نگرشی به احادیث حوض

بحث سوم: منكرين حوض

اهل سنت و جماعت به مقتضای احادیث متواتر رسول الله ج بر اثبات حوض اتفاق نظر دارند، و برخی بدعت‌گرا و هواپرست ثبوت حوض را انکار کرده‌اند که با دو چیز بر آنان رد می‌شود:

۱- احادیث متواتر رسول الله ج درباره‌ی حوض.

۲- اجماع همه‌ی اهل سنت.

قرطبی/ می‌گوید: «بر هر مکلف واجب است که بداند و باور داشته باشد که خداوند متعال حوض کوثر را به رسول الله ج عنایت کرده است. گروهی از بدعت‌گرایان آن را انکار کرده و بی‌آن که حمل آن بر ظاهرش مستلزم محالی عقلی و یا با دلایلی نقلی تناقضی داشته باشد که تأویل آن را بطلبد، تأویل کرده‌اند، پس تأویل آن تحریفی است که از عقلی سخیف سرچشمه گرفته و با آن اجماع سلف را نادیده گرفته و از مذهب ایمه‌ی خلف نیز جدا شده‌اند» [۱۸].

ابن حجر/ در توضیح کلام قرطبی می‌گوید: «خوارج و برخی از معتزله آن را انکار کرده‌اند» [۱۹].

اشعری/ می‌گوید: «با این که احادیث حوض از طرق مختلفی از رسول الله ج روایت شده است و اصحابش بی‌هیچ اختلافی آن را نقل کرده‌اند، معتزله آن را انکار کرده‌اند» [۲۰].

ابن عبدالبر/ می‌گوید: «بدعتگرایان خوارج و معتزله آن را نفی کرده‌اند و اهل حق آن را همان گونه که از رسول الله ج روایت شده است، تصدیق می‌کنند» [۲۱].

معتزله بنابر اصول فاسدی که دارند، حوض را انکار می‌کنند و احادیث متواتر و ثابتی را که با اصول آنان هماهنگ نباشد، نمی‌پذیرند و اکثر دلایل سمعی را تأویل و از معنای ظاهری تحریف می‌کنند، زیرا می‌پندارند که دلایل سمعی برعکس دلایل عقلی مفید یقین نیست و بدین خاطر منهج آنان آمیزه‌ای است از تخمین‌ها و پندارهایی که آن را تقدیم عقل بر نقل می‌نامند.

عقل‌گرایان امروزی بر مذهب معتزله هستند و از آن دفاع می‌کنند و عقیده و اصول اسلام را تابع اندیشه‌ی عقلانی و مادیگرایانه می‌دانند و غیبیات را با سلیقه‌ی فاسدشان به گونه‌ای تفسیر می‌کنند که با مفاهیم عقلانی محدود بشری سازگاری داشته باشد.

توجه:

متأخرین امامیه‌ی اثنا عشری در عقایدشان در باب مسایل صفات و قدر بر نقش قدم معتزله می‌روند، شیخ‌الاسلام می‌گوید: «تکیه‌گاه آنان در نظر و عقلیات: متأخرین آنها بر کتاب‌های معتزله اعتماد کرده اند و در مسایل صفات و قدر با آنان موافق هستند» و نیز می‌گوید: «... لیکن در اواخر سده‌ی سوم برخی از شیعه اقوال معتزله را پذیرفتند» [۲۲].

به این دلیل در بسیاری از مسایل میان آرای معتزله و آن‌چه در کتاب‌های امامیه نوشته شده است، تفاوت چندانی دیده نمی‌شود [۲۳] آیا لازمه‌ی این، آن است که مانند معتزله حوض را نیز انکار کنند؟

پاسخ: خیر، شیعه‌ی امامیه حوض رسول الله ج را می‌پذیرند، اما آن را برای خدمت مذهب خویش به کار می‌گیرند و از آن بر دو مطلب استدلال می‌کنند.

اول: اثبات امامیه در این حدیث رسول الله ج: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنْ الْآخَرِ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنْ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَعِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَلَنْ يَتَفَرَّقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِي فِيهِمَا» [۲۴].

«من پس از خود در میان شما چیزی گذاشته‌ام که تا به آن چنگ زده‌اید، گمراه نخواهید شد: یکی از دیگری بزرگتر است: کتاب الله، ریسمان کشیده شده از آسمان تا زمین و عترتم، اهل بیتم، آن دو از همدیگر جدا نمی‌شوند تا آن که بر حوض نزد من بیایند، پس ببینید که بعد از من با آن دو چگونه رفتار می‌کنید».

مشاهده می‌کنید که در حدیث، جز توصیه برای عترت که شامل همسران رسول الله ج و بقیه اهل بیت - که آنان این مطلب را نمی‌پذیرند- است، چیزی درباره‌ی امامت نیست، مبارکفوری می‌گوید: «پس هرکس بر توصیه عمل کند و با خوش رفتاری با آن دو از این احسان سپاسگزاری کند، هرگز از همدیگر جدا نمی‌شوند و در صحنه‌های قیامت او را رها نمی‌کنند تا این‌که بر حوض وارد شود و نزد رسول الله ج از او سپاسگزاری می‌کنند و آنگاه ایشان شخصاً به او پاداش می‌دهند و خداوند متعال به وی پاداش کامل‌تری عنایت می‌کند، و هرکس این وصیت را نادیده گیرد و ناسپاسی کند با او برعکس رفتار خواهد شد» [۲۵].

دوم: اثبات ردّت صحابهش که ما در فصل دوم به آن می‌پردازیم. انکار حوض در اواخر دوران صحابهش پدید آمد و عبیدالله بن زیاد [۲۶] یکی از امرای عراق در دوران معاویهس و پسرش، آن را انکار می‌کرد، ابوداود از ابوبرزة روایت کرده است که: «او بر عبیدالله بن زیاد وارد شد فلانی (مسلم از او نام برده است) که در مجلس بود. برایم حدیث گفت، وقتی که عبیدالله او را دید گفت: شیخ که سخن او را شنید گفت: گمان نمی‌کردم که در قومی باشم که مرا به همراهی رسول الله ج طعنه بزنند، عبیدالله گفت: همراهی رسول الله ج برای تو زینتی است نه عیب، سپس گفت: من تو را فرا خواندم تا درباره‌ی حوض از تو بپرسم که آیا درباره‌ی آن از رسول الله ج چیزی شنیده‌ای؟ ابوبرزه گفت: آری، نه یک بار و دو بار و سه بار و چهار بار و پنج بار، هرکس آن‌را تکذیب کند، خداوندا او را از آن ننوشاند، و خشمگین از آن‌جا خارج شد» [۲۷].

اما احمد در مسندش از طریقِ یزید بن حیان از زید بن أرقم آورده است که وی گفت: «عبیدالله بن زیاد مرا فراخواند، من نزد او رفتم، او به من گفت: این چه احادیثی است که از رسول الله ج روایت می‌کنی که در قرآن از آن سراغی نداریم؟ می‌گویی که ایشان در بهشت حوضی دارند؟ گفت: رسول الله ج به ما چنین فرمودند و آن را به ما وعده دادند، (عبید الله) گفت: تو دروغ می‌گویی، تو پیرمردی فرتوت و خرف هستی، گفت: این گوشهایم شنید و قلبم حفظ نموده است که رسول الله ج فرمودند: «هر کس قصداً بر من دروغ بگوید، جایش را در جهنم آماده کند» و من بر رسول الله ج دروغ نگفته‌ام...» [۲۸].

انسس می‌گوید: بر ابن زیاد وارد گشتم که درباره‌ی حوض سخن می‌گفتند، چون مرا دیدند، گفتند: انس آمد، گفتند: ای انس! درباره‌ی حوض چه می‌گویی؟ گفتم: والله نمی‌دانستم زنده می‌مانم تا امثال شما را ببینم که درباره‌ی حوض شک دارید، من پیرزنان مدینه را می‌دیدم که هرگاه نماز می‌خواندند، دعا می‌کردند که بر حوض رسول الله ج وارد شوند» [۲۹].

آجری/ می‌گوید: می‌بینید که انس بن مالکس از کسانی که درباره‌ی حوض شک دارند، تعجب می‌کند، زیرا به نظر او خواص و عوام همه به حوض ایمان دارند و حتی پیر زنان از خداوند متعال می‌خواهند که آنان را از حوض رسول الله ج آب بنوشاند، از کسی که به حوض ایمان ندارد و آن را تکذیب می‌کند، به خدا پناه می‌بریم».

ابن ابی العز/ می‌گوید: «خداوند منکران حوض را تباه کند و شایسته است که روز تشنگی بزرگ از رسیدن به حوض بازداشته شوند» [۳۰].

تکذیب حوض مصداق گفتار عمر بن خطابس است که فرمود: «اقوامی خواهند آمد که تقدیر، حوض، شفاعت و این که گروهی از جهنم خارج گردند، را تکذیب می‌کنند» [۳۱].

چنین سخنی اجتهاد شخصی نیست، قطعاً آن را از رسول الله ج شنیده است، والله اعلم.

در این روایتی که امام احمد و آجری روایت کرده‌اند بازگشت ابن زیاد از این قول نقل شده است: «ابوسبره بن سلمه شنید که ابن زیاد از حوض می‌پرسد و گفت: من آن را حق نمی دانم، پس از آن‌که از ابوبرزه اسلمی، براء بن عازب و عابد بن عمرو المدنی پرسید، گفت: من باور ندارم، ابو سبره گفت: آیا در این باره حدیثی شفادهنده برایت، بیان نکنم؟ پدرت با مقداری مال نزد معاویهس فرستاد، عبدالله‌بن‌عمرو را دیدم، عبدالله بن عمرو حدیثی گفت و من آن‌چه وی از رسول الله ج شنیده بود، بی‌آن‌که حرفی از آن بکاهم و یا حرفی بیفزایم، با دست خود نوشتم، وی گفت: رسول الله ج- ضمن حدیثی طولانی- فرمودند: میعادگاه شما حوض من است که عرض آن برابر با طولش است، ابن زیاد گفت: تاکنون حدیثی استوارتر از این درباره‌ی حوض، برایم بیان نشده است، گواهی می‌دهم که حوض حق است و صحیفه‌ای را که ابو سبره آورده بود، گرفت» [۳۲].

[۱۸] الـمفهم ۶/۹۰. [۱۹] فتح الباري ۱۱/۵۶۹. [۲۰] الإبانة ص: ۱۶۴. [۲۱] التمهيد ۲/۲۹۱. [۲۲] منهاج السنة النبوية ۱/۷۰،۷۲. [۲۳] نگا: مقالات الإسلاميين ص: ۴۴-۶۵، الـملل والنحل ۱/۱۹۳. [۲۴] ترمذی (۳۷۸۸) مسند احمد (۱۱۱۰۴) آلبانی آن‌را صحیح گفته است، نگا؛ الصحيحه: (۱۷۶۱). [۲۵] تحفة‌الأحوذي ۱۰/۱۹۷، نگا: منهاج السنة ۷/۳۱۸، ۳۹۳-۳۹۷. [۲۶] عبیدالله بن زیاد بن أبیه، به ولایت بصره و خراسان رسید و او نخستین عربی است که از جیحون گذشت و فاجعه شهادت حسینس توسط لشکر او باعث شد که نزد مردم مبغوض گردد، او فاتحی شجاع و جبار بود، ابن الاشتر در عاشورای سال ۶۷ ﻫ او را کشت. [۲۷] ابوداود، باب الحوض – (۴۷۴۹) صححه آلالباني. [۲۸] احمد ۳۲/۱۳ (۱۹۲۶۶)، ابن ابی عاصم (۶۹۹) محقق آن افزوده است: اسناده صحيح على شرط مسلم. [۲۹] آجری، الشريعه (۸۵۲)، ابن ابی عاصم، السنة (۶۹۸) مسند احمد ۲۱/۹۶ (۱۳۴۰۵) و سند وی ابن جدعان ضعیف است، آلبانی درباره ی أسناد آجری و ابن ابی عاصم می‌گوید: اسناده صحيح. [۳۰] شرح الطحاوية ص: ۲۲۹. [۳۱] ابن ابی عاصم، السنة (۶۹۷) آلبانی می‌گوید: حديث موقوف حسن، و رواه غيره بدون ذكر الحوض. [۳۲] مسند احمد (۶۵۱۴)، ابن ابی عاصم، السنة (۷۱۹)، آجری (۸۳۹)، صححه الألباني نگا: جزء ما روي في الحوض و الكوثر، بقی بن مخلد ص: ۱۰۴.