(۴) اهداف قرآن
باید در ذهن طالب علم این مطلب روشن و واضح گردد که هدایت و راهنمایی قرآن در چه مواردی لازم و ضروری است و موضوع و بحث قرآن چیست؟
و با عدم جوابگویی به این مسایل بسیاری از پویندگان این راه تلاش و زحمات‌شان به یأس و ناامیدی مبدل گشته است، این حقیقت را باید پذیرفت که هدف اصلی دعوت قرآن مجید سعادت ابدی انسان است، و قرآن مجید ظاهر و باطن انسان را چنان اصلاح می‌کند که در جهان آخرت با مشکلی مواجه نگردد و به درجه و مقامی از تزکیه دست یابد که شایستگی شرف حضور در بارگاه الهی را داشته باشد.
مسلماً قرآن مجید تمام قوانین و اصول زندگانی دنیا را که وابسته به زندگی فردی، اجتماعی و یا امور اعتقادی، اخلاقی و معاملات و غیره است را بیان نموده ولی در بیان همۀ آن‌ها نکتۀ اساسی، سعادت اخروی است.
بنابراین اصل، می‌بینیم که قرآن مجید با بیان مطالب مختلف در اول، آخر و یا وسط بحث با آوردن آیات ترغیب و ترهیب به سوی بهشت و جهنم اشاره‌ای می‌نماید.
امام شاطبی/در الموافقات، ج ۳، بیان نموده است که: در اصل علوم قرآنی بر سه گونه است: ۱- شناخت خداوند متعال، ۲- اسباب رضایت و خشنودی خداوند، ۳- عاقبت و سرانجام انسان، گونه اول شامل اسماء و صفات خداوند متعال و علم افعال است و نبوت از اجزا این گونه است؛ زیرا آن عبارتست از: برقراری رابطه بین انسان و خداوند. گونه دوم، عبادات و معاملات را بیان می‌دارد، و گونه سوم، مرگ و امور وابسته به آن را بحث می‌کند و نیز شامل احوال قیامت، بهشت و دوزخ و آیات ترغیب و ترهیب می‌باشد.
خلاصه اینکه هدف اصلی قرآن مجید هدایت و راهنمایی بشر است که چگونه زندگی کند که در جهان آخرت از آن بهره‌مند گردد و رضایت و خشنودی خداوند متعال شامل حالش شود و قرآن پیام خویش را چنین می‌دارد و با دعوتش انسان‌ها را اینگونه متوجه می‌کند که:
﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ٢﴾[البقرة: ۲].
«این کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد و مایۀ هدایت پرهیزکاران است».
﴿إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي لِلَّتِي هِيَ أَقۡوَمُ﴾[الإسراء: ٩].
«این قرآن، به راهی که استوارترین راه‌هاست، هدایت می‌کند».
﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٞ وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ﴾[الإسراء: ۸۲].
«و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان نازل می‌کنیم».
﴿قُلۡ هُوَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ هُدٗى وَشِفَآءٞۚ﴾[فصلت: ۴۴].
«بگو: این (کتاب) برای کسانی که ایمان آورده‌اند هدایت و درمان است».
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَتۡكُم مَّوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَشِفَآءٞ لِّمَا فِي ٱلصُّدُورِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ٥٧﴾[يونس: ۵٧].
«ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه‌هاست؛ (درمانی برای دل‌های شماست) و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان».
نتیجۀ سخن اینکه: اساس دعوت قرآن مجید تعلیم احکام، ارشادات و هدایت‌های آن هستند که از ویژگی‌های مخصوص آن می‌باشند. و بنابراین اصل، گروهی از دانشمندان اسلامی مانند شیخ الاسلام ابن تیمیه/و حضرت شاه ولی‌الله محدث دهلوی/آن خصوصیات را اعجاز اصلی قرآن گفته‌اند، پس باید بر آیات قرآن مجید تدبر و اندیشه نمود.
حضرت شاه ولی‌الله/در کتاب «الفوز الکبیر» صراحتاً بیان نموده است که: «مُحَقّق آن است که قصد اصلی از نزول قرآن تهذیب بشر است و درهم شکستن عقاید باطله و اعمال ایشان».
و نیز حضرت شاه ولی‌الله/این مطلب را در کتاب «التفهیمات» چنین بیان می‌دارد که: خداوند مرا مختصر علم تفسیر عنایت فرمود و واقعیات آن چنین است که ایمان حقیقتی در قلب هر انسانی به ودیعت نهاده شده است ولی خواهشات زندگی مادی بر انسان مسلط شده‌اند، پس خداوند متعال قرآن مجید را نازل فرمود تا به وسیلۀ آن انسان بر هواهای نفسانی و غرایز شهوانی غالب گردد [۲٩].
خلاصه اینکه اصل موضوع قرآن مجید برقراری رابطه بین عبد و معبود بر اساس اصول و قوانینی است که پایه‌های زندگانی دنیا و آخرت بر آن استوار می‌گردد.
و کسانی که در قرآن مجید به بررسی علوم مختلف از قبیل فلسفۀ قدیم و جدید، ستاره‌شناسی، زیست‌شناسی، تاریخ و جغرافیا و غیره می‌پردازند و دستیابی به این علوم را معیار صداقت و عظمت قرآن می‌دانند در واقع مرتکب جرم و ستم عظیمی شده‌اند؛ زیرا منزلت قرآن از این مباحث خیلی برتر و والاتر است، البته این واقعیت را باید پذیرفت که قرآن به صورت ضمنی این مطالب را مورد بحث قرار داده است ولی این مباحث هدف و موضوع اصلی بحث قرآن مجید نبوده‌اند و مسلماً قرآن مجید پدیده‌ها و حوادث جهان را مورد بحث قرار داده است، ولی نوع بحث آن فرق دارد.
حضرت شاه ولی‌الله محدث دهلوی/می‌فرماید: قرآن مجید بحث علوم طبیعی را بیان کرده است اما دیدگاه قرآن با آنچه که مدنظر یک فلسفی است فرق دارد. مثلاً: یک دامپزشک دام‌ها را از نظر سلامتی، بیماری و خاصیت‌های جسمانی مورد بررسی قرار می‌دهد ولی کسی که مالک دام‌هاست آن‌ها را از جنبه بهره‌برداری و قابلیت استفاده نمودن، و قرآن مجید نیز به موجودات و حوادث جهان اشاره کرده است البته هدف آن اثبات قدرت خداوند و اظهار علم و حکمت اوست و نه قصد دیگری [۳۰].
آنچه گفته شد نسبت به علوم مادی بود، حضرت علامه دهلوی/از کسانی که در علوم دین تا حدی غلو می‌کنند که از درک مطالب اصلی قرآن مجید باز می‌مانند شکوه و گلایه دارد، و نسبت به قصص القرآن می‌فرماید: قرآن مجید داستان‌هایی را که نقل کرده است به ذکر بحث‌هایی که مورد نیاز است اکتفا نموده و از بیان جریان داستان اجتناب ورزیده است.
فلسفۀ این بیان چنین است که: اگر قرآن مجید تمام داستان را از اول تا آخر ذکر می‌کرد آنگاه مردم مشغول خواندن داستان می‌شدند و از هدف اصلی قرآن که عبرت‌اندیشی از سرگذشت دیگران است غافل و ناآگاه می‌ماندند. و بنابراین اصل، قرآن مجید قسمت‌های مورد نیاز داستان را آورده و از بیان تمام آن خودداری کرده است.
یکی از عارفان می‌گوید: هنگامی که مردم در ادای قواعد تجویدی قرآن غلو نمودند خشوع در تلاوت باقی نماند و چون اهل تفسیر در تفسیر به مباحث جانبی پرداختند فن تفسیر از بین رفت [۳۱].
دوستدار و جویندۀ قرآن باید در این موارد دقت کامل نماید و اصل موضوع قرآن مجید مدنظرش باشد تا بتواند این گوهر نایاب را دریابد.
***
[۲٩] تفهیمات، ۲/۱۲۲-۱۲۳. [۳۰] سطعات، ۱۱-۱۲. [۳۱] الفوز الکبیر.