری. و نسایی آن را روایت نمود از طلحه و طبرانی آن را از سهل بن سعد روایت نمود. و امام احمد و نسایی آن را روایت کردند از زید بن خارجه. امام نووی نقل اجماع نمود بر سنت بودن صلوات بر آل. و باید دانست که هر صلواتی که بر رسول اللهص وارد شده، آل رسول الله هم همراه رسول الله یاد شده‌اند. بنابراین فرق گذاشتن در صلوات میان صلوات بر رسول الله و صلوات بر آل او خیلی عجیب می‌نماید.
اما آل رسول الله چه کسانی هستند؟ زید بن ارقم گفت: که آل پیغمبر کسانی هستند که زکات برایشان حرام شده است. و او آل رسول الله را به آل علی و آل جعفر و آل عقیل و آل عباس بن عبدالمطلب تفسیر نمود. و اگر گفته شود که آل رسول الله بنی هاشم و بنی مطلب هستند دور از صواب گفته نشده، برای این‌که رسول الله فرمود: «نحن وبنوالمطلب شيء واحد»؛ «ما و فرزندان مطلب یکی هستیم».
و بعضی که تفسیر کرده‌اند: الان کل تقی: خصوصیت این خاندان را بیان داشته است. والله أعلم.
امام احمد فرمود با ثبوت این حدیث کسی که صلوات بر آل را واجب نداند عذری ندارد. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۳۷- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «إِذَا تَشَهَّدَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ أَرْبَعٍ، يَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ عَذَابِ القَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالْمَمَاتِ، وَمِنْ شَرِّ فِتْنَةِ المَسِيحِ الدَّجَّالِ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
وَفِي رِوَايَةٍ لِمُسْلِمٍ: «إِذَا فَرَغَ أَحَدُكُمْ مِنْ التَّشَهُّدِ الأَخِيرِ».
و از ابوهریرهس روایت است که رسول اللهص فرمود: «وقتی که یکی از شما تشهد خواند و از تشهد فارغ شد پناه ببرد به خدا از چهار چیز: بگوید: خدایا به تو پناه می‌برم از عذاب دوزخ و از عذاب قبر و از فتنه‌ی زندگی و مرگ و از فتنه‌ی مسیح دجال». حدیث متفق علیه بین بخاری و مسلم است.
و در روایتی برای مسلم: وقتی که یکی از شما از تشهد اخیر فارغ شد پناه ببرد به خدا از شر چهار چیز: پناه می‌برم به تو از عذاب دوزخ، برای این‌که عذاب دوزخ طاقت‌فرساست. و گر کسی مستحق عذاب دوزخ شد، آن عذابی است جاویدان، مثل عذاب کفار که ابدی است و رهایی از آن ندارند. اما مؤمنان را اگر به دوزخ ببرند، عذاب برای تطهیر ایشان است، پاک که شدند بیرون آورده می‌شوند. و ممکن است به سبب شفاعت به دوزخ نروند. و در حدیث است: هزار سال بر آتش دوزخ دمیده شد تا سرخ شد. و هزار سال دیگر بر آتش دوزخ دمیده شد تا سفید شد و هزار سال دیگر بر آن دمیده شد تا سیاه شد و بنابراین آتش دوزخ سیاه تاریک است. و کلمه‌ی فتنه برای آزمایش و امتحان است و به قتل و سوختن و تهمت زدن نیز گفته می‌شود. و پناه می‌برم به تو از عذاب قبر برای این‌که شخص در قبر تنهاست، نه مونسی، نه رفیقی، نه غمگساری و نه دوست و صدیقی دارد. و قبر اولین منزل از منزل‌های آخرت است، اگر مستحق عذاب قبر شد روز به روز عذاب او افزوده می‌شود.
و پناه می‌برم به تو از فتنه‌ی زندگی و مرگ. فتنه‌ی زندگی: شیفته‌ی دنیا شدن و دنبال شهوت‌های ناروا گرفتن و راه نادانی و جهالت را در پیش گرفتن و از حلال و حرام پرهیز نکردن و ستم به خود و دیگران روا داشتن است. و فتنه‌ی مرگ: بر عاقبت شر از دنیا رفتن است.
و پناه می‌برم به تو از فتنه‌ی مسیح دجال که مردم را به کفر و شرک می‌کشاند. امروزه امثال چنگیز و هولاکو و آتیلا و بوش و بلر و شارون خیلی زیاد هستند. در دل سنگین‌شان جز دشمنی با اسلام چیز دیگری نیست. کلمه‌ی مسیح به دجال گفته می‌شود، برای این‌که یک چشم او مسح شده و یک چشم است و تمام دنیا مسح می‌کند و به سرعت می‌گیرد. و مسیح بر عیسی گفته می‌شود که دست او مبارک است و مسح او از آفات و بیماری‌ها شفا می‌دهد. و هرگاه مقصود از مسیح، دجال باشد کلمه‌ی دجال با آن همراه است.
۳۳۸- وَعَنْ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِس أَنَّهُ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِص عَلِّمْنِي دُعَاءً أَدْعُو بِهِ فِي صَلَاتِي. قَالَ قُلْ: «اللَّهُمَّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي ظُلْمًا كَثِيرًا، وَلَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ، فَاغْفِرْ لِي مَغْفِرَةً مِنْ عِنْدِكَ، وَارْحَمْنِي، إِنَّكَ أَنْتَ الغَفُورُ الرَّحِيمُ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
و از ابوبکر صدیقس روایت است که گفت یا رسول اللهص، دعایی به من بیاموز که در نمازم به آن دعا بنمایم. فرمود: «بگو خدایا ستم به خود نمودم، ستم بسیار و نمی‌آمرزد گناهان را مگر تو، پس بیامرز مرا آمرزیدنی که از نزد خودت باشد و همه‌ی گناهانم را بیامرز و مرا مورد رحمتت قرار ده، حقا که تو آمرزگار بسیار مهربانی».
روایت شده است: ظلمت نفسی ظلما کثیرا: ستم به خودم نمودم ستم بسیار. و روایت شده: ظلمت نفسی ظلما کبیرا: ستم به خودم نمودم ستم بزرگ. بعضی از علما گفتهاند: بگوید: ظلمت نفسی ظلما کثیرا کبیرا. و بعضی از علما گفتهاند: بعضی اوقات بگوید: ظلمت نفسی ظلما کثیرا و بعضی اوقات بگوید: ظلمت نفسی ظلما کبیرا.
حدیث دلالت دارد که دعا مطلوب است در نماز، بدون تعیین محل آن. برای این‌که نماز در حکم دعا می‌باشد، نماز می‌خواند تا خدا دعایش را بپذیرد. گفتیم که وسایل برای حصول مسایل است. نماز وسیله‌ی حصول مسایل و مطالب است. نماز عبادت است و دعا مخ العباده است. نماز می‌خواند تا به وسیله‌ی نماز، خدا مطالبش را فراهم فرماید و دعا می‌کند تا خدا عبادتش را بپذیرد. و انی ظلمت نفسی: به خودم ستم کردم. اعتراف است به تقصیر، و چه کسی است که هیچ گناهی نداشته باشد، غیر از انبیاء و مرسلین که معصوم هستند و گناهی از ایشان سر نمی‌زند. و عصمت بر دو قسم است: عصمت انبیاء به این‌که گناه کردن نتوانند. و عصمت ائمه و صالحان که وسایل گناه برایشان فراهم نشود و همیشه خود را از اسباب گناه دور بگیرند. و کلمه‌ی مغفرة من عندک: آمرزشی که از نزد خودت باشد، زیرا وقتی مغفرت به حساب عظمت پروردگار باشد، هیچ گناهی را باقی نمی‌گذارد. و در این حدیث توسل است به اسماء الله تعالی، مثل اغفرلی یا غفور یا رحیم. و ارزقنی یا خیرالرازقین. و دعاهای قرآن که به کلمه‌ی ربنا آغاز می‌شود، مثل ربنا آتنا في الدنیا حسنه و في الاخرة حسنه و قنا عذاب النار. و این بیشترین دعای رسول اللهص بوده است. و نسایی از جابر روایت می‌کند: أَنَّهص كَانَ يَقُولُ فِي صَلَاتِهِ بَعْدَ التَّشَهُّدِ: «أَحْسَنُ الْكَلَامِ كَلَامُ اللَّهِ، وَأَحْسَنُ الْهَدْيِ هَدْيُ مُحَمَّدٍ»: «بهترین سخن، سخن خداست، و بهترین راه و روش، راه و روش سرور کاینات محمد است».
وَ أَخرَجَ اَبُودَاوُدُ عَن ابنِ مَسعُودٍ أَنَّهُص وَكَانَ يُعَلِّمُهُم مِنَ الدُّعَاءِ بَعدَ التَّشَهُّد: «اللَّهُمَّ أَلِّفْ عَلی الخَیرِ بَيْنَ قُلُوبِنَا، وَأَصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنَا، وَاهْدِنَا سُبُلَ السَّلَامِ، وَنَجِّنَا مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ، وَجَنِّبْنَا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ، وَبَارِكْ لَنَا فِي أَسْمَاعِنَا وَأَبْصَارِنَا وَقُلُوبِنَا وَأَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا، وَتُبْ عَلَيْنَا، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ، وَاجْعَلْنَا شَاكِرِينَ لِنِعْمَتِكَ، مُثْنِينَ بِهَا، قَابِلِيهَا وَأَتِمَّهَا عَلَيْنَا». اخرجه ابوداود.
و ابوداود از ابن مسعود روایت کرده که رسول اللهص به یارانش می‌آموخت که در نماز بعد از تشهد این دعا را بخوانند: «خدیا دل‌هایمان را بر خیر فراهم آور و میان ما مسلمانان صلاح و شایستگی برقرار بفرما. و برسان ما را به راه‌های سلامت از هر عیب و نقصی و از هر زشتی و گناهی. و ما را نجات ده از ظلمات و تاریکی‌ها و برسان ما را به نور و روشنایی هدایت و ایمان. و دور بدار از ما زشتی‌ها و فتنه‌ها، آشکار آنها و نهانی‌ها آنها. و برکت بینداز در شنوایی‌ها و بینایی‌ها و دل‌های ما و همسران ما و فرزندان و نوادگان ما و بپذیر توبه‌ی ما را، حقا که تو بسیار پذیرنده‌ی توبه‌های ما هستی و بسیار مهربان با ما هستی. و بگردان ما را سپاسگزاران نعمت‌هایت، ثناگویان احسان‌هایت، قبول‌کنندگان فرمان‌هایت. و نعمت‌هایت را بر ما کامل فرما تا به بهشت داخل شویم که تمام نعمت، دخول بهشت است».
وَ أَخرَجَ اَبُودَاوُدُ أَیضًا عَن بَعضِ الصَّحَابَةِ أَنَّهُص قَالَ لِرِجُلٍ: «كَيْفَ تَقُولُ فِي الصَّلَاةِ»، قَالَ: أَتَشَهَّدُ ثُمَّ أَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْجَنَّةَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنَ النَّارِ. أَمَا إِنِّي لَا أَدرِي دَنْدَنَتَكَ وَلَا دَنْدَنَةَ مُعَاذٍ. فَقَالَص: «حَوْلَ ذَلِكَ نُدَنْدِنُ أَنَا ومُعَاذٍ».
و هم‌چنین ابوداود از یکی از صحابه روایت کرده است که رسول اللهص به مردی فرمود: «در نماز چگونه می‌گویی؟» در نماز چه دعایی می‌خوانی؟ آن مرد گفت: تشهد را می‌خوانم و بعد از آن می‌گویم: خدایا از تو بهشت می‌خواهم و از دوزخ به تو پناه می‌برم. آگاه باشید که من زمزمه‌ی تو و معاذ را نمی‌دانم. رسول اللهص فرمود: «من و معاذ پیرامون آن زمزمه می‌کنیم».
از این حدیث دانسته می‌شود که هر شخص دعایی را که می‌خواهد می‌تواند بخواند.
۳۳۹- وَعَنْ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍس قَالَ: صَلَّيْتُ مَعَ النَّبِيِّص فَكَانَ يُسَلِّمُ عَنْ يَمِينِهِ: «السَّلَام عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ»، وَعَنْ شِمَالِهِ: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ بِسَنَدٍ صَحِيحٍ.
و از وائل بن حجرس روایت است که گفت: نماز خواندم همراه پیغمبرص و در سلام نماز از دست راست می‌فرمود: السلام علیکم و رحمه الله و برکاته. و از دست چپ می‌فرمود: السلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
امام نووی فرمود: که سلام نماز نزد جمهور علما از صحابه و تابعین واجب است و امام ابوحنیفه فرموده است که سلام نماز سنت است. بنابراین اگر به قصد خروج از نماز برخاست و بیرون رفت کفایت می‌کند. و حدیث صحیح: «تَحرِیمُهَا التَكبِیر وتَحلِیلُهَا التَسلِیمُ»: «بستن نماز به تکبیره الاحرام است و گشودن نماز به سلام دادن از آن است». اصحاب سنن آن را به اسناد صحیح روایت کرده‌اند.
رسول اللهص فرمود: «صَلُّوا كمَا رَأَیتُمُونِي أُصَلِّي»: «نماز بخوانید آن چنان که دیدید من نماز می‌خوانم». و رسول اللهص به دو سلام نماز را پایان داده است. بنابراین وجوب دو سلام ظاهر است. و نزد ما شافعی‌ها، سلام اول واجب است و از ارکان نماز است و سلام دوم سنت است. و مأموم می‌تواند بعد از سلام اول امام بلند شود و به باقی نماز خود بپردازد.
لفظ سلام در همه مذاهب: السلام علیکم و رحمه الله می‌باشد که طی قرون و اعصار به آن عمل شده است. و همیشه عمل به حدیث مایه‌ی تقویت آن است. و حدیثی که به آن عمل نشد هرچند که صحیح باشد، وقتی که جمهور علما مخالف آن باشند، قوت خود را از دست می‌دهد، اگرچه عمل به آن برای خود شخص جایز است. و برای امام جماعت، اگر جماعت قبول داشته باشند، اشکالی ندارد و در صورت عدم قبولشان از ایجاد فتنه باید حذر نمود.
اما کسانی که گفتهاند: نماز بیش از یک سلام ندارد؛ الامام الحافظ ابن عبدالبر فرمود: دلیل‌هایشان ضعیف است و نمی‌تواند مورد اعتماد باشد. امام مالکس فرمود: سلام نماز سنت است و یک سلام می‌باشد. ابن عبدالبر که خودش مالکی است می‌گوید: دلیل‌هایشان ضعیف است. امام مالکس عمل اهل مدینه را مستمسک قرار می‌دهد و در اصول فقه عمل اهل مدینه را مستمسک قرار نمی‌دهند.
امام نووی فرمود: علمایی که مورد اعتمادند اجماع دارند بر این‌که یک سلام واجب است و اگر اکتفا به آن نمود آن را رو به روی خود سلام گوید و اگر دو سلام گفت، یکی از دست راست و دیگری از دست چپ بگوید. و سلام دومی سنت است.
الحاصل: سلام نماز از ارکان نماز است و سنت پیروی شده دو سلام است. و صیغه‌ی سلام: السلام علیکم و رحمة الله است. و الله سبحانه و تعالی أعلم.
و در صحیح مسلم و سنن نسایی از سعد بن ابی وقاصس آمده است که گفت: «رَأَیتُ رَسُولَ اللهص سَلَّمَ عَن یَمِینِهِ وعَن شِمَالِهِ حَتَّی كأَنِّي أَنظُرُ إِلَی صَفحَةِ خَدِّهِ. وفِي رِوَایَةٍ: حَتَّی أَرَی بَیَاضَ خَدِّهِ».
سعد فرمود: رسول اللهص را دیدم که سلام نماز داد از دست راست و از دست چپ و در این دو سلام دو رخسار دست راست و دست چپش دیده می‌شد، چنان‌که گویی من نظر به سفیدی رخسارش می‌نمودم.
و در روایت دیگری آمده است: تا جایی که سفیدی گونه‌اش را می‌دیدم.
۳۴۰- وَعَنْ المُغِيرَةِ بْنِ شُعْبَةٍس أَنَّ النَّبِيَّص: كَانَ يَقُولُ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةِ مَكْتُوبَةٍ: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، اللَّهُمَّ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلَا مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلَا يَنْفَعُ ذَا الجَدِّ مِنْكَ الجَدُّ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
رسول اللهص بعد از هر نماز می‌فرمود: لا اله الا الله وحده لا شریک له ـ تا آخر: «نیست معبودی به حق، مگر الله، آن خدای یکتایی که تنهاست و هیچ شریکی ندارد. پادشاهی بر همه حق اوست. و دارندگی و مالکیت همه‌ی کاینات برای اوست و ستایش‌ها همه شایسته‌ی ذات پاک اوست. و او بر همه چیز تواناست».
و در روایت طبرانی این زیادت است بعد از: لَهُ المُلكُ ولَهُ الحَمدُ (یُحِیی ویُمِیتُ و هُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الخَیرُ): «او زندگی و مرگ می‌دهد و او همیشه زنده و همیشه پایدار است که مرگ به درگاه او راه ندارد. خیر و خوشی همه در دست اوست».
خدایا نه کسی هست که بتواند جلوی عطای تو را بگیرد و اگر ندادی کسی نسیت که آن را بدهد. و سودی نمی‌دهد صاحب ثروت را از عذاب تو ثروتش. قدرت در دست اوست، زندگی و مرگ را او می‌دهد و عطا و منع همه در ید قدرت اوست. و اوست توانا بر همه چیز و غیر او همه اموات هستند که مرگ و زندگی خودشان در دستشان نیست. اگر اراده‌ی رحمت به کسی نمود، نیست کسی که جلو رحمتش را بگیرد و اگر فرمان عذاب کسی صادر نمود، نه ثروت و نه حظ و نه جد بزرگوار و نه مال و نه فرزند و نه سلطان و نه پادشاهی هیچ کدام به دردش نمی‌خورد.
مسلمان باید طوری تسلیم فرمان خدا باشد تا جایی که در توحید خدا یقین داشته باشد که همه‌ی نظر و خواهشش متوجه درگاه خدا باشد و هیچ‌گاه در برابر مخلوقاتی چون خودش، خود را خوار نسازد. و شایسته است که این احادیث که خلاصه‌ی توحید در بر دارد بعد از هر نماز فرض بگوید و به آن معتقد باشد و خود را از اغیار آسوده‌خاطر سازد.
۳۴۱- وَعَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍس قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِص كَانَ يَتَعَوَّذُ بِهِنَّ دُبُرَ الصَّلَاةِ: «اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ البُخْلِ وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ الجُبْنِ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُرَدَّ إِلَى أَرْذَلِ العُمُرِ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الدُّنْيَا، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ». رَوَاهُ البُخَارِيُّ.
رسول اللهص بعد از هر نماز فرض پناه می‌برد از این چند چیز: می‌فرمود: «خدایا پناه می‌برم به تو از بخل و گرفته دستی و پناه می‌برم به تو از ترسویی و پناه می‌برم به تو از این‌که برگردانده شوم به پست‌ترین عمر، یعنی موقعی که انسان خرف می‌شود. و پناه می‌برم به تو از فتنه‌ی دنیا و پناه می‌برم به تو از عذاب قبر».
خدایا پناه می‌برم به تو از بخل: برای این‌که بخل از پرداختن حق فقرا و زکات جلوگیری می‌کند. از صله‌ی ارحام و رسیدن به خویشاوندان باز می‌دارد. از رحمت به یتیمان مانع می‌شود. از رسیدن به مستمندان باز می‌دارد. و هر جا که بخل چیره شد و مستمندان به ستوه آمدند، آن‌جاست که انواع انقلابات و فجایع صورت می‌گیرد.
و پناه می‌برم به تو از ترسویی: که تروسیی مانع از رسیدن انسان به حقوق خود است. و مانع از امر به معروف و نهی از منکر می‌شود. از گفتن حرف حق باز می‌دارد و قبل از این‌که بمیرد درگور ترسویی گم می‌شود.
و پناه می‌برم از این‌که به پست‌ترین عمر بازگردانده شوم، که در آن صورت خرف شدن به همراه دارد و به حال کودکی باز می‌گردد و همه چیز را فراموش می‌کند و از یاد خدا غافل می‌شود و فردی غیر مقید می‌شود.
و پناه می‌برم به تو از فتنه‌ی دنیا: زیرا که دنیا برای کسی که دنیادوست شد، محنت‌های فراوان به همراه می‌آورد. انسان را به پیروی از شهوات ناروا می‌کشد و به زینت دنیا مغرور و فریفته می‌گرداند و آخرت را از یاد می‌برد و چنین وانمود می‌کند که آخرتی نیست و غیر از دنیا جایی نیست.
و پناه می‌برم از عذاب قبر: برای این‌که قبر اولین منزل از منزل‌های آخرت است، اگر محل عذاب شد روز به روز سخت‌تر می‌شود تا روزی که او را به عذاب جاویدان برساند. و بی‌یار و بی‌مونس بسوزد و بسازد.
همیشه باید مؤمن از این پنج چیز وحشتناک پناه به خدا ببرد تا خدا جل جلاله او را از همه‌ی آنها در پناه خود آورد.
۳۴۲- وَعَنْ ثَوْبَانَس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِص إِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ اِسْتَغْفَرَ اللَّهَ ثَلَاثًا، وَقَالَ: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ. تَبَارَكْتَ يَا ذَا الجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
و از ثوبانس روایت است که گفت: رسول اللهص وقتی که سلام نماز می‌گفت، سه بار می‌فرمود: استغفرالله، استغفرالله، استغفرالله. و می‌فرمود: «خدایا نام پرعظمتت السلام است که می‌رساند که عیب و نقص هیچ‌گاه به درگاه مقدس تو راه ندارد و از توست سلامتی از شرهای دنیا و آخرت. پر شد برکت ذات مقدسه‌ات، ای صاحب شکوه و بزرگواری».
نظر به این‌که ذوالجلال و الاکرام از صفت‌های بزرگ پروردگار است، رسول اللهص فرمود: «أَلِظُّوا بِيَا ذَا الجَلَالِ وَالإِكْرَامِ»؛ یعنی: «همیشه این دو نام مقدس آفریدگار را ملازم باشید و در دعاهایتان به آن متمسک باشید». و رسول اللهص عبور کرد به مردی که نماز می‌خواند و می‌گفت: يَا ذَا الجَلَالِ وَالإِكْرَامِ و فرمود: دعایت مستجاب شد.
۳۴۳- وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس عَنْ رَسُولِ اللَّهِص قَالَ: «مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ دُبُرَ كُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَحَمِدَ اللَّه ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَكَبَّرَ اللَّه ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، فَتِلْكَ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ، وَقَالَ تَمَامَ المِائَةِ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، غُفِرَتْ لَهُ خَطَايَاهُ، وَإِنْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ البَحْرِ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
و از ابوهریرهس روایت است که رسول اللهص فرمود: کسی که بعد از هر نماز فرض ۳۳ بار سبحان‌الله و ۳۳ بار الحمدالله و ۳۳ بار الله اکبر بگوید، می‌شود ۹۹ بار و بار صدم راکامل کند به گفتن: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ گناهانش آمرزیده می‌شود، اگرچه از بسیاری مانند کف دریا باشد». رواه مسلم. و در روایت دیگر مسلم ۳۳ بار بگوید: سبحان الله، و ۳۳ بار بگوید: الحمدالله، و ۳۴ بار بگوید: الله اکبر، گناهانش آمرزیده می‌شود، اگر چه گناهانش مثل کف دریا باشد.
بنابراین خوب است که گاهی سبحان الله ۳۳ بار و الحمدالله ۳۳ بار و الله اکبر ۳۳ بار و صدمین بار لا اله الا الله تا آخر بگوید و گاهی سبحان الله ۳۳ بار و الحمدالله ۳۳ بار و الله اکبر ۳۳ بار بگوید تا به هر دو روایت عمل کرده باشد.
حدیث بالا سببی دارد و آن این‌که:
أَنَّ فُقَرَاءَ الْمُهَاجِرِينَ أَتَوْا رَسُولَ اللهِص، فَقَالُوا: قَد ذَهَبَ أَهْلُ الدُّثُورِ بِالدَّرَجَاتِ الْعُلَى، وَالنَّعِيمِ الْمُقِيمِ، فَقَالَ: "وَمَا ذَاكَ؟ قَالُوا: يُصَلُّونَ كَمَا نُصَلِّي، وَيَصُومُونَ كَمَا نَصُومُ، وَيَتَصَدَّقُونَ وَلَا نَتَصَدَّقُ، وَيُعْتِقُونَ وَلَا نُعْتِقُ، فَقَالَ رَسُولَص: «أَفَلَا أُعَلِّمُكُمْ شَيْئًا تُدْرِكُونَ بِهِ مَنْ سَبَقَكُمْ وَتَسْبِقُونَ بِهِ مَنْ بَعْدَكُمْ؟ وَلَا يَكُونُ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْكُمْ إِلَّا مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعْتُمْ». قَالُوا: بَلَى، قَالَ: «سَبِّحُوا الله....». الحدیث.
فقراء المهاجرین به خدمت رسول اللهص آمدند و گفتند: یا رسول الله، صاحبان ثروت و دارایی درجه‌های بالا و خوشی ابدی را با خود بردند. رسول اللهص فرمود: «آن چیست؟» گفتند: صاحبان ثروت نماز می‌خوانند همانطور که ما نماز می‌خوانیم، و روزه می‌گیرند همانطور که ما روزه می‌گیریم، و صدقه می‌دهند و ما صدقه نداریم که بدهیم و برده را آزاد می‌کنند و ما توانایی آزاد کردن برده را نداریم. رسول اللهص فرمود: «آیا نیاموزم شما را چیزی که به وسیله‌ی آن برسید به کسانی که بر شما سبقت گرفته‌اند و جلو بیفتید بر کسانی که بعد از شما می‌آیند؟» گفتند: بله. فرمود: «بعد از هر نماز فرض ۳۳ بار سبحان الله و ۳۳ بار الحمدالله و ۳۳ بار الله اکبر و صدمین بار بگویید: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. و در روایت دیگر الله اکبر را ۳۴ بار بگویید».
مدتی نگذشت که فقرای مهاجرین دوباره به خدمت رسول اللهص آمدند و گفتند: صاحبان ثروت همین تسبیح‌ها را مانند ما می‌گویند. رسول اللهص فرمود: ذلک فضل الله یوتیه من یشاء)؛ «آن فضل خداست که به هر که بخواهد می‌دهد».
در چگونگی تسبیح: ۳۳ بار سبحان الله و ۳۳ بار الحمدالله و ۳۳ بار الله اکبر بگوید و صدمین بار بگوید: لا اله الا الله وحده لا شریک له ـ تا آخر. و گفته شده است که: ۳۳ بار سبحان الله و الحمدالله و الله اکبر بگوید کافی است. و در صحیح بخاری آمده است از حدیث ابوهریره «یُسَبِّحُونَ عَشراً ویَحمِدُونَ عَشراً ویُكبِّرُونَ عَشراً»؛ «سبحان الله ۱۰ بار و الحمدالله ۱۰ بار و الله اکبر ۱۰ بار بگوید». و در صفت دیگر تسبح گفته شده: «یُسَبِّحُونَ خَمساً وعِشرِینَ تَسبِیحَةً ومِثلهَا تَحمِیداً ومِثلهَا تَكبِیراً ومِثلهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، فَتَتِمّ مِائَة».
وَ أَخرَجَ أَبُودَاود مِن حَدِیثِ زَیدِ بنِ أَرقَم: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِص يَقُولُ دُبُرَ كل صَلَاةٍ: «اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَيْءٍ، أَنَا شَهِيدٌ أَنَّكَ أَنْتَ الرَّبُّ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ، أَنَا شَهِيدٌ أَنَّ مُحَمَّدًاص عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ، رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَيْءٍ، أَنَا شَهِيدٌ أَنَّ الْعِبَادَ كُلَّهُمْ إِخْوَةٌ، اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَيْءٍ، اجْعَلْنِي مُخْلِصًا لَكَ وَأَهْلِي فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، یَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ اسْمَعْ وَاسْتَجِبْ، اللَّهُ أَكْبَرُ، اللَّهُ أَكْبَرُ الْأَكْبَرُ، اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، اللَّهُ أَكْبَرُ الْأَكْبَرُ، حَسْبِيَ اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ، اللَّهُ أَكْبَرُ الْأَكْبَرُ».
زید بن ارقم گفت که رسول اللهص بعد از هر نماز می‌فرمود: «خدایا، پروردگار ما و پروردگار هر چیز، من گواهی دهنده‌ام که همانا تو پروردگار هستی، یکتایی و شریکی برای تو نیست، خدایا، ای پروردگار ما و پروردگار همه چیز، من گواهی دهنده‌ام که محمد بنده‌ی تو و فرستاده‌ی توست. خدایا، ای پروردگار ما و پروردگار همه‌چیز، من گواهی دهنده‌ام که بندگان همه برادرانند. خدایا، ای پروردگار ما و و پروردگار همه چیز مرا و بستگانم را در هر ساعتی از دنیا و آخرت برای خودت مخلص بگردان. یا ذا الجلال و الإکرام: ای صاحب شکوه و بزرگواری، قبول بفرما دعایم و به اجابت برسان دعایم را. خدا بزرگ‌تر است. خدا بزرگ‌ترین بزرگ‌هاست. خدا روشن‌کننده‌ی آسمان‌ها و زمین است. خدا بزرگ‌ترین بزرگان است. خدا کفایت من است و چه خوب کفایت‌کننده‌ای است. خدا بزرگ‌ترین بزرگان است.
وَأَخرَجَ أَبُودَاود مِن حَدِیثِ عَلِيس كانَ رَسُولُ اللهص إِذَا سَلَّمَ مِنَ الصَّلَاةِ قَالَ: «اللهُمَّ اغْفِرْ لِي مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ وَمَا أَسرَفتُ وَمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّي، أَنْتَ الْمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ».
ابوداود از حدیث علیس روایت کرد که رسول اللهص وقتی که سلام نماز می‌داد می‌فرمود: «خدایا بیامرز مرا آن‌چه را جلو انداختم و آن‌چه را به تأخیر انداختم و آن‌چه نهانی نمودم و آن‌چه آشکار نمودم و آن‌چه در آن زیاده‌روی نمودم و آن‌چه تو داناتری به آن از من، همه‌ی این گناهانم را بیامرز. تو به جلو می‌اندازی کسی را که بخواهی و به دنبال می‌اندازی کسی را که بخواهی، نیست مبعودی به حق به جز تو».
گناهانی که در حیات است آن گناهانی است که به جلو انداخته شده و بعد از وفات انسان نمی‌ماند. و گناهانی که بعد از وفات انسان می‌ماند، گناهانی است که انسان آن را به دنبال انداخته تا بعد از وفاتش هم بماند.
وَ أَخرَجَ أَبُودَاود والنِّسَائِي مِن حَدِیثِ عُقبَةَ مِن عَامر: أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِص أَنْ أَقْرَأَ بِالْمُعَوِّذَاتِ دُبُرَ كُلِّ صَلَاةٍ».
ابوداود و نسایی از حدیث عقبه بن عامرس روایت کرده‌اند که رسول اللهص به من امر فرمود تا بعد از هر نماز فرض سوره‌های قل هو الله احد و قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس را بخوانم.
و در صحیح مسلم از حدیث براء آورده است که براء گفت: رسول اللهص بعد از هر نماز فرض می‌فرمود: (رَبِّ قِنِی عَذَابَکَ یَومَ تَبعَثُ عِبَادَک): «ای پروردگارم، مرا از عذابت نگه دار در روز قیامت که بندگانت را پس از مرگشان زنده می‌فرمایی».
وَوَرَدَ بَعدَ صَلَاةِ المَغرِبِ وصَلَاةِ الفَجرِ بِخُصُوصِهِمَا قَول: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، عَشرَ مَرَّاتٍ». أَخرَجَهُ أَحمَدُ.
و وارد شده است از رسول اللهص بعد از نماز صبح و بعد از نماز مغرب در خصوص این دو وقت، ده بار گفتن: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.
این ده بار بعد از نماز مغرب و صبح گفته می‌شود، علاوه بر اذکار دیگر.
وَ أَخرَجَ التِّرمِذِيُ عَن أَبِي ذَرٍّ: أَنَّ رَسُولَ اللهص قال: قَالَ: «مَنْ قَالَ فِي دُبُرِ صَلَاةِ الفَجْرِ وَهُوَ ثَانٍ رِجْلَيْهِ قَبْلَ أَنْ يَتَكَلَّمَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ، كَتَبَ اللهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرُ سَيِّئَاتٍ، وَرُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ، وَكَانَ يَوْمَهُ ذَلِكَ كُلَّهُ فِي حِرْزٍ مِنْ كُلِّ مَكْرُوهٍ، وَحُرِزَ مِنَ الشَّيْطَانِ، وَلَمْ يَنْبَغِ لِلذَّنْبٍ أَنْ يُدْرِكَهُ فِي ذَلِكَ اليَوْمِ إِلَّا الشِّرْكَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ». قَال التِّرمِذِيُ: غَرِیبٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ. وأَخرَجَهُ النِّسَائِي مِن حَدِیثِ مُعَاذٍ وزَادَ فِیهِ «بِیَدِهِ الخَیر» وزَادَ فِیهِ أَیضًا: وكانَ لَهُ بِكلِّ وَاحِدَةٍ قَالَهَا عِتقُ رَقَبة.
و ترمذی از ابوذرس روایت کرده است که رسول اللهص فرمود: «کسی که بعد از نماز صبح در حالی که نشسته است در همان حالتی که در نماز نشسته بود، قبل از این‌که سخن بگوید ده بار گفت: لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت و هو علی کل شیء قدیر. خدای متعال برای او ده حسنه می‌نویسد و ده سیئه از او محو می‌کند و ده درجه برای او بالا می‌برد و در آن روز از هر مکروهی محفوظ می‌ماند و از شر شیطان حفظ می‌شود و سزاوار هیچ گناهی نیست که در آن روز به او برسد، مگر شرک آوردن به خدایﻷ». و نسائی اضافه کرد در روایتش، یعنی در روایات او: یحیی و یمیت بیده الخیر، آمده است. و در روایت نسایی در مقابل هر یک از این کلمات، یعنی در برابر هر باری که می‌گوید ثوابی برابر ثواب آزاد کردن برده‌ای می‌یابد.
و ترمذی و نسایی از حدیث به روایت عماره بن شبیب آورده‌اند که رسول اللهص فرمود: «مَنْ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ، يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ عَشْرَ مَرَّاتٍ عَلَى إِثْرِ المَغْرِبِ بَعَثَ اللَّهُ لَهُ مَلَائِكةً يَحْفَظُونَهُ مِنَ الشَّيْطَانِ الرِّجِیم، حَتَّى يُصْبِحَ، وَكُتِبَ لَهُ بِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ، وَمَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَيِّئَاتٍ مُوبِقَاتٍ، وَكَانَتْ لَهُ تَعْدِلُ عَشْرَ رَقَبَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ». قَال التِّرمِذِيّ: حَدِيثٌ حَسَنٌ لَا نَعْرِفُهُ إِلَّا مِنْ حَدِيثِ لَيْثِ بْنِ سَعْدٍ، وَلَا نَعْرِفُ لِعُمَارَةَ سِمَاعًا عَنِ النَّبِيِّص.
رسول اللهص فرمود: «کسی که بعد از نماز مغرب ده بار بگوید: لا اله الا الله وحده لا شریک له، تا آخر، خداوند فرشتگانی برای او می‌فرستد که او را از شیطان رانده شده نگه می‌دارند تا این‌که صبح شود و ده حسنه برایش نوشته می‌شود و ده گناه هلاک کننده از او پاک می‌شود و برای او ثواب آزاد کردن ده برده‌ی مسلمان است». ترمذی فرمود: حدیث حسن است. و عماره از رسول اللهص نشنیده، یعنی حدیث مرسل است که نام صحابی در آن نیامده است. و ما این حدیث را از لیث بن سعد روایت کرده‌ایم که یکی از ائمه است.
و درود و سلام بر رسول اللهص فرستادن در اول و آخر دعا سنت است. و در صحیح بخاری آمده است: باب یستقبلُ الإمامُ الناسَ إذا سلَّم، بابی است در بیان این‌که امام بعد از سلام از نماز رو به جماعت می‌نماید. و روایت فرمود از سمره بن جندب و زید بن خالدب: كانَ إِذَا صَلَّی صَلَاةً أًقبَلَ عَلَینَا بِوَجهِهِ: رسول اللهص پس از هر نماز رو به روی ما می‌نشست.
باید دانست که رسول اللهص بعد از سلام نماز گاهی دست راست خود را به سوی جماعت می‌کردند، چنان‌که در حدیث صحیح به روایت اصحاب سنن وارد شده است. و گاهی رو به روی جماعت می‌نشستند، چنان که در حدیث صحیح بخاری یاد شد.
۳۴۴- وَعَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍس: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِص قَالَ لَهُ: «أُوصِيكَ يَا مُعَاذُ: لَا تَدَعَنَّ دُبُرَ كُلِّ صَلَاةٍ أَنْ تَقُولُ: اللَّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى ذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ». رَوَاهُ أَحْمَدُ، وَأَبُو دَاوُدَ، وَالنَّسَائِيُّ بِأَسنَادٍ قَوِيٍّ.
و از معاذ بن جبلس روایت است که رسول اللهص به او فرمود: «تو را سفارش می‌دهم ای معاذ، که بعد از هر نماز فرض ترک نکنی آن که بگویی: خدایا مرا کمک کن بر یاد کردنت و سپاسگزاریت و به خوبی انجام دادن عبادتت».
۳۴۵- وَعَنْ أَبِي أُمَامَةَس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «مَنْ قَرَأَ آيَةَ الكُرْسِيِّ دُبُرَ كُلِّ صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ لَمْ يَمْنَعْهُ مِنْ دُخُولِ الجَنَّةِ إِلَّا المَوْتُ». رَوَاهُ النَّسَائِيُّ، وَصَحَّحَهُ اِبْنُ حِبَّانَ. وَزَادَ فِيهِ الطَّبَرَانِيُّ: و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.
و از ابو امامهس روایت است که گفت: رسول اللهص فرمود: «کسی که بعد از هر نماز فرض آیه الکرسی و قل هو الله أحد بخواند مانع او از داخل بهشت شدن نمی‌شود مگر مرگ». یعنی همین که مرد به بهشت می‌رود. بنابراین خیلی به جاست که همیشه بر قراءت آیه الکرسی و قل هو الله احد بعد از هر نماز فرض مواظبت شود.
ابوامامه: دو تاهستند: ابوامامه باهلی که در اول کتاب ذکر شد. و ابو امامه ایاس بن ثعلبه حارثی انصاری خزرجی که در این حدیث ذکر شد. و هرجا گفته شود مقصود اوست. اگر مقصود ابوامامه باهلی باشد، به قید باهلی از او یاد می‌شود. او در همه‌ی مشاهد حاضر بود، فقط در جنگ بدر حاضر نبود و رسول اللهص او را معذور دانست که به سبب بیماری مادرش نتوانست در بدر حاضر شود.
و مانند همین حدیث وارد شده به روایت از علیس: «مَن قَرأَ آیَة الكرسِي حِینَ یَأخُذُ مَضجَعَهُ أَمَّنَهُ اللهُ عَلَی دَارِهِ ودَارَ جَارِهِ وأَهلِهِ ودُوَيْرَاتٍ حَوْلَهُ»؛ «کسی که آیه الکرسی را بخواند موقعی که در بستر خواب می‌رود، خدایﻷ خانه‌اش و خانه‌ی همسایه‌اش و اهل و خانه‌های دور و برش را در امان قرار می‌دهد».
آیه الکرسی اصول اسماء و صفات خداوندی از یکتایی و حیات و قیومیت و علم وقدرت و ملک و اراده در بر دارد. و سوره‌ی قل هو الله احد. خاص در بیان صفات خدای تبارک و تعالی است.
۳۴۶- وَعَنْ مَالِكِ بْنِ الْحُوَيْرِثِس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِص: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي». رَوَاهُ البُخَارِيُّ.
و از مالک بن حویرثس روایت است که رسول اللهص فرمود: «نماز بخوانید آن چنان که دیدید من نماز می‌خوانم».
این حدیث با همین مختصری، دنیایی از معنی را در بر دارد. نمازتان را مانند نماز من قرار بدهید، نماز مرا دیدید، همان‌گونه هم نماز بخوانید. نمازتان سر وقت باشد، مثل نماز من. در وقت جهر، جهر بخوانید و در وقت سر، سِرّ بخوانید، مثل نماز من. نماز با حضور قلب و خشوع اعضاء بخوانید، همانطور که من می‌خوانم. ارکان نماز را کاملاً به جا آورید، همانطور که دیدید من همه‌ی ارکان را به جا می‌آورم. سنت‌های نماز را به جا آورید، همان طوری که من در نماز خود به جا می‌آورم. در نماز سکون و آرامش خود را حفظ کنید، همانطور که دیدید من در نماز چگونه بدون حرکت می‌ایستم. هیئت‌های نماز را به جا آورید، همان‌گونه که دیدید من به جا می‌آورم. خلاصه هر طور نماز مرا دیدید، همانطور نماز بخوانید. و همین یک جمله: نمازتان را مثل نماز من قرار بدهید، خیلی تفصیل دارد. دانشمندان در شرح همین حدیث حق مطلب را ادا کرده‌اند. به کتاب‌هایشان مراجعه فرمایید.
۳۴۷- وَعَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍس أَنَّ النَّبِيَّصقَالَ: «صَلِّ قَائِمًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَى جَنْبٍ.... والا فاوم ». رَوَاهُ البُخَارِيُّ. [این قسمت از روایت را در بخاری نیافتم] (مصحح)
و از عمران حصینس روایت است که رسول اللهص فرمود: «نماز بخوان ایستاده. اگر ایستاده نتوانستی، نماز بخوان نشسته. اگر نشسته نتوانستی نماز بخوان به پهلو. اگر به پهلو نتوانستی، پس اشاره کن».
نسایی این حدیث را روایت نمود و زیاد نمود در روایتش: «فَأِن لَم تَستَطِع فَمُستَلِقٌ، لَا یُكلِّفُ الله نَفساً إِلَّا وُسعَهَا»؛ «اگر نتوانستی که به پهلو نماز بخوانی، نماز بخوان خوابیده بر پشت، خدا تکلیف نمی‌فرماید به کسی، مگر به قدر طاقتش». نماز انسان به حسب توانایی‌اش لازم است. اول ایستاده، سپس نشسته، سپس به پهلو، سپس خوابیده بر پشت. و در این حال برای رکوع و سجود بر سر اشاره نماید و اشاره‌اش برای سجود پایین‌تر از اشاره‌اش برای رکوع باشد، چنان‌که در حدیث جابر به روایت بزار و بیهقی آمده است. چنان‌چه می‌تواند ایستاده نماز بخواند، اما در کشتی است و می‌ترسد اگر ایستاده بخواند، سرگیجه بگیرد، درست است نشسته نماز بخواند. اما این‌که نشسته چگونه نشستنی باشد به اختیار نمازگزار گذاشته شده و معلوم است که بهتر است به یکی از نشستن‌های نماز باشد ک از مفترش یا متورک یا متربع. و در نماز به پهلو، بهتر است بر پهلوی راست نماز بخواند، چنان‌که در حدیث علیس به روایت دارقطنی است.
حال این‌که: تا وقتی که شخص خوش دارد، نماز از گردنش نمی‌افتد. اگر شخصی مرد و نمازهایی در حال بیماری از او فوت شده است، قضای آن بر ورثه واجب نیست. اما مقدار فوت شده از میت را بهتر است ورثه‌اش بخوانند. از تقی‌‌الدین سبکی روایت شده که برای بعضی از اقارب خود خوانده است. والله سبحانه و تعالی أعلم.
۳۴۸- وَعَنْ جَابِرٍس: أَنَّ النَّبِيَّص قَالَ لِمَرِيضٍ - صَلَّى عَلَى وِسَادَةٍ، فَرَمَى بِهَا - وَقَالَ: «صَلِّ عَلَى الْأَرْضِ إِنْ اِسْتَطَعْتَ، وَإِلَّا فَأَوْمِئْ إِيمَاءً، وَاجْعَلْ سُجُودَكَ أَخْفَضَ مِنْ رُكُوعِكَ». رَوَاهُ البَيْهَقِيُّ بِسَنَدٍ قَوِيٍّ وَلَكِنْ صَحَّحَ أَبُو حَاتِمٍ وَقْفَهُ.
و از جابرس روایت است که رسول اللهص به بیماری ـ که سجود بر بالش می‌نمود و بالش او را بیرون انداخت ـ فرمود: «سجود بر زمین بکن، اگر توانستی و اگر نتوانستی اشاره به سر بکن برای رکوع و سجود و در اشاره برای سجود سر را پایین‌تر بیاور».
اگر بیماری می‌تواند بایستد ولیکن رکوع و سجود نمی‌تواند، برای خواندن فاتحه بایستد و برای رکوع در حال ایستادن اشاره به سر بنماید، آن‌گاه بنشیند و برای سجود در نشستن اشاره به سر نماید. والله سبحانه و تعالی أعلم.