نگرشی به احادیث حوض

ثامناً: وسعت حوض:

درباره‌ی وسعت حوض احادیث زیادی از رسول الله ج روایت شده است که ظاهراً با هم متعارض هستند، و در واقع بحمدالله هیچ تعارضی ندارند، آن روایات چنین هستند:

۱- از جرباء تا اذرُح.

۲- از عدن تا عمان.

۳- از ایله تا صنعاء یمن

۴- از مدینه تا صنعاء.

۵- از ایله تا جحفه.

۶- از عمان تا ایله.

۷- از مدینه تا عمان و در روایتی: از این جا تا عمان

۸- از کوفه تا حجرالأسود.

۹- از کعبه تا بیت‌المقدس.

۱۰- دورتر از ایله تا عدن.

۱۱- دورتر از ایله تا مکه.

۱۲- از بیضاء تا بصری.

۱۳- از ایله تا مصر.

۱۴- وسیع‌تر از ایله تا کعبه.

۱۵- از عمان تا یمن.

۱۶- از جاییه تا صنعاء.

۱۷- مسافت یک ماه و زاویه‌هایش برابر است و در روایتی آمده است که عرض آن همانند طولش می‌باشد.

۱۸- از مکه تا صنعاء.

۱۹- از صنعاء تا بصری.

۲۰- از مدینه تا عمان.

۲۱- از ایله تا مدینه.

۲۲- از مدینه تا بیت‌المقدس.

۲۳- از عمان تا ایله [۶۸].

(جرباء و اذرُح) دو روستا هستند در شام که سه شبانه‌روز از یکدیگر فاصله دارند. (ایله) شهر معروفی است میان مصر و شام در ساحل دریای سرخ و از آنجا تا مدینه یک ماه راه است.

(بصري) شهر معروفی است کناره‌ی شام به طرف حجاز.

(البيضاء): نزدیک ربذه، شهر معروفی است میان مکه و مدینه.

(الجابيه): محله‌ای است در دمشق.

(الجحيفة): روستا و یکی از میقات‌های حج است، و تا مدینه هشت مرحله، و در راه مکه و همان (مهیعه) است.

قاضی عیاض/ می‌گوید: این که رسول الله ج فرمودند: «حَوْضِي مَسِيرَةُ شَهْرٍ وزواياه سواء». یعنی این که چهار ضلع آن برابرند و برخی، از این، استدلال کرده‌اند که رسول الله ج از علوم و فنون دیگر نیز آگاهی داشتند و این از علم هندسه و حساب است و معنای این سخن، این است که حوض چهار ضلع دارد و همه با هم برابرند، آن گونه که در حدیثی دیگر فرمودند: عرض آن همانند طولش می‌باشد» [۶۹].

قرطبی/ می‌گوید: «یعنی: هر چهار ضلع آن با هم برابرند» [۷۰].

ابن حجر/ می‌گوید: «همه‌ی این مسافات با هم نزدیک است و تقریباً همه به نصف ماه اندکی کم یا بیش می‌رسند، علما این مسئله را توجیه کرده‌اند، عیاض می‌گوید: این اختلاف به تخمین برمی‌گردد و در یک حدیث واقع نشده است که اضطرابی محسوب گردد، بلکه در احادیث متعدد است و بیش از یک صحابی آن را روایت کرده‌اند و در اماکن مختلفی آن را شنیده‌اند، رسول الله ج در هر کدام از آن احادیث، برای بیان وسعت حوض مثالی بیان فرموده‌اند و هدف دوری شهرها از همدیگر بوده است نه بیان قطعی مسافت، می‌گوید: پس این گونه الفاظ متفاوت حدیث از حیث معنا با هم متفق می‌گردد».

البته این سخن اشکال دارد و آن این که تشبیه و تخمین در دو شئ نزدیک به هم صورت می‌گیرد اما این تفاوت فاحش که گاه از یک ماه می‌گذرد و گاه به سه روز کاهش می‌یابد، موجه نیست، قرطبی می‌گوید: برخی کوتاه نظران می‌پندارند که اختلاف در تعیین اندازه حوض، اضطرابی است، که این گونه نیست، و سپس کلام عیاض را آورده‌ و افزوده است که: این اختلافی نیست، بلکه همه روایات گویای آن هستند که حوض بسیار وسیع و گسترده است، سپس می‌گوید: شاید رسول الله ج به خاطر مخاطبان خویش که با آن مسافت‌ها آشنایی داشته‌اند، در خطاب به هر مخاطبی، مسافتی را مثال زده‌اند که شنونده از آن آگاه بوده است».

نووی پاسخ داده است که: ذکر مسافت کوتاه هرگز به معنای رد مسافت طولانی نیست، مسافت طولانی‌تر با احادیث صحیح ثابت است، و هیچ گونه تناقضی در آن نیست، کوتاه سخن این‌که، ابتدا مسافت کوتاه به اطلاع ایشان رسیده است و سپس از مسافت طولانی‌تر اطلاع یافتند و آن را نیز بیان فرمودند، گویا خداوند متعال به پاس احترام ایشان، مسافت حوض را در چندین مرحله توسعه داده است و آن روایاتی که بر مسافتی گسترده‌تر دلالت دارد، مورد اعتماد است».

ابن حجر پس از آن می‌گوید: جمع بین روایات این گونه است که این اختلاف برمی‌گردد به سیر کندِ کاروانی سنگین‌بار و سیر سواری سبک‌بار، و نیز به این گونه که روایت کوتاه‌ترین مدت که همان سه روز است بر سیر پیک حمل شود که اتفاق افتاده است که مسافت یک ماه را در سه روز طی کند ولو این که این امر بسیار به ندرت اتفاق افتاده است» [۷۱].

نكته:

در روایت صحیح آمده است که رسول الله ج فرمودند: «أَمَامَكُمْ حَوْضٌ كَمَا بَيْنَ جَرْبَاءَ وَأَذْرُحَ». «شما حوضی در پیش رو دارید به مسافت میان جربا و اذرح».

اشکال این روایت این است که جرباء و أذرح دو روستای مجاور در شام هستند، حافظ ابن حجر/ در رفع این اشکال می‌گوید: «حافظ ضیاء الدین مقدسی در کتابی که درباره‌ی حوض فراهم نموده است، در مورد روایت سه روز می‌گوید: به سبب اختصار برخی راویان، در متن حدیث اشتباهی صورت گرفته است، و سپس حدیث کامل را از ابوهریرهس از فوائد «عبدالکریم بن هیثم الدیر عاقولی» با سندی صحیح تا ابوهریرهس مرفوعاً این گونه روایت کرده است: «عرضه مثل ما بينكم وبين جرباء وأذرح»، «پهنای آن مانند فاصله‌ی شما تا جرباء و اذرح است»، ضیاء می‌گوید: بنابراین معلوم می‌شود که در حدیث ابن عمرس حذفی صورت گرفته است و روایت در واقع چنین بوده است: «كَمَا بَيْنَ جَرْبَاءَ وَأَذْرُحَ». که «مقامی» و «بین» از آن افتاده است، و حافظ علالی می‌گوید: «... عبارت حذف شده نزد دارقطنی و دیگران این گونه، ثابت است: «ما بين المدينة وجرباء وأذرح». سپس حافظ ابن حجر در پی آن می‌گوید: با اثبات این مطلب، پس اختلاف بر می‌گردد به سیر آهسته و کند و سیر سریع و شتابان» [۷۲].

[۶۸] نگا: فتح الباري ۱۱/۵۷۲-۵۷۵، السنة لا بن ابی‌عاصم ص: ۳۰۷-۳۴۶، كشف الغمة ص: ۹۹-۱۲۲. [۶۹] إكمال المعلم ۷/۲۵۸. [۷۰] الـمفهم ۶/۹۲. [۷۱] فتح الباري ۱۱/۵۷۳-۵۷۴ با اندکی تصرف. [۷۲] فتح الباري ۱۱/۵۷۴، نگا: صحیح ابن حبان با تعلیق محقق آن ۱۱/۳۶۵.