(۱۰) آگاهی به تاریخ ملل و مذاهب
برای کسی که قصد درک مطالب قرآنی را دارد لازم است که به تاریخ اقوامی که در قرآن ذکر شده‌اند و مذاهبی که مورد خطاب واقع گردیده و نیز تاریخ اسلام و سیرت پیامبرجآگاهی کامل داشته باشد، و هر چند آگاهی بیشتر داشته به همان مقدار مفاهیم آیات قرآنی برایش آشکارتر خواهد شد منظور این است که: قرآن مجید در زمان نزولش چهار فرقه گمراه: (مشرکین، یهود، نصاری و منافقین) را به صورت خصوصی مورد خطاب قرار داد و عقاید و اعمال‌شان را تنقید کرد و از اخلاق زشت آن‌ها پرده برداشت.
حال اگر شخصی بر عقاید، اخلاق و زندگانی سیاسی آن فرقه‌های باطل اطلاعات و آگاهی کافی نداشته باشد اسلوب‌های بیان و قوت استدلال آیاتی را که آن‌ها را مورد خطاب قرار داده‌اند به نحو احسن درک نمی‌کند.
نیز قرآن مجید مسلمانان را مخاطب نموده و آن‌ها را در عقاید، عبادات، اخلاق و معاملات راهنمایی کرده و جریانات بسیار مهم و غزوات را بیان نموده است. حال اگر شخصی به شأن نزول آیات قرآنی آگاهی نداشته باشد. آیات قرآنی را بر مواضع صحیح حمل نمی‌کند و بیم می‌رود که در بسیاری مواقع مرتکب اشتباهاتی شود. بر این اساس، امام شاطبی/در جلد سوم الموافقات می‌فرماید: کسی که قصد فهم مطالب قرآنی را دارد شأن نزول برایش لازم است.
و در ادامه تشریح اصول، امام شاطبی/سخن بسیار زیبا و جالبی می‌گوید: اساس علم معانی و بیان بر آن است که گوینده نسبت به خطاب و مخاطبین آگاهی کامل داشته باشد که آن را «مقتضای حال» می‌گویند.
پس حقیقت اسباب نزول یعنی دانستن مقتضای حال، بسا اوقات بر اساس عدم آگاهی به مقتضای حال مشکلات بسیار سختی ایجاد می‌شود.
خلاصۀ کلام اینکه آگاهی به احوال مسلمانان زمان نزول قرآن و شناخت عقاید و رسوم فرقه‌هایی که قرآن مورد خطاب قرار داده است، بسیار لازم و ضروری است.
امام شاطبی/می‌فرماید: بر اثر عدم آگاهی محقق جوینده قرآن مجید به فرهنگ و عادات عرب بسا اوقات چنان مشکلاتی پیش می‌آید که تنها راه نجات از آن، آگاهی و مراجعه به فرهنگ و عادات عرب است.
***