نگرشی به احادیث حوض

بحث هشتم: حوض در كجای قيامت قرار دارد؟

علما درباره‌ی جایگاه و محل حوض در قیامت دو نظریه دارند:

اول: این که حوض بعد از صراط و عبور از آن، قرار دارد و طرفداران این نظریه از حدیثی که احمد و ترمذی از انسس روایت کرده‌اند، استدلال می‌کنند، و می‌گوید: از رسول الله ج تقاضا کردم که روز قیامت برایم شفاعت کنند، فرمودند: این کار را خواهم کرد، پرسیدم: یا رسول الله! در قیامت شما را در کجا پیدا کنم؟ فرمودند: نخست بر بالای صراط دنبالم بگرد، گفتم: اگر آن جا نبودید؟ فرمودند: آنگاه کنار میزان (ترازو)، سراغم را بگیر، گفتم اگر آنجا شما را نیافتم؟ فرمودند: آنگاه کنار حوض مرا جستجو کن، و من حتماً در یکی از این سه جا خواهم بود».

ابوعیسی می‌گوید: این حدیث حسن غریب است، فقط از این طریق آن را می‌شناسیم [۷۵].

برخی از علما که در باب حدیث و عقیده تألیف دارند، امثال: امام بخاری، امام ترمذی و ابن أبی زید و دیگران این نظریه را تأیید می‌کنند، زیرا در کتاب‌های خود احادیث حوض و مسایل آن را پس از احادیث صراط و میزان و شفاعت آورده‌اند.

ابن حجر/ می‌گوید: این که بخاری احادیث حوض را پس از احادیث شفاعت و نصب صراط آورده، اشاره به آن است که نوشیدن از آب حوض پس از نصب صراط و گذر از آن، خواهد بود».

پس از آن حدیث سابق انسس را آورده و افزوده است، «با توجه به برخی از احادیث این باب که گویای آن است که گروهی که نزدیک است به حوض برسند، از آن رانده و به جهنم برده می‌شوند، در قرار گرفتن حوض بعد از صراط اشکالی ایجاد می‌شود و آن، این است که هرکس از صراط عبور کند و به حوض برسد در واقع از جهنم نجات پیدا کرده است، پس چگونه به جهنم باز ‌گردانیده می‌شود؟ احتمال دارد که منظور نزدیک شدن به حوض باشد به گونه‌ای که آن را ببینند و قبل از این که از انتهای صراط عبور کنند، در جهنم انداخته می‌شوند» [۷۶].

قاضی عیاض/ می‌گوید: «ظاهر آن می‌رساند که نوشیدن آب حوض پس از حساب و نجات یافتن از جهنم خواهد بود» [۷۷].

ابوالعباس قرطبی/ می‌گوید: «رسیدن به حوض و نوشیدن از آن، پس از نجات از جهنم و سختی‌های آن خواهد بود، زیرا رسیدن به آن محل شریف و نوشیدن از آن و رسیدن به مکانی که رسول الله ج در آنجا تشریف دارند، بزرگترین تکریم و بالاترین انعام است و هرکس به چنان جایگاهی برسد، چگونه به حساب باز گردانیده می‌شود و یا پس از آن چگونه عذاب و رسوایی را می‌چشد؟! چنین نظری از سراب نیز بی‌بنیادتر است» [۷۸].

دوم: این که حوض قبل از صراط خواهد بود، و این ظاهرِ عملکرد بسیاری از علما، در تألیفاتشان است، چرا که حوض را قبل از صراط ذکر کرده‌اند، برخی آن را پس از شفاهت قرار داده‌اند مانند: امام لالکائی در کتاب الاعتقاد و اشعری در «الابانة» و آجری در «الشريعة» و ابوداود در سنن و ابن حزم و دیگران، آنان به این ترتیب، اشاره می‌کنند به این که، مردم پس از انتظار طولانی در میدان محشر و تشنگی آن، بر حوض وارد می‌شوند، و این مناسب حال آنان است، والله اعلم.

برخی دیگر آن را قبل از شفاعت و پس از بیرون آمدن از قبر دانسته‌اند که مردم تشنه از قبر بر می‌خیزند و سر حوض می‌روند، مانند: ابن حبان و ابن ابی‌عاصم و ابن ماجه و این گروه از علما صراط و میزان را پس از حوض نمی‌آورند، و برخی دیگر امثال اصفهانی در «الحجة» آن‌را پس از صراط و میزان می‌دانند. و برخی نیز آن مطلقاً قبل از صراط قرار داده‌اند. امثال: قرطبی در «التذكرة» و شیخ الاسلام در «الواسطية» رحم الله الجمیع.

قرطبی/ با جانب‌داری از این نظریه می‌گوید: صاحب «القوت» و دیگران می‌گویند: حوض رسول الله ج بعد از پل صراط است، صحیح این است که ایشان دو حوض دارند یکی در میدان محشر قبل از طراط و دومی در بهشت، و هر دو کوثر نام دارند، کوثر در زبان عربی به خیر کثیر گفته می‌شود و درباره‌ی میزان و حوض که کدام یک جلوتر از دیگری است، اختلاف‌نظر وجود دارد، گاه گفته شده که میزان قبل از حوض است و گاه عکس آن، ابوالحسن قابسی می‌گوید: صحیح آن است که حوض قبل از میزان قرار دارد.

به نظر من نیز این مناسب است، زیرا مردم تشنه از قبر برمی‌خیزند پس حوض قبل از طراط و میزان قرار داده می‌شود، والله اعلم، ابوحامد در کتاب «كشف علوم الآخرة» می‌گوید: یکی از نویسندگان سلف گفته است که حوض قبل از صراط است. و این سخن اشتباه است. مؤلف می‌گوید: سخن ابوحامد درست است، بخاری از ابوهریرهس روایت کرده است که رسول اللهج فرمودند: «من بر حوض ایستاده‌ام که گروهی به من نزدیک می‌شوند تا جایی که آنان را می‌شناسم، ناگاه شخصی مانع رسیدن آنان به من می‌شود و می‌گوید: بروید، می‌گویم به کجا؟ می‌گوید: به سوی جهنم....».

این حدیث دلیل قاطعی است مبنی بر این‌که حوض در میدان محشر و قبل از صراط است، زیرا صراط پلی است که بر جهنم کشیده شده است که مردم از آن عبور می‌کنند و هرکس از آن عبور کند از جهنم نجات پیدا می‌کند، و هم‌چنین حوض‌های دیگر پیامبران نیز در میدان محشر قرار دارد، از ابن عباسس روایت شده است که درباره‌ی وقوف در پیشگاه خداوند، از رسول الله ج پرسیده شد که آیا آن‌جا آب هست؟ فرمودند: «آری، سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، آن‌جا آب هست، و اولیای خدا از حوض‌های پیامبران آب خواهند نوشید و خداوند هفتاد هزار فرشته را که عصاهایی آتشی در دست دارند، می‌گمارد تا کافران را از حوض‌های پیامبران برانند» [۷۹].

ابن حجر/ در پانوشتی بر سخن قرطبی «که رسول الله ج دو حوض دارند» می‌گوید: این سخن‌ اشکال دارد، زیرا کوثر نهری است در بهشت که آب آن در حوض می‌ریزد و به این خاطر حوض را کوثر می‌گویند که، سرچشمه‌اش کوثر است، سخن قرطبی این را می‌رساند که حوض قبل از صراط است، مردم تشنه به میدان محشر می‌روند و مؤمنان آن‌جا از حوض، آب می‌نوشند و کفار پس از این‌که اظهار تشنگی می‌کنند، سرابی در برابر دیدگانشان آشکار می‌شود و به آنان گفته می‌شود، مگر شما آب نمی‌خواهید؟ و می‌روند که از آن بنوشند که سرانجام در جهنم سقوط می‌کنند، امام مسلم از ابوذرس روایت کرده است که: «دو میزاب از بهشت در حوض فرو می‌ریزند» و حدیث ثوبان نیز شاهد آن است، و این حدیث حجتی است علیه قرطبی نه له او، زیرا آن‌گونه که گذشت، صراط پلی است بر روی جهنم حد فاصل میدان محشر و بهشت و مؤمنان برای ورود به بهشت از ان عبور می‌کنند، اگر حوض قبل از پل صراط می‌بود، جهنم مانع رسیدن آب به حوض کوثر می‌شد، و ظاهر حدیث این را می‌رساند که حوض در کنار بهشت است، تا فرو ریختن آب نهر کوثر از بهشت، در آن ممکن باشد، و در حدیث ابن مسعودس آمده است که: «نهر کوثر گشوده می‌شود تا آب آن در حوض فرو ریزد» سپس حافظ حدیث لقیط بن صبره را که از زیادات عبدالله بن احمد بر مسند می‌باشد، آورده است که: «لقیط با همراهی رفیقش نهیک بن عاصم بن مالک بن المنتفق نزد رسول الله ج رفت- در حدیث آمده که- شما بر خدا عرضه می‌شوید در حالی‌که صفحات شما کاملاً بر خداوند آشکار است و هیچ چیزی از شما بر او پوشیده نیست، آنگاه پروردگار تو با دست خویش یک کف آب برمی‌دارد و بر شما می‌پاشد، سوگند به خدای تو بر صورت هرکدام شما قطره‌ای از آن آب می‌چکد، آن قطره صورت مسلمان را مانند پارچه‌ای روشن، سفید می‌گرداند و صورت کافر را مانند زغال، سیاه می‌کند، آنگاه پیامبر شما حرکت می‌کند و نیکوکاران، در پی ایشان راه می‌افتند و بر پلی از آتش عبور می‌کنند و کسی از شما بر اخگر پا می‌نهد و صدای خاموش شدن آن را می‌شنود، آنگاه خدای تو می‌گوید: آگاه باشید که شما در حالی که تشنه‌اید بر حوض رسول الله ج می‌رسید و از آن آب خواهید نوشید...» [۸۰] این حدیث تصریح دارد که حوض قبل از صراط است، و شارح طحاویه می‌گوید: «حوض در میدان صاف قبل از صراط است» [۸۱].

[۷۵] الـمسند ۲۰/۲۱۰، شماره: (۱۲۸۲۵)، ترمذی: (۲۴۳۳)، صححه الألباني. [۷۶] فتح الباري ۱۱/۵۶۷. [۷۷] إكمال المعلم ۷/۲۵۷. [۷۸] الـمفهم ۶/۹۱. [۷۹] التذكرة ۱/۴۵۷. [۸۰] الـمسند ۲۶/۱۲۱ محقق آن می‌گوید: إسناده ضعيف، مسلسل بالـمجاهيل، ابن کثیر می‌گوید: هذا حديث غريب جداً، والفاظه في بعضا نكارة، البداية ۵/۸۲، حافظ در التهذيب. ۲/۲۶۰ تحت ترجمه‌ی عاصم بن لقیط می‌گوید: هو حديث غريب جداً، نگا: الصحيحه: (۲۸۱۰) [۸۱] شرح العقيدة الطحاوية ص/۲۷۷.