(۶) تعیین مفهوم قرآن مجید
در تعیین مفهوم آیات قرآن مجید باید این اصول رعایت شود که آیات قرآنی با قرآن، سنت و یا اقوال صحابه و تابعین تشریح و تعیین شوند، بهترین شیوۀ تفسیر قرآن عبارت است از: تفسیر قرآن با خود قرآن؛ زیرا قرآن مجید اگر مطلبی را در یک جا مجمل آورده در جای دیگر آن را مفصلاً بیان کرده است و اگر جایی مختصر است در محلی دیگر به تفصیل بحث شده است.
اگر شما با این روش به هدف نرسیدید آنگاه به احادیث پیامبر گرامی ج مراجعه نمایید که قرآن مجید را تشریح و تفسیر می‌کند چنانکه امام ابوعبدالله محمدبن ادریس شافعی/فرموده است: هر حکم و دستور پیامبر اکرم ج از قرآن مجید اخذ شده است [۳۴].
آیات قرآن مجید متشابه‌اند و یکدیگر را تصدیق و تأیید می‌کنند، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید:
﴿ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ كِتَٰبٗا مُّتَشَٰبِهٗا مَّثَانِيَ﴾[الزمر: ۲۳].
«خداوند بهترین سخن را نازل کرده، کتابی که آیاتش همانند یکدیگر است آیاتی مکرر دارد».
حضرت شاه ولی‌الله/این مطلب را چنین بیان نموده است که آیات قرآن متشابه‌اند بعض آن مصدق است و آن حضرت ج مبین قرآن عظیم است [۳۵].
بنابراین، باید از هر آیه قرآن مجید منظوری را مراد گرفت که توسط آیه دیگری و یا سنت تأیید می‌شود و اگر این اصول رعایت نشود در هر لحظه امکان اشتباه و لغزش وجود دارد.
مثلاً در قرآن مجید دربارۀ یهود رسوایی و ذلت پیشگویی شده است که:
﴿وَضُرِبَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلذِّلَّةُ وَٱلۡمَسۡكَنَةُ وَبَآءُو بِغَضَبٖ مِّنَ ٱللَّهِۗ﴾[البقرة: ۶۱].
«مهر ذلت و نیاز بر آن‌ها زده شد و باز گرفتار خشم خدایی شدند».
ولی آنگاه که دولت اسرائیل تشکیل شد و یهودی‌ها صاحب یک کشور مستقل شدند سؤالات متعددی مطرح شد که قرآن مجید درباره یهود رسوایی و خواری و ذلت را پیشگویی کرده پس چگونه یهود صاحب اقتدار و منزلت شده‌اند؟
حال آنکه این مطلب در سورۀ آل‌عمران تفصیلاً بیان شده است که می‌فرماید:
﴿ضُرِبَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلذِّلَّةُ أَيۡنَ مَا ثُقِفُوٓاْ إِلَّا بِحَبۡلٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَحَبۡلٖ مِّنَ ٱلنَّاسِ﴾[آل عمران: ۱۱۲].
«هر جا یافت شوند، مهر ذلت بر آنان خورده است مگر با ارتباط به خدا یا ارتباط با مردم».
در آیه کاملاً واضح شده که یهود با دو روش از این ذلت و خواری نجات پیدا می‌کنند: ۱- اسلام، ۲- پذیرفتن قیادت و رهبری شخص دیگری را، یعنی بدون یاری دیگران به عزت و اقتدار نمی‌رسند و الان تشکیل حکومت اسرائیل مرهون یهود نیست، بلکه این نتیجۀ مکاری‌های انگلیس (و آمریکا) است که همگان می‌دانند.
پس با تشریح آیه سورۀ آل‌عمران دیگر آیه سورۀ بقره نیاز به بحث ندارد، و نیز از آیه ۶٩ سوره مائده که می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَٱلَّذِينَ هَادُواْ وَٱلصَّٰبُِٔونَ وَٱلنَّصَٰرَىٰ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا﴾[المائدة: ۶٩].
«آن‌ها که ایمان آورده‌اند، یهود، صائبان و مسیحیان، هرگاه به خداوند یگانه و روز جزا، ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند نه ترس مر آن‌هاست و نه غمگین خواهند شد».
چنین شبهه ایجاد می‌شود که برای نجات تنها ایمان به ذات الله تعالی کافی است و به انبیا و فرشتگان و کتاب‌های آسمانی ایمان آوردن لازم و ضروری نیست چون در آیه مذکور فقط ایمان به الله تعالی و روز آخرت ذکر شده است، و این نتیجه‌گیری غلط زمانی ثابت می‌شود که برای تشریح آیۀ مذکور به آیات دیگر قرآن مجید در این مورد مراجعه شود؛ زیرا که قرآن مجید ایمان نیاوردن به رسولان را کفر دانسته است و می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيۡنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيَقُولُونَ نُؤۡمِنُ بِبَعۡضٖ وَنَكۡفُرُ بِبَعۡضٖ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيۡنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا١٥٠ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡكَٰفِرُونَ﴾[النساء: ۱۵۰-۱۵۱].
«کسانی که خدا و پیامبران را انکار می‌کنند و می‌خواهند میان خدا و پیامبرانش تفریق قایل شوند و می‌گویند (به بعضی ایمان می‌آوریم و بعضی را انکار می‌کنیم) و می‌خواهند در میان این دو، راهی برای خود انتخاب کنند».
با بیان صریح این آیه چگونه می‌توان به استناد آیه سورۀ مبارکه مائده ایمان به رسالت و غیره را ضروری ندانست، بلکه معنی مورد نظر چنین است که آیۀ سورۀ مائده مجمل است و در بحث اجمالی فقط ایمان به ذات الله و روز آخرت ذکر شد ولی در موضع بیان تفصیلی ایمان تمام مواردی ایمانی را اظهار و اثبات نمود، چنانکه در سورۀ تغابن هر دو مثال به اجمال و تفصیل آمده‌اند که می‌فرماید:
.تغابن:
﴿فَ‍َٔامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَٱلنُّورِ ٱلَّذِيٓ أَنزَلۡنَاۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِيرٞ٨ يَوۡمَ يَجۡمَعُكُمۡ لِيَوۡمِ ٱلۡجَمۡعِۖ ذَٰلِكَ يَوۡمُ ٱلتَّغَابُنِۗ﴾[التغابن: ۸-٩].
«به خدا و رسول او و نوری که نازل کرده‌ایم ایمان بیاورید، و بدانید خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است، روزی که شما را برای روز اجتماع گردآوری می‌کند آن روز روز تغابن است».
در این آیه حکم ایمان به الله، رسول، قرآن و قیامت شده است ولی بعد این حکم چون به طرف مجموعۀ مذکور اجمالاً دستور می‌دهد، می‌فرماید:
﴿مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا﴾[المائدة: ۶٩]. [۳۶]
«هر کس که به خداوند و روز قیامت ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد».
این دو مثال‌اند که از آن‌ها ثابت می‌شود برای تشریع و تأویل آیات قرآن به آیات دیگر مراجعه و توجه کردن چه اهمیت بسزایی دارد؟
و نیز این مطلب ثابت گردید که برای تعیین مفهوم آیات قرآنی تنها دانستن زبان عربی کافی نیست بلکه نیاز به درک و فهم عمیق مسایل وجود دارد. بنابراین، ادعای هر مدعی فهم قرآن مجید پذیرفته نمی‌شود و به کسانی که قصد استفاده از قرآن مجید را به کمک ترجمه دارند عرض می‌شود که باید ترجمه قرآن به سرپرستی یکی از کارشناسان محقق قرآن و یا به کمک حاشیه و تفسیر معتبری مورد مطالعه قرار گیرد و اگر نه مطالعه ترجمه محض از ضرر و زیان خالی نیست، چون در ترجمه بحثی از ناسخ، منسوخ، مجمل، مفصل، مطلق، مقید و شأن نزول آیات و غیره نشده است و بدون آگاهی به مطالب مذکور به هدف رسیدن غیرممکن و محال است.
***
[۳۴] أصول تفسیر، ٩۲. [۳۵] إزالة الخفاء مقصد اول، فصل سوم. [۳۶] مرجع سابق.