سید محمد یاسری نجفی
اوقاتی که در شریعت برای نماز بیان گردیده در مراجع و اصول مورد اعتماد ما بیان شده است. و اینک بخشی از احادیثی که بر آن دلالت می‌نماید از منابع ذیل ذکر می‌کنیم:
۱- الاستبصار اثر شیخ الطائفه فقیه بزرگ شیعه طوسی.
۲- فقیه من لا یحضره الفقیه تالیف ابن بابویه قمی.
۳- الکافی کلینی.
۴- التهذیب طوسی.
۵- الوافی کاشانی.
۶- بحارالأنوار مجلسی.
و دیگر منابع و اصول معتمدی که وجود دارد آنچه در بالا ذکر شد مهم‌ترین منابع به شمار می‌روند و اینک احادیثی که در آن آمده است:
۱- ۱۴۵ / باب لا تجوز الصلاة فی غیر الوقت – استبصار ج ۱.
۸۶۸ – حسین بن عبدالله از چند تن از اصحاب ما با سند خودش از ابی عبدالله÷ روایت می‌کند که گفت: (هرکسی بیرون از وقت نماز بخواند نمازش درست نیست). یعنی هرکس نماز عصر را خارج از وقتش خواند نمازش باطل است و همچنین عشاء و هر نمازی اگر بیرون از وقتش خوانده شود باطل است.
۲- [۱۴۶ / باب أن لکل صلاة وقتین – الاستبصار ج ۱]
۷۸۰ / از عبدالله بن سنان روایت است که گفت: از ابا عبدالله÷ شنیدم که می‌گفت: (هر نمازی دو وقت دارد اول وقت بهترین زمان آن است و کسی حق ندارد بدون دلیل نماز را آخر وقت بخواند).
معنی حدیث این است که به عنوان مثال وقت ظهر تقریباً سه و نیم ساعت است (۱۲ تا ۳:۳۰) پس ساعت ۱۲ اول وقت ظهر است و ساعت ۳:۳۰ آخر وقت آن می‌باشد، پس تأخیر نماز ظهر تا ۳:۳۰ بدون عذر و علّت جایز نیست.
۳- [۱۴۷ / باب اول وقت الظهر والعصر – الاستبصار ج ۱] ۹۲۲ /
از ابن وهب از ابی عبدالله÷ روایت است: (جبرئیل÷ آمد و اوقات نماز را مشخص کرد: به هنگام زوال خورشید آمد و ظهر را خواند. سپس وقتی سایه‌ی هرچیزی به اندازه‌ی آن گردید آمد و عصر را خواند. وقتی خورشید غروب کرد آمد و مغرب را خواند، و بعد از پایان‌یافتن سرخی خورشید آمد و عشاء را خواند و سپس به هنگام طلوع فجر آمد و نماز صبح را خواند.
سپس روز بعد وقتی آمد که سایۀ هرچیز به اندازۀ قامت آن بود، و نماز ظهر را خواند. و سپس وقتی سایه هرچیزی دوبرابر آن شد آمد و عصر را خواند، و هنگام غروب خورشید آمد و نماز مغرب را خواند. سپس وقتی آمد که یک سوم شب گذشته بود آنگاه عشاء را خواند، سپس وقتی آمد که صبح روشن گردیده بود آنگاه نماز صبح را خواند. سپس گفت: وقت هر نمازی بین این دو وقت قرار دارد.
و همین حدیث را با همین عبارت و یا با عبارتی نزدیک به این امام بخاری و امام احمد و ترمذی و نسائی روایت کرده‌اند. امام بخاری می‌گوید: در بیان اوقات صحیح‌ترین روایت است [۲۸]. یعنی این حدیث اوقات نمازهای فرضی را کاملاً و به صورت دقیق توضیح می‌دهد و نیازی بر شرح ندارد و مورد اتفاق همه مسلمین است، پس حجتی است علیه مخالفان.
۹۲۶ از ابراهیم کرخی روایت است که گفت: از ابوالحسن موسی÷ پرسیدم که وقت ظهر چه زمانی فرا می‌رسد؟ گفت: وقتی خورشید زوال می‌شود. گفتم: چه زمانی وقت آن تمام می‌گردد؟ گفت: بعد از آن پس از زوال چهار قدم (یعنی به اندازه‌ی قامت هرچیز) سایه بلند شود، اول وقت ظهر تنگ است. گفتم: وقت عصر چه زمانی فرا می‌رسد. گفت: آخر وقت ظهر وقت عصر است. گفتم: چه زمانی وقت عصر تمام می‌شود؟ گفت: وقت عصر تا غروب خورشید ادامه دارد، و آخر وقت عصر تضییع عصر است. گفتم: اگر نماز ظهر را بعد از آن از زوال خورشید چهار قدم گذشته بخواند آیا نزد تو آن را ادا کرده است؟ گفت: اگر قصدش مخالفت با سنت و وقت است از او پذیرفته نمی‌شود. پیامبر ج برای نمازهای فرض اوقاتی تعیین کرد، هر کسی از سنتی از سنت‌های پیامبر روی گرداند مانند کسی است که از فرائض الهی روی گردانیده است.
۴- ۸۸۳ از احمد بن عمر از ابی الحسن†
می‌گوید: او را از وقت ظهر و عصر پرسیدم؟ گفت: وقت ظهر از زوال خورشید تا وقتی است که سایه به اندازه‌ی قامت هرچیزی شود، و وقت عصر تا وقتی که سایه هرچیز دوبرابر شود ادامه دارد.
یعنی وقتی بعد از زوال کسی زیر آفتاب ایستاد آخر وقت ظهر زمانی است که سایه فرد به اندازه‌ی قامتش باشد و البته سایه‌ی زوال را باید به آن اضافه کرد، چنانکه در روایت‌های دیگر توضیح داده شده است. و اول وقت عصر از همان وقت آغاز می‌شود. و وقت عصر از زمانی که سایه‌ی هرچیزی به اندازه خودش می‌شود به اضافه سایه‌ی زوال، آغاز می‌گردد و ادامه دارد تا آنکه سایه‌ی هرچیزی دوبرابر می‌شود. و این وقت فضیلت است. و اگر عذری باشد تا غروب خورشید وقت عصر ادامه دارد.
پس ملاحظه می‌کنیم که وقت ظهر با سایه تعیین شده و همچنین وقت عصر با سایه تعیین گردیده است.
۱- [۸۹۰] از احمد بن محمد روایت است که گفت: ابا عبدالله را در مورد وقت ظهر و عصر پرسیدم؟ گفت: وقتی سایه به اندازه‌ی یک قامت باشد ظهر است و اگر یک قامت دیگر بلند شود عصر است.
یعنی اول وقت ظهر از زوال خورشید آغاز می‌شود تا وقتی که سایه‌ی هرچیزی به اندازه‌ی قامت آن شود. و وقت عصر از آخر وقت ظهر که (یک قامت است) آغاز می‌شود تا اینکه سایه به دو قامت می‌رسد. (و این وقت فضیلت است).
وقت ظهر |
وقت عصر |
||
زوال خورشید |
قامت |
قامت |
دو قامت |
۲- [۸۹۱] از زراره روایت است که گفت: (ابا عبدالله ÷ ) را در مورد وقت نماز ظهر پرسیدم؟ گفت: وقتی سایه‌ات به اندازه خودت باشد وقت ظهر است. و وقتی سایه‌ات دو برابر اندازه‌ات شد وقت عصر است.
یعنی وقت ظهر از زوال خورشید آغاز می‌شود تا وقتی که سایه‌ات به اندازه‌ی خودت می‌شود این وقت ظهر است و بعد از آنکه سایه به اندازه‌ی قامت انسان شد وقت عصر شروع می‌شود تا وقتی که دوبرابر قد انسان می‌شود.
۳- [۹۱۷] از محمد بن حکیم روایت است که گفت: (از علی الرضا÷ شنیدم که می‌گفت: اول وقت ظهر زوال خورشید است و آخر آن وقتی است که سایه به اندازه‌ی قامت انسان می‌رسد. و اول وقت عصر از زمانی است که سایه به اندازه‌ی قامت انسان می‌رسد. و آخر وقت عصر وقتی است که سایه به اندازه‌ی دو قامت می‌رسد. گفتم: در تابستان و زمستان؟ گفت: بله).
در این روایت توضیح ضروری داده شده که قامت از زوال حساب می‌شود یعنی سایه زوال به آن اضافه می‌شود که سایه سال در تابستان و زمستان متفاوت است، پس تعیین وقت به این صورت خواهد بود: (سایه زوال + سایه قامت) قاعده همیشگی است در تابستان و زمستان.
۴- [۹۳۲] از احمد بن محمد از یزید بن خلیفه روایت است که گفت: به ابی عبدالله گفتم: عمر بن حنظله از سوی تو وقتی را برای ما آورده است؟ ابوعبدالله گفت: او بر ما دروغ نمی‌گوید. گفتم: او می‌گوید که شما می‌گویی: اولین وقت نمازی که خداوند بر پیامبرش فرض کرده ظهر است، چنانکه می‌فرماید: ﴿أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِدُلُوكِ ٱلشَّمۡسِ﴾[الإسراء: ۷۸] بعد از زوال خورشید وقت شروع می‌شود تا آنکه سایه هرچیزی به اندازه‌ی قامتش می‌شود که این آخر وقت است. پس وقتی سایه به اندازۀ قامتی شد وقت عصر وارد می‌شود، و شما همواره در وقت عصر خواهید بود تا اینکه سایه دوبرابر می‌شود و این شامگاه است. گفت: راست گفته).
و همین روایت کفایت می‌کند.
۵- ۱۴۹ باب وقت مغرب و عشاء آخر – الاستبصار ج ۱
۹۲۲ / ابن وهب از ابوعبدالله÷ روایت می‌کند که گفت: جبرئیل÷ نزد پیامبر ج آمد و اوقات نماز را مشخص کرد... سپس وقتی نزد پیامبر آمد که خورشید غروب کرد و به ایشان امر کرد که نماز مغرب را بخواند سپس بعد از پنهان‌شدن سرخی غروب نزد پیامبر آمد و به ایشان امر کرد که عشاء را بخواند... سپس فردا نزد ایشان آمد... وقتی آمد که خورشید غروب کرد و به ایشان فرمان داد که ایشان نماز مغرب را خواند و سپس وقتی آمد که یک سوم شب گذشته بود آنگاه عشاء را خواند... سپس گفت: وقت بین این دو زمان است)
۶- [۹۷۳] از زراره روایت است که گفت: (از ابوجعفر شنیدم که نماز پیامبر ج را حکایت می‌کرد و می‌گفت: وقت مغرب زمانی است که خورشید غروب می‌کند و وقتی سرخی غروب از بین رفت وقت عشاء فرا می‌رسد و آخر وقت عشا تا یک سوم گذشته از شب است.
۷- ۹۴۳ از ابواسامه الشمام روایت است که گفت: (مردی به ابی عبدالله÷ گفت: مغرب را به تأخیر می‌اندازم تا آنکه ستاره‌ها نمایان می‌گردند؟ امام گفت: خطابیة هستی! جبرئیل÷ به محمد ج آموخت که مغرب را وقتی بخواند که قرص خورشید غروب می‌نماید.
۸- [۹۵] از اسماعیل بن جابر از ابی عبدالله÷ روایت است که گفت: (او را از وقت مغرب پرسدم؟ گفت: از غروب خورشید تا پنهان‌شدن سرخی غروب).
۹- [۹۴۰] از عمرو بن ابی نصر روایت است که گفت: از ابا عبدالله÷ شنیدم که در مورد مغرب می‌گفت: وقتی قرص خورشید پنهان شد وقت نماز و افطار است).
۱۰- ۹۴۲ از علی بن حکم از کسی از باقر یا صادق روایت می‌کند، ذکر شده که گفت: او را از وقت مغرب پرسیدند؟ گفت: وقتی که قرص خورشید پنهان گردید؟ گفتم: چه وقت قرص خورشید پنهان می‌شود؟ گفت: وقتی به آن نگاه کنی و آن را نبینی).
۱۱- [۹۴۴] از عبدالله بن سنان روایت شده که گفت: از اباعبدالله÷ روایت شده که گفت: وقت مغرب زمانی است که آفتاب غروب کند و قرص آن دیده نشود.
۱۲- [۹۴۶] از أباعبدالله÷ روایت است که گفت: (رسول خدا نماز مغرب را وقتی می‌خواند که خورشید غروب می‌کرد و قرص آن پنهان می‌شد).
۱۳- [۹۴۷] از أباعبدالله÷ روایت است که گفت: وقت مغرب زمانی است که خورشید پنهان می‌شود.
۱۴- [۹۴۹] از ابی عبدالله÷ روایت است که گفت: (جبرئیل÷ نزد پیامبر در وقت دوّم مغرب قبل از پنهان‌شدن سرخی غروب آمد).
۱۵- [۹۷۰] از ذریح روایت است که گفت: (به أباعبدالله÷ گفتم: مردمانی از اصحاب ابی الخطاب مغرب را تا وقتی که انبوه ستارگان نمایان می‌گردند به تأخیر می‌اندازند، او گفت: از کسی که قصداً چنین کند، اظهار بیزاری می‌کنم.
[۲۸] نگا: فقه السنة، سید سابق ۱/ ۹۸.