سنتگرایی و تجدد در روش پیامبر صلی الله علیه وسلم:

در روش پاک پیامبر  ج – چه گفتاری، چه رفتاری و چه تقریری یا امضایی – که بنگریم مشاهده خواهیم کرد که سرشار از نمونه‌ها و دلایل انبوهی است که ابدیت و تغییر یا سختگیری و انعطاف‌پذیری، در کنار همدیگر در آن‌ها تجلی و نمود عملی پیدا می‌کنند.

(الف)

عدم سهل‌انگاری و سستی، و کوتاه‌نیامدن پیامبر  ج در امور مربوط به تبلیغ وحی و کلیات دین، و نیز در ارزش‌ها و بنیادهای اعتقادی و اخلاقی آن، مظهر ثبات‌اندیشی و استواری و تزلزل‌ناپذیری به حساب می‌آید.

هرچقدر که مخالفان تلاش می‌نمودند تا از رهگذر سازش‌کاری‌ها و چانه‌زنی‌ها، یا تهدیدها و دیگر انواع روش‌های تأثیرگذاری بر درون انسان، پیامبر را به تسلیم یا عقب‌نشینی وادار سازند، اما با این حال وی گامی عقب ننشست و موضعگیریش همواره عبارت بود از: رد قاطعانه، همان موضعی که قرآن در بسیاری موارد آن را به وی آموخته بود. مثلاً هنگامی که مشرکان به او پیشنهاد کردند که بر سر تقسیم دین به دو بخش باهم توافق نمایند، بدین ترتیب که آنان مقداری از دین وی را بپذیرند و او هم مقداری از دین آن‌ها را بپذیرد، یا قسمتی از سال را آنان به عبادت خدای محمد  ج بپردازند و در مقابل او هم مدتی به عبادت و بندگی معبودان آن‌ها بپردازد، جواب قاطع و برندۀ وحیانی، از طریق سوره‌ای از قرآن نازل شد که به چانه‌زنی‌های سازش‌کارانه و مذاکرات آنان برای همیشه پایان داد، و اینک سورۀ فوق:

﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ ١ لَآ أَعۡبُدُ مَا تَعۡبُدُونَ ٢ وَلَآ أَنتُمۡ عَٰبِدُونَ مَآ أَعۡبُدُ ٣ وَلَآ أَنَا۠ عَابِدٞ مَّا عَبَدتُّمۡ ٤ وَلَآ أَنتُمۡ عَٰبِدُونَ مَآ أَعۡبُدُ ٥ لَكُمۡ دِينُكُمۡ وَلِيَ دِينِ ٦﴾ [الکافرون].

«بگو: ای کافران! آنچه را که شما (به جز خدا) می‌پرستید، من نمی‌پرستم. و شما نیز نمی‌پرستید آنچه را که من می‌پرستم. همچنین نه من به گونۀ شما پرستش را انجام می‌دهم و نه شما به گونۀ من پرستش را انجام می‌دهید. آیین خودتان برای خودتان و آیین خودم برای خودم».

هنگامی که آیات روشنگر خداوند را در رد چند خدایی و تفکر شرک‌آمیز و لجاجت آنان، و در بیان به سرآمدن دوران گمراهی و فرارسیدن مرگ و بدبختی منکران سرسخت، بر آنان می‌خواند، در واکنش به مواضع او می‌گفتند:

﴿ٱئۡتِ بِقُرۡءَانٍ غَيۡرِ هَٰذَآ أَوۡ بَدِّلۡهُۚ﴾ [یونس: ١٥].

«قرآنی غیر از این بیاور، یا آن را تغییر بده (و آیات توحیدی و شرک‌ستیز آن را حذف کن)».

آن پاسخ دندان‌شکن و قاطع پیامبر  ج تلقین و الهامی بود از سوی خداوند:

﴿قُلۡ مَا يَكُونُ لِيٓ أَنۡ أُبَدِّلَهُۥ مِن تِلۡقَآيِٕ نَفۡسِيٓۖ إِنۡ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَىٰٓ إِلَيَّۖ إِنِّيٓ أَخَافُ إِنۡ عَصَيۡتُ رَبِّي عَذَابَ يَوۡمٍ عَظِيمٖ ١٥ قُل لَّوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَا تَلَوۡتُهُۥ عَلَيۡكُمۡ وَلَآ أَدۡرَىٰكُم بِهِۦۖ فَقَدۡ لَبِثۡتُ فِيكُمۡ عُمُرٗا مِّن قَبۡلِهِۦٓۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ١٦﴾ [یونس: ١٥ – ١٦].

«بگو: من نمی‌توانم خودسرانه آن را تغییر دهم. من فقط تابع چیزی هستم که بر من وحی می‌شود. اگر از فرمان پروردگارم تخطی کنم، از عذاب روز بزرگ و هولناک می‌ترسم. بگو: اگر خدا می‌خواست (قرآنی بر من نازل نمی‌کرد و من) آن را بر شما نمی‌خواندم (و خدا توسط من) شما را از آن آگاه نمی‌کرد. (به هرحال من تنها مبلغ قرآنم نه مؤلف آن، و در این باره اختیاری از خود ندارم) من که پیش از این عمری با شما به سر برده‌ام (و از این نوع سخنان چیزی نگفته‌ام) مگر نمی‌فهمید؟».

و این چنین پیامبر  ج از وحی خداوند آموخت که در اعتقادات و امور مربوط به آن، کوتاه‌آمدن و تساهل و تسامح جایی ندارند.

یکبار عتبه بن ربیعه، به نمایندگی از سوی قریش با پیامبر  ج سخن می‌گوید و امتیازاتی جذاب به وی پیشنهاد می‌کند که دنیاطلبان علاقۀ شدیدی بدان‌ها دارند و برای رسیدن به آن‌ها سر و دست می‌شکنند، بدین امید که تمام و یا برخی از آن‌ها را پذیرفته و در مقابل، از پیام توحیدی ظلم‌ستیز و عدالت‌گسترش که آب در خوابگاه‌شان ریخته بود، دست بردارد. در ضمن پیشنهادهایش چنین گفت: ای برادرزاده! اگر مقصود تو از این دعوت – که جامعۀ ما را به تفرقه و چنددستگی گرفتار کرده است – دست‌یابی به ثروت و دارایی است، آن قدر برایت ثروت فراهم خواهیم نمود که ثروتمندترین مردمان شوی، اگر در پی حکومت و فرمانروایی هستی، حکومت و ریاست خود را به تو خواهیم سپرد، و اگر به دنبال کسب وجاهت اجتماعی هستی، تو را به عنوان سرور خود می‌پذیریم و بدون نظرخواهی و کسب تکلیف از شما، دست به هیچ کاری نخواهیم زد.

وقتی پیشنهادهایش را به پایان رساند، پیامبر  ج به وی فرمود: سخنانت تمام شد ای اباولید؟ پاسخ داد: آری. فرمود: و اما اینک نوبت توست که به من گوش بسپاری. و در اینجا پیامبر  ج آیات نخست سورۀ فصلت را بر وی خواند تا به این آیه رسید:

﴿فَإِنۡ أَعۡرَضُواْ فَقُلۡ أَنذَرۡتُكُمۡ صَٰعِقَةٗ مِّثۡلَ صَٰعِقَةِ عَادٖ وَثَمُودَ ١٣﴾ [فصلت: ١٣].

«اگر (مشرکان مکه از پذیرش ایمان) روی‌گردان شدند، بگو: شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقۀ عاد و ثمود می‌ترسانم و به شما هشدار می‌دهم».

همینکه عتبه این آیه را شنید چنین پنداشت که نزدیک است آن صاعقه بر وی و قومش فرود آید، لذا به پیامبر  ج گفت: ای برادزاده! به خدا و پیوند خویشاوندی سوگندت می‌دهم که دیگر بس کن.

قریش مرتب تلاش می‌نمود عمویش ابوطالب را تحت فشار قرار دهد، تا وی با تکیه به وجاهت قبیله‌ای و نفوذ سنتی خود، برادرزاده‌اش را وادار کند که از دعوتش دست بردارد، یا حد اقل از شدت شور و حرارت خود بکاهد. قریشیان حتی یکبار ابوطالب و بنی هاشم را به رویارویی مستقیم تهدید کردند و بر ادامۀ پیکار تا نابودی یکی از دو طرف یا عقب‌نشینی فکری محمد و خودداری از تعرض به خدایان، گمراه و کژفهم خواندن پدران و دادن نسبت حماقت و کم‌خردی به بزرگان آن‌ها، تأکید کردند. یک بار ابوطالب در برابر این تهدیدها، احساس ترس و ضعف کرد، و به برادرزاده‌اش پیشنهاد کرد، خواسته‌های آنان را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار داده و تسلیم شود و در میان سخنانش به وی چنین گفت: مرا به انجام کاری که فوق طاقتم باشد، مجبور مکن. پیامبر  ج از لحن عمویش احساس کرد که از حمایت وی دست خواهد کشید و وی را به قریش تسلیم خواهد کرد. لذا چشمانش غرق در اشک‌هائی شد که تعبیری از مقاومت و ایستادگی والا و بی‌نظیر بود، و هما نجا بود که جملۀ تاریخی خویش را بیان داشتند:

«عموجان! به خدا سوگند! اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند تا از این دعوت دست بردارم، هرگز دست برنخواهم داشت تا اینکه بالاخره خداوند آن را آشکار و فراگیر سازد و یا خود در این راه قربانی گردم».

نمونۀ مشابه دیگر، موضعگیری پیامبر  ج است در برابر یکی قبایل عرب – فرزندان عامر فرزند صعصعة -[١٤٣] وقتی که در یکی از موسم‌های حج دعوت خود را در مکه به آن‌ها عرضه نمود و آنان را به پذیرش اسلام فرا خواند، آنان هم واکنش مثبت نشان دادند و گفتند: دینت را می‌پذیریم و از تو حمایت خواهیم کرد، اما مشروط بر اینکه پس از خودت حکومت را به ما بسپاری. پیامبر  ج این ایمان تجاری ناچیز و کم‌ارزش را رد کرد و فرمود: «این امر در دست خداست و آن را هرجا که خود بخواهد قرار خواهد داد». سخنگوی ایشان گفت: «عجب! امروز ما خود را به خاطر تو آماج [دشمنی و خشونت] عرب قرار دهیم، در عین حال فردا پس فردا که خداوند تو را سربلند و پیروز گرداند، حکومت در دست دیگران قرار گیرد! نه چنین نخواهیم کرد و اصلاً نیازی به این کار تو نداریم» و بدین ترتیب در نهایت دعوتش را رد کردند. پیامبر ج هم به این خودداری و روی‌گردانی آن‌ها اعتنایی نکرد و وقعی بدان ننهاد. نمونۀ دیگر ایستادگی و ثبات پیامبر  ج موضع او در برابر کذاب طایفۀ بنی حنیفه «مسیلمه فرزند حبیب» بود که ادعا نمود پیامبر قوم خود می‌باشد و نامه‌ای بدین مضمون به پیامبر نوشت: «از مسیلمه به محمد پیام‌آور خدا، درودت باد، باری من شریک نبوت تو گشته‌ام. و نصف زمین از آن ماست و نصفی از آن قبیلۀ قریش، اما قریشیان طایفه‌ای حق‌ستیز و تجاوزگرند».

پیامبر  ج در پاسخ وی این نامه را برایش فرستاد:

«به نام خداوند مهربان مهرورز. از محمد پیام‌آور خدا به مسیلمۀ کذاب، سلام بر کسی که از هدایت خداوند پیروی می‌کند. باری، زمین در حقیقت متعلق به خداست و خداوند آن را به هرکس از بندگانش که بخواهد واگذار خواهد نمود. و برندۀ نهایی، پارسایان و پرهیزکاران خواهند بود»[١٤٤].

و این است آن استواری کوه‌آسا و ثبات قاطعانه که در بخش باورها و بنیادها دست زد بر سینۀ دیگران می‌گذارد و غریب‌ستیز و مهمان‌ناپذیر می‌باشد.

در مقابل این استواری کوه‌آسا، مشاهده می‌کنیم که در زمینه‌های سیاست، تاکتیک و رویارویی با دشمنان، نسبت به نیازهای یک موضوع معین، از جمله: تحرک، هوشیاری فکری و محاسبۀ جنبه‌ها و پیچیدگی‌های آن موضع، کاملاً با انعطاف‌پذیری و شرایط سنجی برخورد می‌شود و از هیچگونه سختگیری بی‌مورد، مقاومت جنجالی یا جمود و پافشاری خبری نیست.

ملاحظه می‌کنیم که مثلاً در جنگ احزاب رأی سلمان فارسی را در خصوص حفر خندق در گرداگرد شهر مدینه می‌پذیرد، یا در خصوص امکان اعطای مصحلت‌اندیشانه و موقت، مقداری از محصولات کشاورزی شهر مدینه به برخی همرزمان قریش به منظور پشیمان‌ساختن آن‌ها و تفرقه‌افکنی در سپاه دشمن، به مشاوره با سران انصار می‌پردازد و نظر آنان را جویا می‌شود.

یا به نعیم ابن مسعود اشجعی – که ایمان آورده بود و می‌خواست به صفوف مسلمانان بپیوندد – فرمود: تو یک نفر هستی، [و پیوستنت به ما چندان مهم نیست] سعی کن تا حد امکان از ملحق‌شدن به ما خودداری کنی [تا بتوانی به عنوان نفوذی در میان دشمن عمل کنی]. می‌بینیم که این مرد در نهایت، آن نقش مثبت و کارساز رادر شکاف‌افکنی میان قریش و غطفان و یهود بنی قریظه ایفا می‌کند.

در روز صلح حدیبیه انعطاف‌پذیری پیامبر  ج در جالب‌ترین صورت جلوه‌گر می‌شود. نمود این امر را می‌توان در این فرمودۀ او در آن روز، آشکارا مشاهده کرد: «به خدا سوگند! هر برنامه‌ای را که امروز قریش از سر خویشاوندی و صله‌ی رحم پیشنهاد کند، خواهم پذیرفت».

نمونۀ دیگر انعطاف‌پذیری پیامبر  ج این بود که ایشان پذیرفتند. در متن پیمان‌نامۀ سازش به جای عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» که نگارش آن در ابتدای قرارداد با مخالفت قریشیان روبرو شد، عبارت «باسمک اللهم» نوشته شود. همچنین وی با پاک‌کردن واژه «رسول خدا» بعد از نام ارجمندش موافقت کرد و این در حالی بود که علی س پاک‌نمودن آن را پس از نگارش رد کرده بود.

پذیرش شرایطی که هرچند در یک نگاه عاقب‌اندیشانه و دورنگر صددرصد سودمند ارزیابی می‌شدند، اما به ظاهر زیان‌آور می‌نمودند نیز ناشی از مدارا و انعطاف‌پذیری پیامبر  ج بود.

سر این انعطاف‌پذیری در این زمینه، و آن سختگیری در مواضع قبلی این است که سازشکاری در مواضع گذشته، به معنای عقب‌نشینی عقیدتی و دست‌برداشتن از اصول بنیادین بود، به همین دلیل کمترین مدارا و یا تساهلی در آن‌ها به عمل نیاورد، و به اندازۀ یک سر سوزن از دعوتش عقب ننشست. اما در مواقع کنونی از آنجا که مربوط به مسایل جزیی، خط مشی‌ها و سیاست‌های زمانی، یا نمادهای شکلی و قالبی می‌باشند،مدارا و تساهل در پیش می‌گیرد.

(ب) نمونۀ دیگری که هم ثبات و هم انعطاف‌پذیری در آن نمایان می‌گردد، برخورد پیامبر  ج با هیأت نمایندگی ثقیف می‌باشد که به پیامبر  ج پیشنهاد کردند اسلام را خواهند پذیرفت به شرط اینکه طاغیه یعنی: «لات» را که در دوران جاهلیت معبودشان بود، به مدت سه سال برای‌شان باقی بگذارد. اما پیامبر از پذیرش این پیشنهاد سرباز زد. آنانمدتِ درخواستی را همچنان یک سال یک سال کاهش می‌دادند و پیامبر  ج نیز همچنان تقاضای آن‌ها را نمی‌پذیرفت تا در نهایت از پیامبر خواستند به مدت یک ماه از تاریخ دیدارشان باوی، اجازۀ این کار را به آنان بدهد، اما پیامبر با این پیشنهاد هم مخالفت کرد و بالاخره ابوسفیان بن حرب و مغیره فرزند شعبه را برای شکستن آن روانه ساخت.

هیأت ثقیف همراه با درخواست نشکستن لات از پیامبر  ج تقاضا کردند، آنان را از خواندن نماز معاف بدارد و شکستن بت‌هایشان را به خودشان واگذار نکند. پیامبر خدا ج در پاسخ فرمود: «در مورد شکستن بتان، شما را از این کار معاف خواهیم نمود و اما نماز، [بدانید که] بی‌گمان دینی که در آن نماز نباشد، خیری در آن نخواهد بود»[١٤٥].

پیامبر  ج آنگونه که در مورد «لات» و برپاداشتن نماز دیده شد، در زمینۀ عقاید و اصول نه عقب‌نشینی می‌کرد و نه کوتاه می‌آمد و نه اهل تسامح و تساهل بود. اما در زمینۀ روش‌های اجرایی و جزئیات امور، این‌ها را میدانی گسترده برای تسامح و مدارا می‌دانست، چنانکه در مورد کیفیت شکستن بت‌ها پیشنهادشان را پذیرفت، زیرا این امر مربوط به اصول نبود، بلکه متعلق به روش اجرا بود.

(ج) نمود ثبات و تغییرناپذیری را می‌توان در برخورد پیامبر  ج با آن زن مخزومی قریشی که مرتکب دزدی شده بود، به خوبی مشاهده کرد. طایفه قریش در تلاش بودند تا از طریق پارتی‌بازی و واسطه قرادادن محبوب و محبوب‌زادۀ پیامبر خدا یعنی «اسامه فرزند زید ب» مانع اجرای حد شرعی در مورد آن زن شوند.

پیامبر  ج از این کار خشمناک شد، برخاست و خطاب به آنان چنین گفت: «ملت‌های پیش از شما تنها بدین سبب نابود شدند که وقتی فردی از اشراف دزدی می‌کرد از وی چشم‌پوشی می‌کردند، و هنگامی که فردی ناتوان و بی‌پشتیبان دزدی می‌کرد، حد شرعی را بر وی اجرا می‌کردند. سوگند به خدا حتی اگر فاطمه دختر محمد هم مرتکب دزدی شود، بی‌هیچ ملاحظه‌ای دست وی را قطع خواهم نمود»[١٤٦].

انعطاف‌پذیری در این فرمودۀ ایشان که ابوداود آن را روایت می‌کند، تجلی می‌یابد: «به هنگام غزا و پیکار، دست‌ها قطع نخواهند شد». این کار به خاطر رعایت شرایط ویژۀ جنگی، و اینکه ممکن است – نعوذ بالله – مجرم گرفتار فتنه شده و به صف کفار بپیوندد، صورت می‌گیرد.

نمونه‌ای دیگر، این فرمودۀ ایشان است: «تا آنجا که می‌توانید، حدود را دفع کنید [و به اجرا نگذارید] و اگر در مورد مجرمی راه گریزی [از اجرای حد] یافتید وی را رها سازید. چرا که اگر قاضی در عفو مجرم خطا کند بهتر است از اینکه اشتباهاً وی را مجازات کند»[١٤٧].

(د) تجلی ثبات را در سختگیری پیامبر  ج نسبت به ادای فرایض خداوند و برپاداشتن مراسم عبادی مانند: نماز، زکات، روزه و غیره می‌توان دید. این سختگیری و پافشاری تا حدی است که فرق میان اسلام و شرک را ترک نماز می‌شمارد، حتی اعلام می‌کند: «هرکس نماز عصر را ترک کند، ثواب اعمالش نابود خواهد شد». فراتر از این، کسی که – در حال ادای نماز – در برخی شروط نماز کوتاهی و سهل‌انگاری به عمل آورد، دچار عذاب قبر خواهد شد. همچنین است آنکه به هنگام ادرارکردن، دقت کافی در طهارت و نظافت به عمل نمی‌آورد، همانگونه که بخاری و مسلم این را روایت کرده‌اند.

یا مشاهده می‌کنیم که پیامبر  ج در صدد برآمد که خانه‌های افرادی را که در نماز جماعت حضور نمی‌یافتند به آتش بکشد؛ یا مردی نابینا از وی تقاضا می‌کند که اجازه دهد تا نمازش را در خانه‌اش بخواند. پیامبر از وی می‌پرسد: «آیا صدای آذان را می‌شنوی؟» آن مرد در جواب می‌گوید: آری، رسول خدا  ج فرمود: «رخصتی برایت نمی‌یابم»[١٤٨].

و یا در مورد روزه، ابن عباس ب از ایشان روایت می‌کند که «سه امر وجود دارند که رشتۀ پیوند با دین و بنیاد اسلام می‌باشند، و ستون‌های دین اسلام بر روی آن‌ها قرار گرفته‌اند، هرکس یکی از آن‌ها را منکر شود به آن امر کفر ورزیده است، و خونش حلال خواهد بود، [این سه امر عبارتند از:] شهادت به اینکه معبودی حقیقی جز خدا وجود ندارد، نمازهای واجب، و روزۀ ماه رمضان»[١٤٩].

ابوهریره س نیز از ایشان  ج چنین روایت می‌کند: «هرکس بدون رخصت و بدون بیماری، در ماه رمضان روزه‌خواری کند، اگر تمام عمر را هم روزه بگیرد، روزه‌خواریش تلافی و جبران نخواهد شد»[١٥٠].

در مقابل این سختگیری و پافشاری، انعطا‌ف پذیری، آسانگیری و نرمشی را می‌بینیم که در تشریع رخصت‌ها در زمینۀ نماز و روزه تجلی می‌یابند. مانند رخصت‌های: بیماری و مسافرت، خطا و فراموشی و اجبار و گستردگی و فراگیری بلا و آشوب و غیره. نمونه دیگر عبارت است از شکستن و یا قصر نمازهای چهار رکعتی – بدینگونه که به جای چهار رکعت، دو رکعت خوانده می‌شود – به هنگام مسافرت، جمع بین دو نماز، آنگونه که پیامبر  ج در غزوۀ تبوک و دیگر موارد عمل نمود، و نیز تشریع جمع نمازها به هنگام بارش باران یا احساس ترس.

فراتر از این‌ها مجازبودن جمع نمازها در غیر شرایط مسافرت و بارندگی می‌باشد، چنانکه ابن عباس ب این امر را از حضرت رسول  ج نقل کرده‌اند. و هنگامی که در مورد سبب و یا حکمت این کار از او سؤال شد، در پاسخ گفت: می‌خواهد که امتش گرفتار حرج و تنگنا نشوند. پس در این صورت می‌توان گفت: که حکمت این کار رفع حرج می‌باشد.

نیز از دیگر موارد آسانگیری می‌توان از این‌ها نام برد، تشریع تیمم به هنگام نبود آب و یا زیان‌آوربودن استفاده از آن، اجازۀ افطار به افراد مریض و مسافر و نیز زنان باردار و شیرده، پیران سالخورده و پیرزنان ناتوان، دستور پیامبر  ج به مجاهدان و رزمندگان مسلمان مبنی بر شکستن و یا افطار روزه به هنگام رویارویی با دشمن تا بدینوسیله توان و نیرویشان تقویت گردد، و نیز دستور ادامۀ روزه در مورد روزه‌دارانی که از سر فراموشی و به صورت غیر عمدی اقدام به خوردن یا آشامیدن می‌کنند و بیان اینکه در چنین مواردی خداوند خود به چنین افرادی غذا و آب داده است. در این خصوص می‌توان به این روایت بخاری و مسلم و دیگر محدثان از ابوهریره س اشاره نمود که چنین نقل می‌کند: «یک بار که ما نزد پیام‌آور خدا  ج نشسته بودیم مردی آمد و گفت: بدبخت و بیچاره شدم یا رسول الله! پیامبر  ج فرمود: جریان چیست؟ مرد گفت: در حال روزه، با همسرم جماع کردم. پیامبر  ج فرمود: آیا برده‌ای سراغ داری که او را آزاد کنی؟ گفت: خیر. فرمود: آیا می‌توانی دو ماه پیاپی روزه بگیری؟ پاسخ داد: خیر. فرمود: آیا از عهدۀ خوراک‌دادن به شصت نفر مسکین برمی‌آیی؟ جواب داد: خیر. فرمود: همینجا بنشین. سپس پیامبر  ج با ظرفی حاوی مقداری خرما برگشت و گفت: آن مرد سؤال‌کننده کجاست؟ مرد حاضر شد و گفت: در خدمتم. پیامبر  ج فرمود: این را بگیر و در راه خدا به عنوان صدقه بپرداز. گفت: چه کسی نیازمندتر از خودم ای پیامبر خدا؟ به خدا سوگند! در میان این جامعه خانواده‌ای نیازمندتر از خانوادۀ خودم سراغ ندارم. پیامبر  ج با شنیدن این سخن به خنده افتادند تا جایی که دندان‌های پیشین ایشان نمایان گشتند. سپس فرمودند: آن را به مصرف خانواده‌ات برسان».

در اینجا می‌بینیم که پیامبر  ج شرایط مرد را مد نظر قرار دادند و خوراک‌دادن را به عنوان کفارۀ جرمش از وی پذیرفتند، سپس در نهایت به وی اجازه دادند که آن خوراک را به خانوادۀ خودش ببخشد. و بدین ترتیب آن مرد، نظریه شرایط شخصی و خانوادگیش و بویژه با عنایت به اینکه خود به گناهش اعتراف کرده و اظهار پشیمانی و توبه نمود، به جای کیفر و مجازات، پاداش و جایزه دریافت کرد!

(هـ) تبلور ثبات و عدم انعطاف‌پذیری را می‌توان در مخالفت پیامبر  ج با گنجاندن شرایط غیر شرعی در مواد پیمان‌ها و موافقتنامه‌ها، مشاهده کرد، پیامبر  ج می‌فرماید: «چگونه است که برخی افراد شروطی را در پیمان‌ها می‌گنجانند که در کتاب خداوند وجود ندارند، [بدانید] هر شرطی [از مفاد پیمان‌ها] مخالف کتاب خداوند باشد باطل است هرچند که یکصد شرط هم باشد»[١٥١].

در همین زمینه تجلی انعطاف‌پذیری و نوگرایی را می‌توان در اینجا یافت که هر شرطی که مورد توافق طرفین قرار داده باشد مادامی که مخالف نص صریح یا قاعده‌ای شرعی نباشد و به دیگر سخن، چنانچه حرامی را حلال یا حلالی را حرام نسازد، قابل پذیرش خواهد بود. در این باره در حدیث آمده است: «الْمُسْلِمُونَ عَلَى شُرُوطِهِمْ»[١٥٢]: (مسلمانان پایبند قراردادها و شرط‌های خود می‌باشند!. تمامی قراردادها و پیمان‌های نوینی که مسلمانان با دیگران می‌بندند، در صورتی که مخالف شریعت اسلام نباشند، در چهارچوب این حدیث قرار می‌گیرند. همانگونه که نظر حنبلیان و ردی انتخابی ابن تیمیه و ابن قیم هم همین است.

(و) در امر قضات، تبلور ثبات را می‌توان در مردودشمردن حکم ناشی از جهل و ناآگاهی هرچند تصادفاً درست هم از آب درآمده باشد، مشاهده نمود. چرا که در چنین حالتی، کار از طریق قانونی و صحیح خود انجام نگرفته است، بلکه از گمانه‌زنی و حدسی بیجا و بی‌حساب ناشی شده است. مشابه همین امر، قضاو.ت ناحق و غیر عادلانه و از روی خودسری و هوس‌پرستی و یا دنیادوستی می‌باشد. در این مورد در حدیث چنین آمده است: «[قاضیان سه دسته‌اند] دو قاضی در جهنم خواهند بود و یک قاضی در بهشت: مردی که حقیقت را دریابد و مطابق آن حکم صادر کند، چنین شخصی در بهشت خواهد بود، و مردی که به حقیقت دست یابد و مطابق آن حکم نکند، در آتش خواهد بود، و مردی که از روی ناآگاهی و جهل اقدام به صدور حکم کند، در آتش خواهد بود».

تجلی انعطاف‌پذیری و نوگرایی پیامبر  ج در امر قضاوت را می‌توان در موارد ذیل نشان داد: موافقت با معاذ در مورد عمل به اجتهاد شخصی خود در صورت نیافتن نص در قرآن و سنت، پذیرش اجتهاد صحابه در قضیۀ نماز عصر در بنی قریظه که عده‌ای به ظاهر قول پیامبر است استناد نمودند و عده‌ای دیگر مقصود پیامبر را مبنا دادند، اما با این حال پیامبر  ج هیچکدام را سرزنش و توبیخ نفرمودند. و بالاخره انعطاف‌پذیری پیامبر  ج در این حدیث هم دیده می‌شود: «چنانچه مجتهد به اجتهاد بپردازد، اگر نظرش به حقیقت اصابت کرده باشد، دو پاداش و اگر به خطا رفته باشد، یک پاداش خواهد داشت». پیامبر  ج با این حدیث اصل «اجتهاد» را مقرر کرد تا از طریق تطبیق نص یا از طریق قیاس و یا با دیگر روش‌های اجتماعی، از جمله: یا مبنا قراردادن ارزش‌ها و آرمان‌های شریعت، حکم شرعی پیشامدها و امور نوپیدا استنباط گردد. همچنانکه مقرر نمود: مجتهد در کار استنباط حکم در پیشگاه خداوند مأجور خواهد بود، هرچند که نظرش دور از صواب هم باشد.

(ز) نوستیزی و سنتگرایی پیامبر  ج در مخالفت ایشان با نوآوری و اختراع و رد تمامی روش‌های ابداعی در امور مربوط به عبادات و قالب‌های عبادی تقرب به خداوند جلوه‌گر می‌شود، این نوستیزی بدین خاطر است که اصل در عبادات، ممنوع‌بودن [دخالت انسان‌ها] و لزوم رعایت قالب‌ها و شرایط مقرر شرعی می‌باشد. بر همین اساس عبادت و پرستش خداوند فقط با روش‌ها و شرایط مقرر شرعی که خود خداوند مجاز اعلام کرده است، صحیح است نه با شیوه‌های خردپسند و روش‌های سلیقه‌ای و پیشنهادی افراد بشر که این دخالت‌ها، دروازۀ غلو و زیربنای تحریف و جعل و تغییر در ادیان به حساب می‌آید.

پس شگفت نیست که پیامبر  ج با حساسیت و قاطعیت این دروازه را به گونه‌ای محکم مسدود می‌سازد. نمونۀ این دقت حدیثی است که بخاری و مسلم از عایشه ل روایت می‌کنند: «هرکس در دین ما چیزی بی‌سابقه پدید آورد، کارش مردود و غیر قابل اعتناست»، و نیز حدیثی دیگر که امام احمد و مسلم و بخاری از او روایت می‌کنند: «هرکس عملی انجام دهد که مورد تأیید ما نباشد، آن عمل مردود و غیر قابل پذیرش است»، و حدیثی که احمد، ابوداود و ترمذی – که آن را نیکو و صحیح شمرده است – از قول عرباض بن ساریه س روایت کرده‌اند: «به شما در مورد امور نوپیدا هشدار می‌دهم، چرا که هرگونه نوآوری در دین، گمراهی می‌باشد».

اما نوگرایی، در تشویق به نوآوری و اختراع در زمینۀ امور دنیوی تجلی پیدا می‌کند، مانند ابزارهای مسافرت و ارتباطات که پس از ذکر اسب و استر و الاغ، در این آیه مورد اشاره قرار گرفته‌اند:

﴿وَيَخۡلُقُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ﴾ [النحل: ٨].

«چیزهایی را (بری حمل و نقل و طی مسافات) می‌آفریند که (شما هم اینک چیزهای از آن‌ها) نمی‌دانید».

یا مانند ابزارهای جنگی که در دایرۀ این فرمودۀ خداوند قرار می‌گیرند:

﴿وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا ٱسۡتَطَعۡتُم مِّن قُوَّةٖ﴾ [الأنفال: ٦٠].

«برای (مبارزه با) آن‌ها تا آنجا که می‌توانید، نیرو آماده کنید».

یا مانند صنعت عظیم سدسازی که در داستان ذوالقرنین، در سورۀ کهف مورد اشاره قرار گرفته است، و دیگر صنایع نظامی و غیر نظامی که این آیۀ شریفه بدان‌ها اشاره می‌نماید:

﴿وَأَنزَلۡنَا ٱلۡحَدِيدَ فِيهِ بَأۡسٞ شَدِيدٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ﴾ [الحدید: ٢٥].

«و آهن را پدید کردیم که دارای نیروی زیاد و سودهای فراوانی برای مردمان است».

از این روست که می‌بینیم پیامبر  ج در غزوۀ احزاب به حفر خندق به شهر مدینه اقدام می‌کند، در غزوۀ طایف منجنیق به کار می‌گیرد، به تشویق تولیدات نظامی می‌پردازد تا آنجا که سازندگان تیر را در برخورداری از پاداش الهی با مجاهدانِ تیرانداز، همردیف می‌شمارد، و به جامعۀ اسلامی هشدار می‌دهد که مبادا به کشاورزی اکتفا کنند و با اشتغال دایم به امور زراعی از توجه به دیگر جنبه‌های توسعه، غافل بمانند. همچنانکه مشاهده می‌کنیم، در مورد امور دنیوی غیر وحیانی که به اندیشه و تجربۀ خود انسان‌ها واگذاشته شده‌اند و بشر بنابه نیاز و علاقه‌ای که به مصالح خود و زندگیش دارد، به فراگیری آن‌ها می‌پردازد، در چنین اموری هرگاه می‌بیند که تخصص و آگاهی یارانش از او بیشتر است، از رأی و نظر خود کوتاه می‌آید و نظر آنان را می‌پذیرد.

بارزترین نمونه این مطلب، داستان «بارور ساختن و تلقیح درختان خرما» می‌باشد، این کار در میان مردمان مدینه که دارای باغ‌های خرما بودند، یک عادت و روش کشاورزی بود. پیامبر  ج در بارۀ این کار از ایشان سؤال نمود و وقتی پاسخش را دریافت کرد، فرمود: این کار را صلاح نمی‌بینم. این سخن به مردم مدینه رسید که آن را یک نظر وحیانی و تشریعی پنداشتند، لذا از تلقیح درختان خرما دست برداشتند و در نتیجه محصولی به بار نیامد. پیامبر  ج هنگامی که از این امر اطلاع یافت فرمود: «من هم فقط یک انسان هستم. هرگاه در مورد دین‌تان به شما دستوری دادم، آن را اجرا کنید، و هرگاه بنابه رأی خودم، پیشنهاد و دستوری به شما دادم، من هم انسانی بیش نیستم». و در روایتی آمده است: «من فقط یک حدس و پیشنهاد ارایه کردم، شما خود در کارهای دنیویتان آگاهترید»[١٥٣].

(ح) ثبات و پافشاری را می‌توان در مخالفت پیامبر  ج با زیاده‌اندیشی و غلو در دین، و با خارج‌ساختن اسلام از حالت میانه‌روی و اعتدال به سوی زیاده‌روی و افراط، چه در زمینه اعتقادی، چه عبادی، چه اخلاقی و تشریعی، مشاهده نمود.

از همین روست که می‌بینیم ایشان  ج با عبارات و جملاتی قاطع و شدید و در نهایت تأکید و پافشاری، در مورد غلو و زیاده‌اندیشی در دین هشدار می‌دهد و می‌گوید: «به شما در مورد غلو هشدار می‌دهم، چرا که ملت‌های پیش از شما فقط به علت زیاده‌اندیشی و غلو نابود گشتند»[١٥٤].

و از همین رو بود که به منظور پاسداری از حوزۀ توحید و جلوگیری از ورود اندک شائبه‌ای شرک‌آمیز به حریم مصفای یکتاپرستی، اجازه نمی‌داد که در بزرگداشت و احترام وی زیاده‌روی و غلو به عمل آید و این امر را رد می‌نمود؛ یک بار هنگامی که فردی در میان صحبت‌هایش با پیامبر این جمله را بر زبان آورد: «هرچه خداوند و شما بخواهید»، پیامبر  ج در واکنشی سریع فرمود: «بدترین سخن را گفتی، بگو: فقط آنچه خدای یگانه بخواهد. [همان خواهد شد]»[١٥٥]. و نیز فرمود: «در ستایش من زیاده‌روی نکنید، آنگونه که مسیحیان در ستایش عیسی فرزند مریم زیاده‌روی کردند، بلکه بگویید: بندۀ خدا و پیام‌آور خدا» متفق علیه.

و نیز در امور مربوط به توحید و شرک، کوچکترین تسامح و سهل‌انگاری به عمل نیاورد، و بر این اساس است که آویختن مهره‌های چشم‌بند را به شدت مورد حمله قرار می‌دهد و می‌گوید: «هرکس مهره‌ای را به منظور دفع آسیب به گردن بیاویزد، خداوند وی را در پناه نگیرد، و هرکس به منظور دفع چشم بد و بلا از گردن‌بند و تعویذ استفاده کند، خداوند وی را از آسیب و بلا محفوظ نکند». و نیز فرموده است: «هرکس از مهره و گردن‌بند دفع آسیب استفاده کند، به خداوند شرک ورزیده است».

در مورد رفتار و روش عملی زندگی هم فرموده است: «سختگیران هلاک شدند، سختگیران هلاک شدند، سختگیران هلاک شدند»[١٥٦].

و چون اطاع یافت که چند نفری از یارانش در زمینۀ عبادت به زیاده‌روی و غلو روی آورده‌اند و به حقوق خود، خانواده و جامعه‌شان زیان وارد ساخته‌اند – تا آنجا که یکی از آنان تصمیم قاطع گرفته است که مدام در حال روزه بوده و افطار نکند، دیگری تصمیم به شب‌زنده‌داری و خودداری از خواب گرفته است و نفر سوم عهد کرده است که از زنان دوری گزیده و هیچگاه ازدواج نکند – از این کار به شدت خمشناک شد و قویاً آن را رد کرد و در خطبه‌ای به یارانش چنین فرمود: «اما من با تقواترین و خداترس‌ترین شما هستم، با این حال هم روزه می‌گیرم و هم افطار می‌کنم، هم شب‌زنده‌داری می‌کنم و هم می‌خوابم، و با زنان نیز ازدواج می‌کنم. پس هرکس از روش من روی بگرداند، از پیروان من نیست».

یکبار برخی از یارانش در صدد برآمدند که به منظور مبارزه با شهوت جنسی خود را اخته کنند و برای این کار به پیامبر مراجعه کرده و نظر ایشان را جویا شدند، اما پیامبر ج اجازۀ چنین کاری را به آن‌ها نداد.

انعطاف‌پذیری و تسامح ایشان  ج در روش دعوت، برخورد با مردم، آموزش جامعه و سخن‌گفتن با مردم به تناسب توان فکری و ظرفیت عقلی آنان، تجلی می‌یابد. از این رو می‌بینیم که در اینگونه موارد پیامبر  ج به آسانگیری و مژده‌رسانی و روش‌های تشویقی دستور می‌دهد و از سخت‌گیری و استفاده از روش‌های نفرت‌زا و بیزارکننده نهی می‌کند و در حدیث چنین می‌فرماید: «آسان بگیرید و سختگیری نکنید، علاقه‌مند کنید و مژده دهید و روش‌های نفرت‌زا را در پیش نگیرید».

به عنوان یک نمونۀ عینی در این باره می‌توان به شیوۀ برخورد حضرت رسول  ج با آن عرب بدوی که از روی ساده‌اندیشی می‌خواست در گوشه‌ای از مسجد ادرار کند، اشاره نمود: هنگامی که یارانش در صدد تنبیه آن شخص برآمده، و وی را وحشت‌زده ساختند، خطاب به آنان چنین فرمود: «راحتش بگذارید تا ادرارش را تمام کند، سپس چند سطلی آب بر آن بریزید و آن را بشویید. آخر مأموریت شما نرمخویی و آسانگیری است نه خشونت‌ورزی و رنج‌آفرینی».

از جمله صفات اخلاقی ایشان  ج این بود که «هرگاه میان دو کار مخیر می‌شدند، همواره کار آسان‌تر را انتخاب می‌کردند، مگر اینکه آن کار گناه می‌بود که در این صورت وی دورترین افراد از آن کار بود».

از دیگر نمونه‌های انعطاف‌پذیری و آسانگیری پیامبر می‌توان به این موارد اشاره کرد: ایشان  ج به منظور رعایت حال پرسشگران و با توجه به شرایط هرکدام از آن‌ها، در بارۀ یک پرسش واحد، به افراد مختلف پاسخ‌های گوناگون می‌دادند.

• ضعف و ناتوانی نوع بشر را مد نظر قرار می‌داد. با مردم به عنوان آدمیزادگان قابل خطا و اشتباه برخورد می‌کرد، نه به عنوان فرشتگانی معصوم. از این رو هنگامی که حنظله از ضعف حالت درونی‌اش به هنگام ترک مجلس پیامبر  ج و حضور در میان افراد خانواده، نزد ایشان شکایت نمود و خود را متهم به نفاق و دورویی کرد، در پاسخ وی چنین فرمود: «ای حنظله! اگر بر همان حالتی که نزد من دارید، باقی می‌ماندید فرشتگان در راه‌ها و گذرگاه‌ها با شما دست می‌دادند، اما ای حنظله... ساعتی است و ساعتی».

• به آن دو کنیز آواز‌خوان اجازه داد که در خانه عایشه سرود و آواز بخوانند، و ابوبکر را از سرزنش‌کردن آن‌ها منع فرمود و گفت: «ای ابوبکر! آن‌ها را به حال خود بگذار که این روزها ایام جشن و شادی است».

• با عنایت به احساسات و علاقه و کم‌سن و سالی عایشه ل، به وی فرصت داد تا هر وقت که خود می‌خواهد نیزه‌بازی حبشیان در مسجدش را تماشا کند. در همین راستا، پیامبر  ج حتی دختران انصار را نزد او می‌فرستاد تا با وی به بازی و تفریح بپردازند.

• و بالاخره اینکه به پیشنهادهایی که از سوی اندیشمندان صحابه مطرح می‌شد، توجه جدی می‌کردند و آن‌ها را می‌پذیرفتند هرچند که با نظر شخصی یا عمل خود وی ناسازگاری داشتند. همانطور که به ابوهریره اجازه داد که این مژده را به مردم برساند: «هرکس به حقانیت الوهیت خداوند اقرار کند و (لا اله الا الله) بگوید، وارد بهشت خواهد شد». اما چون عمر از ترس اینکه مردم به این مژده دل‌خوش کرده و بی‌خیالی در پیش گیرند، به مخالفت با این کار برخاست، نظر وی را پذیرفت و اجازه‌ای را که پیشتر به ابوهریره داده بود، لغو ساخت. همانگونه که در صحیح مسلم به این مطلب اشاره شده است.

[١٤٣]- سیرۀ ابن هشام. تحقیق السقا والابیاری و شلبی. ج ٢ ص ٦٦ چاپ سوم، دار احیاء التراث.

[١٤٤]- همان منبع، ج ٤ ص ٢٤٧.

[١٤٥]- سیره ابن هشام.

[١٤٦]- روایت از بخاری و مسلم.

[١٤٧]- روایت از حاکم.

[١٤٨]- روایت از مسلم.

[١٤٩]- ابویعلی با سند نیکو آن را روایت کرده است.

[١٥٠]- اصحاب سنن و نیز ابن خزیمه در صحیح خود، این حدیث را روایت کرده‌اند.

[١٥١]- بخاری این حدیث را در صحیح خود، بخش «عتق» از عایشه ل روایت کرده است.

[١٥٢]- روایت از احمد، ابوداود و حاکم به نقل از ابوهریره(. ابن حجر گفته است: ابن حزم و عبدالحق آن را ضعیف و ترمذی آن را نیکو شمرده‌اند. (الفیض ج ٦ ص ٢٧٢).

[١٥٣]- روایت از مسلم.

[١٥٤]- روایت از مسلم.

[١٥٥]- در روایتی آمده است که پیامبر  ج فرمود: بگو: «آنچه خدا بخواهد سپس آنچه پیامبر بخواهد». چرا که حرف عطفِ «و» همپایگی را می‌رساند و «سپس» ترتیب را می‌رساند و پیامبر  ج که حساسیت فوق العاده‌ای در مورد توحید داشت، اعتقادش را به ﴿وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾ اینگونه در عرصۀ عمل به نمایش می‌گذارد. (مترجم)

[١٥٦]- «هَلَكَ الْمُتَنَطِّعون،...».