جمع صوری
حدیث ابن عباس روایات دیگری دارد که آن را بیشتر توضیح می‌دهد و بیان می‌دارد که این جمع به شکل صوری بوده است. جمع صوری یعنی اینکه نماز ظهر تا آخر وقتش تاخیر داده شود و نماز ظهر را در آخر وقت بخواند و بعد از آنکه ظهر را خوانده متصل عصر را در اول وقت عصر بخواند. چنان چه در حدیث زیر آمده است:
نسائی از ابن عباسب روایت می‌کند که گفت: (در مدینه همراه پیامبر هشت رکعت نماز و هفت رکعت نماز به صورت جمع خواندیم، ایشان ج ظهر را به تأخیر انداخت و عصر را زود خواند و مغرب را به تأخیر انداخت و عشاء را زود خواند) [۳۲].
پیامبر ج این جمع صوری را انجام داد تا امت خود را دچار مشکل نکند، یعنی تا امت بداند که اگر در سختی از قبیل سفر و باران و یا در هر سختی دیگری قرار گرفت در چنان شرایطی جمع‌کردن نمازها جایز است. و این را حدیث بعدی بیشتر توضیح می‌دهد:
امام مسلم از ابن عباسبروایت می‌کند که گفت: پیامبر ظهر و عصر و مغرب و عشاء را بدون ترس و بدون باران جمع کرد. به ابن عباس گفته شد: (منظورش از این کار چه بود؟ فرمود: خواست امتش را در مشکل و سختی قرار ندهد) [۳۳].
یعنی هرگاه فردی از امت در شرایطی قرار گرفت که در سختی و مشکل بود می‌تواند نمازها را به صورت صوری جمع کند. اما این سختی و مشکل شرط نیست که حتماً سختی باران یا سفر یا ترس و خطر باشد، بلکه هر نوع مشکلی با توجه به تحول و اختلاف زمان و مکان پیش می‌آید. و این از عظمت اسلام است که نصوص آن خشک و جامد نیست، بلکه نصوص اسلامی نرم و گنجایش‌دار است که هر شرایطی در گستره‌ی آن جای می‌گیرد. پس نص حرج و مشکل را به طور کلی مد نظر قرار داده و آن را به انواع مشخصی از مشکلات منحصر نکرده است، چون ممکن است گذر زمان و یا شرایط انواع دیگری از مشکلات را پدید آورد که در آن زمان نبوده‌اند.
و اینگونه دین اسلامی همواره و همیشه همگام با تحولات و دگرگونی‌های زمان پیش می‌رود.
و از جمله احادیثی که حدیث شماره ۱ احمد و بخاری و حدیث شماره ۲ مسلم و مالک را تفسیر می‌کند، روایتی است که بخاری و مسلم آورده‌اند:
از عمرو بن دینار روایت است که گفت: (ای ابا الشعثاء! (راوی حدیث ابن عباس در بخاری و مسلم ش: ۱ و ۲) گمان می‌کنم ظهر را به تأخیر انداخت و عصر را زود خواند، و مغرب را به تأخیر انداخت و عشاء را زود خواند؟ ابوالشعثاء گفت: گمان می‌کنم) [۳۴].
این تائید می‌کند که جمع پیامبر صوری بوده است تا امتش را در سختی و تنگنا قرار ندهد. و برای آنکه یقین شما بیشتر شود حدیث ذیل را بخوانید:
- بخاری و مسلم از ابن مسعودس روایت می‌کنند که گفت: «هیچگاه ندیدم که پیامبر نمازی خارج از وقت بخواند مگر دو نماز یکی اینکه مغرب و عشاء را جمع کرد و دوم اینکه نماز صبح را قبل از وقتش خواند» [۳۵].
و برای اینکه کاملاً در مورد مسئله مذکور یقین داشته باشیم حدیث ذیل را اضافه می‌کنیم:
نسائی از عبدالله بن عباسبروایت می‌کند که گفت: «در مدینه همراه پیامبر هشت رکعت به صورت جمع و هفت به صورت جمع خواندم، ظهر را به تأخیر انداخت و عصر را زود خواند و مغرب را به تأخیر انداخت و عشاء را زود خواند» [۳۶].
و اکنون گوش کن ابن عباس راوی حدیث جمع صوری به هنگام مشکل، چه می‌گوید؟
ابن عباس از پیامبر روایت می‌کند که فرمود: «هرکس بدون آنکه عذری داشته باشد دو نماز را با هم بخواند به باب بزرگی از ابواب گناهان کبیره روی آورده است» [۳۷].
و عائشهلمی‌گوید: (پیامبر ج تا وقتی از دنیا رفت دو بار نماز را در وقت دیگر نخواند) [۳۸].
اما حدیث ابی‌امامه که همراه عمر بن عبدالعزیز/ نماز خواند و... ارتباطی با موضوع مورد نظر ما ندارد، چون در بخاری در (باب وقت صلوة العصر) ذکر شده است و در باب جمع نیامده، پس ارتباطی با جمع نمازها ندارد، همانطور که عمر بن عبدالعزیز نماز ظهر را زمانی می‌خواند که نیمی از وقت آن گذشته بود، چون عمر بن عبدالعزیز به عنوان خلیفه مشغول امور مسلمین بود و در آن هنگام بلند می‌شد و نفل می‌خواند و سپس فرض ظهر را ادا می‌کرد، و او قرائت طولانی می‌خواند و ارکان را با تعدیل ادا می‌نمود و قبل از فرض و بعد از آن نفل می‌خواند و نفل‌هایی که بعد از ظهر می‌خواند وقتی تمام می‌شد که دیگر وقت نماز عصر نزدیک شده بود. در این وقت ابو امامه به همراه یارانش از مسجد بیرون آمد و به سوی خانه‌ی انس بن مالک رفت و آنگاه وقت عصر فرا رسید.
عمر بن عبدالعزیز چقدر از وقتش را در نماز گذرانده تا آنکه ابو امامه بعد از او از مسجد بیرون آمده؟ بعد از پایان نماز چقدر در مسجد نشستند؟ چقدر طول کشید تا با پای پیاده به خانه‌ی انس رفتند؟ مسافت مسجد تا خانه‌ی انس چقدر است؟
همه این امور توضیح داده نشده است و از عبارت حدیث مشخص نمی‌باشند. پس چگونه از این حدیث استدلال می‌شود و ما واضح را رها می‌کنیم و به مشتبه روی می‌آوریم؟!
شاید کسی بپرسد: چرا انس نماز عصر را در مسجد با جماعت نخواند؟
پاسخ: ظاهراً او شرایط خاصی داشت که به او اجازه می‌داد نماز را در خانه بخواند.
اما اینکه گفت: (این نماز پیامبر است که با او می‌خواندیم).
این به صفت و هیئت نماز از لحاظ قرائت و رکوع و سجده و خشوع اشاره دارد نه به وقت نماز.
[۳۲] سنن نسائی ۵۸۹. [۳۳] صحیح مسلم، حدیث شماره: ۷۰۵. [۳۴] صحیح بخاری ح ۱۱۲۰. [۳۵] بخاری ۱۵۷۰ و مسلم ۲۲۷۰. [۳۶] نسائی ۳۷۶. [۳۷] مستدرک حاکم ۱۰۲. [۳۸] مسند احمد ۲۴۶۵۸.