هماهنگی میان فردگرایی و جامعه‌گرایی:

در نظام اسلامی فردگرایی و جامعه گرایی، به گونه‌ای دلکش و استثنایی به هم پیوند می‌خورند، آزادی فرد و مصلحت جامعه هماهنگ می‌شوند، حقوق و وظایف تناسب می‌یابند و دستاوردها و ثمرات عادلانه توزیع می‌گردند.

از دیرباز، فلسفه‌ها و مکاتب در قضیۀ فرد و جامعه و رابطه میان این دو، گرفتار و سرگردان شده‌اند: آیا اصل با فرد است و جامعه به این دلیل که از افراد تشکیل می‌شود، عارضی و فرعی است؟ یا خیر، جامعه اصل می‌باشد و فرد غیر اصیل و اضافی است، چرا که فرد بدون جامعه ماده‌ای است خام، و این جامعه است که با انتقال فرهنگ و آداب و رسوم مختلف به او شکل و فرم می‌بخشد؟

از میان انسان‌ها، گروهی به نظریۀ نخست و گروهی به نظریۀ دوم متمایل هستند، و اختلاف میان فلاسفه، حقوقدانان، جامعه‌شناسان، اقتصاددانان و سیاستمداران بر سر این قضیه شدت یافته است، اما با این حال به نتیجه‌ای نرسیده‌اند.

ارسطو معتقد به فردیت انسان بود و از نظامی مبتنی بر فردگرایی استقبال می‌کرد. استادش افلاطون به جامعه‌گرایی – سوسیالیزم – اعتقاد داشت، چنانکه این اندیشه در کتابش: «جهوری»، کاملاً پیداست.

بدین ترتیب فلسفه یونان – مشهورترین فلسفه قدیم – از گشودن این گره، و نجات مردم از این سرگردانی و آشفتگی عاجز ماند. همچنانکه عادت فلسفه در تمامی مسائل کلان چنین است: هم خود نظریه را ارائه می‌دهد و هم مخالف آن را، و می‌توان گفت: که تقریباً بزرگان این عمل بر حقیقتی توافق نداشته‌اند. تا جایی که یکی از اساتید فلسفه می‌گوید: فلسفه فاقد نظریه می‌باشد!

در ایران دو اندیشۀ متناقض ظهور کردند: یکی فردگرا که به دنیاگریزی، گوشه‌گیری و پرهیز از ازدواج فرا می‌خواند، تا انسان بدینوسیله پایان‌یافتن دنیا را شتاب بخشد، دنیایی که آکنده از زشتی‌ها و درد و رنج‌هاست. این همان مذهب مانی است که نهایت فردگرایی را به نمایش می‌گذارد.

در نقطۀ مقابل مانی، اندیشۀ دیگری به نام «مزدکی» ظهور نمود در اوج قلۀ جمعگرایی و خواستار همگانی‌شدن امکانات، اموال و زنان. و بسیاری از موج‌سواران و هرج و مرج‌طلبان هوچی‌گر و جنجال‌آفرین از این اندیشه طرفداری نمودند، و در زمین به فساد و تباهی پرداختند و بلاد و عباد را به ستوه آوردند.

هدف آمدن ادیان آسمانی، آن چنانکه قرآن بیان می‌دارد[٩٣]، ایجاد هماهنگی و تعادل و برقراری عدالت و دادگری می‌باشد، اما اندکی نگذشت که پیروان این ادیان دست به تحریف آن‌ها زدند و قوانین خداوند را وارونه و دگرگون ساختند، و در اثر این کار این ادیان با از دست‌دادن نخستین امتیازشان که همان ربانی‌بودن منبع و مصدر می‌باشد، از ایفای نقش مؤثر و مثبت و انجام مأموریت‌شان در زندگی انسان‌ها عملاً واماندند.

از این رو ادیان پیش از اسلام، رهیافتی برای این مشکل ارائه نکردند. یهودیان آواره و پراکنده در زمین، با اندیشه و کردار مبتنی بر خودپرستی‌شان، فردگرایی را تأیید می‌کردند:

﴿وَأَخۡذِهِمُ ٱلرِّبَوٰاْ وَقَدۡ نُهُواْ عَنۡهُ وَأَكۡلِهِمۡ أَمۡوَٰلَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡبَٰطِلِۚ﴾ [النساء: ١٦١]. (و (نیز) به سبب رباخواری، در حالی که از آن نهی شده بودند و (همچنین) بدان سبب که اموال مردم را بناحق می‌خوردند!.

که قرآن عزتبخش، رفتارهای نادرست فردگرایانه آنان یعنی رباخواری و خوردن اموال مردم به ناحق را به ثبت رسانده است.

مسیحیت هم پیش از هر چیز دغدغۀ نجات فرد را دارد و به رهایی وی اهتمام می‌ورزد، و امور جامعه را به حکومت واگذار می‌کند، یا دست کم این برداشتی است از حکایتی در مورد عیسی ÷ که در انجیل آمده است و عیسی چنین اظهار می‌دارد: «کار قیصر را به قیصر، و کار خدا را به خدا واگذار!!».

حال چنانچه تاریخ را ببندیم و در وضعیت کنونی بنگریم، چه خواهیم دید؟

در جهان کنونی، کشمکش و ستیزگسترده‌ای میان دو اندیشۀ فردگرایی و جمعگرایی برپاست. سرمایه‌داری اندیشه‌ای است مبتنی بر تقدیس فرد، و اعطای نقش محوری به او. این مکتب با عطای فراوان و نزدیک به مطلق، فرد را می‌نوازد، و در سایۀ آن فرد از آزادی مالکیت، آزادی بیان، آزادی رفتار، آزادی کامجویی و بهره‌گیری برخوردار است هرچند که این آزادی‌ها به خود و دیگران هم ضرر برساند. مادام که شخص از حق «آزادی فردی» استفاده می‌کند، می‌تواند از راه احتکار و نیرنگ‌بازی و ربا به کسب ثروت بپردازد، دارایی به دست آمده را در راه‌های بیهوده و شرابخواری و بزهکاری به مصرف برساند و آن را از تهیدستان و نیازمندان دریغ بدارد، بدون اینکه کسی یا نهادی بر وی قدرتی یا نظارتی داشته باشد، چرا که وی «آزاد» است. اساس اندیشه‌های کمونیستی و جامعه‌گرایانه – بویژه افراطیون آن‌ها مانند مارکسیزم – تحدید حقوق و آزادی‌های فرد و کاهش ارزش وی، و افزودن بر تکالیف و وظایف فردی، و در مقابل، اصالت بخشی به جامعه می‌باشد افراد در این دیدگاه چیزی جز دندانه‌های ریز چرخ خردکننده جامعه نیستند، جامعه هم در حقیقت، حکومت، و حکومت هم حزب حاکم و یا ستاد مرکزی حزب می‌باشد، و چه بسا دبیرکل حزب است و بس، و این یعنی دیکتاتوری و انحصارطلبی!!

فرد جز در برخی کالاها و ابزارهای منقول حق مالکیت ندارد، نه حق اعتراض و ابراز مخالفت دارد و نه حق مشارکت در امر سیاستگذاری برای ادارۀ کشور و ملت خود، چنانچه خودسرانه به انتقاد آشکار و یا پنهانی بپردازد، زندان، تبعیدگاه و چوبه‌های اعدام در انتظارش خواهند بود!

این بود جایگاه فلسفه‌ها و اندیشه‌های بشری و ادیان تحریف‌شده، و مواضع آن‌ها در برابر فرد و جامعه، و اما جهت‌گیری اسلام در این زمینه چگونه است؟!

موضع اسلام واقعاً منحصر به فرد و استثنایی است، نه به گروه اول متمایل شده و نه به گروه دوم، و نه به راست و نه به چپ، در هیچکدام افراط و تفریط نورزیده است.

قانونگذار این اسلام، همان آفریدگار انسان‌هاست. بنابراین، امکان ندارد قوانین و نظامی که این آفریدگار طرح‌ریزی و ارایه می‌کند، فطرت بشر را تعطیل و سرکوب نمایند و یا در جهت مخالف آن قرار گیرند. خداوند سبحان این بشر را از سرشتی مرکب و دوگانه آفریده است: در آن واحد هم فردگراست و هم جامعه‌گرا. پس فردگرایی بخشی است اصیل از کیان و طبیعت وی، بر همین اساس، شخص خویشتن دوست بوده و به اثبات و ابراز شخصیت خود تمایل دارد، و به خودگردانی کارهای شخصی‌اش علاقه‌مند است.

اما مشاهده می‌کنیم که طبیعتی مدنی و گرایشی فطری به سوی جامعه و همراهی دیگران نیز در شخصیت وی وجود دارد، از همین روست که حتی با برخورداری از خوراک و آشامیدنی‌های لذیذ و دلچسب بازهم سلول انفرادی، در نظر افراد بشر مجازاتی سخت و طاقت‌فرسا به حساب می‌آید.

نظام شایسته، تنها آن نظامی است که این هردو جنبه: فردگرایی و جامعه‌گرایی را مد نظر داشته باشد و یکی را بر دیگری امتیاز و برتری نبخشد. لذا شگفت نیست که ره آورد اسلام – که روش زندگی فطری است – نظامی است میانه‌رو و عادلانه، نه بر مبنای محوریت جامعه بر فرد ستم روا می‌دارد، و نه به خاطر فرد، به حقوق جامعه لطمه وارد می‌سازد. فرد را نه با اعطای حقوق فراوان و آزادی نامحدود، نازپرورده می‌سازد؛ و نه با تحمیل تکالیف فراوان و وظایف بیش از حد، او را تحت فشار و آزار قرار می‌دهد. بلکه فقط در حد توانایی وی برایش تکلیف تعیین می‌کند بدون اینکه وی را در تنگنا و سختی قرار دهد، و حقوقی برایش مقرر می‌سازد که با وظایف متناسب بوده، نیازمندی‌هایش را مرتفع ساخته، ارزش و آبرویش را پاس داشته و انسانیت وی را مصون بدارند. بر همین اساس است که:

١- اسلام خون فرد را محترم شمرده است و بدینوسیله «حق زندگی» فرد را پاس داشته است و قرآن اعلام کرده است که:

﴿مَن قَتَلَ نَفۡسَۢا بِغَيۡرِ نَفۡسٍ أَوۡ فَسَادٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ ٱلنَّاسَ جَمِيعٗا وَمَنۡ أَحۡيَاهَا فَكَأَنَّمَآ أَحۡيَا ٱلنَّاسَ جَمِيعٗاۚ﴾ [المائدة: ٣٢].

«هرکس انسانی را بدون جرم ارتکاب قتل یا فساد در زمین بکشد، چنان است که گویی همۀ انسان‌ها را کشته است و هرکس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همۀ مردم را زنده کرده است».

قانون شریعت نیز در قتل غیر عمد دیه و کفاره، و در قتل عمد نیز قصاص را واجب کرده است، مگر اینکه اولیای دم از قاتل درگذرند و یا با دریافت دیه راضی گردند.

٢- و حرمت آبرو و حیثیت را مقرر نموده است، و با این کار «حق آبرومندی» فرد را پاس داشته است. مطابق این اصل، اهانت حضوری و یا تعرض غیابی به شخصیت فرد، با هر سخن و اشاره‌ای که خود ناپسند می‌شمارد، حرام است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ﴾ [الحجرات: ١١].

«ای مؤمنان! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را به بازی و استهزا بگیرند، شاید آنان از این‌ها بهتر باشند، و نباید زنانی زنان دیگری را مسخره کنند، زیرا چه بسا آنان از اینان خوبتر باشند، و همدیگر را طعنه نزنید و مورد عیب‌جویی قرار ندهید، و یکدیگر را با القاب زشت و ناپسند نخوانید و منامید».

﴿وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمۡ أَن يَأۡكُلَ لَحۡمَ أَخِيهِ مَيۡتٗا﴾ [الحجرات:١٢].

«برخی از برخی دیگر بدگویی و غیبت نکنید، آیا هیچیک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟!».

٣- و حرمت اموال و دارایی را مورد تأکید قرار داده است، و بدینوسیله «حق مالکیت» فرد را پاس داشته است. بنابراین، دست‌بردن و تصرف در اموال فرد بدون رضایت خود او حرام است، و دولت یا هیچ فرد دیگری اجازه ندارند به اموال کسی تجاوز کند و یا آن را به ناحق از او بگیرد. پیامبر  ج در حجة الوداع فرمود: «خون‌ها، اموال و حیثیت و آبرویتان، همانند حرمت این روز، این ماه و این سرزمین‌تان، مسلماً بر یکدیگر حرام می‌باشد»[٩٤].

٤- و با مقررکردن حرمت خانه و مکان زندگی، حق «استقلال شخصی» هر فردی را محفوظ نموده است. براین اساس، احدی حق ندارد که در مورد امور خصوصی هیچ فردی تجسس و کنجکاوی به عمل آورد و یا با زور و بدون اجازه وارد منزلش شود، خداوند در این خصوص می‌فرماید:

﴿لَا تَدۡخُلُواْ بُيُوتًا غَيۡرَ بُيُوتِكُمۡ حَتَّىٰ تَسۡتَأۡنِسُواْ وَتُسَلِّمُواْ عَلَىٰٓ أَهۡلِهَاۚ﴾ [النور: ٢٧].

«به خانه‌هایی که متعلق به خودتان نیست وارد مشوید، مگر بعد از کسب اجازه و سلام‌کردن بر ساکنان آن‌ها».

و نیز می‌فرماید:

﴿وَ لَا تَجَسَّسُواْ﴾ [الحجرات: ١٢].

«جاسوسی و کنجکاوی فضولانه نکنید».

٥- و «آزادی عقیده» را برای فرد مقرر نموده است. بنابراین، واداشتن او به ترک دین خود و پذیرش اندیشه و دینی دیگر، جایز نیست:

﴿لَآ إِكۡرَاهَ فِي ٱلدِّينِۖ قَد تَّبَيَّنَ ٱلرُّشۡدُ مِنَ ٱلۡغَيِّۚ﴾ [البقرة: ٢٥٦].

«اجبار و اکراهی در (قبول) دین نیست، چرا که هدایت و کمال از گمراهی و ضلال مشخص شده است».

﴿أَفَأَنتَ تُكۡرِهُ ٱلنَّاسَ حَتَّىٰ يَكُونُواْ مُؤۡمِنِينَ﴾ [یونس: ٩٩].

«آیا تو (ای پیغمبر) می‌خواهی مردمان را مجبور سازی تا ایمان بیاورند؟!»[٩٥].

٦- «آزادی انتقاد» در اسلام حق هر فردی می‌باشد، چرا که از جمله حقوق بدیهی هر فردی این است که نسبت به آنچه از انحرافات و کوتاهی‌ها که ملاحظه می‌کند، ابراز مخالفت کند. این کار حتی در صورتی که غیر از وی، کسی یا کسان دیگری آن را انجام ندهند، بر وی واجب است. و این همان چیزی است که اسلام آن را «امر به معروف و نهی از منکر» نامیده است.

٧- و «آزادی بیان واندیشه» را مقرر داشته است. این نه فقط حق، بلکه وظیفۀ هر انسانی است که بیندیشد و اظهار نظر کند. اسلام به مردم فرمان داده که بیندیشند. و مادامی که اندیشیدن حق – یا وظیفۀ – هر انسانی می‌باشد، پس هر اندیشمندی حق اشتباه هم دارد و از این بابت، سرزنشی متوجه وی نخواهد بود. اسلام مجتهد را از اجر و پاداش محروم نمی‌سازد، هرچند نظرش به حقیقت هم اصابت نکرده باشد. در همین مورد در حدیث چنین آمده است: «المجتهد إذا أخطأ فله أجر، وإن أصاب فله أجران»[٩٦]: مجتهد در صورت اشتباه فقط یک پاداش، و در صورتی که نظرش مطابق با حقیقت باشد، دو پاداش خواهد داشت.

بر روی این کرۀ خاکی، دین و نظامی وجود ندارد که در زمینۀ تشویق به خودورزی و به کارگیری اندیشه، و استقبال از نتایج آن – هرچه که باشد – با این اسلام، همتایی و هماوردی کند، دینی که حتی به خطای اجتهادی و استنباطی هم پاداش می‌دهد.

سپس این اندیشه‌ها و اجتهادات گوناگون در کنار هم به دور از تصادم و کینه‌توزی، همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند، آن چنانکه در دوران اصحاب و تابعین آن‌ها مشاهده نمودیم. ظهور اندیشه‌ها و مذاهب گوناگون در زمینه‌های فقه، تفسیر و کلام و دیگر موضوع‌ها به دور از رد و انکار، مگر به ضرورت مناقشۀ علمی، در سایۀ همین آزادی اندیشه صورت گرفت.

٨- اسلام بر «مسئولیت فردی» صحه گذاشته و به گونه‌ای رسا و آشکار در کتابش، قرآن بر این امر پای فشرده است:

﴿كُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا كَسَبَتۡ رَهِينَةٌ ٣٨﴾ [المدثر: ٣٨].

«(سرنوشت) هرکس در گرو اعمال خود اوست».

﴿لَهَا مَا كَسَبَتۡ وَعَلَيۡهَا مَا ٱكۡتَسَبَتۡۗ﴾ [البقرة: ٢٨٦].

«انسان هر کار نیکی که انجام دهد به سوی خود انجام داده است و هر کار بدی بکند، به زیان خود کرده است».

﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۗ﴾ [الإسراء: ١٥].

«هیچکس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد و به جرم کسی دیگر کیفر داده نمی‌شود».

این آیات البته دنیا و آخرت انسان را در بر می‌گیرند، و انسان نه در این دنیا و نه در آخرت بار گناه فردی دیگر را به دوش نمی‌کشد و به جای کسی مجازات نمی‌گردد.

اسلام متناسب با این حقوق و آزادی‌هایی که به فرد بخشیده است، وظایف و تکالیفی هم نسبت به جامعه بر عهدۀ وی گذاشته است، و این آزادی‌ها و حقوق فردی را مرزبندی و مقید نموده است، بدین صورت که باید در حدود مصلحت اجتماعی بوده، و ضرری متوجه دیگران نسازند؛ و فرد در مواردی که آزادی‌هایش به سلب آسایش و صدمه دیدن جامعه منجر شوند، حق استفاده از حقوق خود را ندارد، چرا که در اسلام ضرردیدن و ضرررساندن جایی ندارد، یعنی: انسان نباید به خود و دیگران زیان وارد سازد. نیز چنانچه حقوق فرد و جامعه در برابر هم قرار گیرند، رعایت حق اجتماع اولویت خواهد داشت:

(الف) آن زندگی و حیاتی که اسلام برای فرد پاس داشته است، در صورتی که ضرورت حمایت و پاسداری از جامعۀ اسلامی فداساختنش را ایجاب نماید، بر فرد مسلمان واجب است که با رضایت خاطر و همراه با درخشش برق شادمانی در چشم، زندگیش را تقدیم نماید و عمیقاً باور داشته باشد که مرگ در اینجا حقیقت زندگی و زندگی حقیقی است. همچنین اگر فردی به جان کسی دیگر تعرض نماید مانند قاتل عمد، یا به حق آسایش و ثبات عمومی تجاوز کند، مانند: راهزنان، و یا از دین خارج شده و از جماعت مسلمانان بیرون رود، همانند: مرتدین، در این صورت حق زندگی را از دست داده و خونش دیگر حرام نخواهد بود[٩٧].

(ب) حق مالکیت محدود است به اینکه مال از راه حلال و از چیزهای حلال به دست آید، در محل خود و درست مصرف گردد، و در صورت اقتضای ضرورت جامعه و تقاضای عمومی دریغ نگردد. چرا که مالکیت فرد بر اموال آنگونه که طرفداران «روش آزاد» فریاد برمی‌آورند، مطلق و بی‌قید و شرط نیست، بلکه مقید به حدود و قوانین خداوند و حقوق جامعه می‌باشد، حتی در صورت اقتضای شرایط و مصلحت عمومی، سلب این مالکیت در ازای پرداخت بهای متناسب مجاز می‌باشد. بدین خاطر که آن ثروت و دارایی در اصل از آن خداوند می‌باشد، و صاحب آن کارگزار و گماشته. به دیگر سخن: فرد در نگهداری، به کاراندازی و مصرف آن، وکیل و نمایندۀ جامعه می‌باشد، لذا در صورت تخلف اقتصادی – اجتماعی و سوء استفاده از دارایی و ثروت، جامعه حق دارد که دست فرد را ببندد و از فعالیت وی جلوگیری نماید. همچنین جامعه در این دارایی و ثروت حقوقی دارد، برخی مانند زکات با انواع آن نوبتی و ثابت، و برخی غیر نوبتی می‌باشند، همانگونه که در حدیث آمده است: «در ثروت، علاوه بر زکات حق دیگری هم هست»[٩٨]، برخی حقوق را هم دولت به هنگام ضرورت تعیین می‌کند.

(ج) تمام آزادی‌ها و حقوق، محدود به رعایت اصول اخلاقی، عقاید و ارزش‌های جامعه می‌باشند. بنابراین، معنای آزادی اندیشه و بیان، مجازبودن اهانت و دروغ‌پراکنی در بارۀ اسلام و مسلمانان، ترویج کفر به خدا و پیامبر و قرآن، گمان‌افکنی در ارزش‌های والای، و گسترش عیاشی و بی‌بند و باری و هرج و مرج‌طلبی نیست و البته که آزادی فساد و قانون‌شکنی را نه عقل می‌پذیرد و نه شرع.

(د) دامنۀ آن پافشاری و تأکیدی که اسلام در مسئولیت فردی به عمل آورده است، تا پاسخگویی و مسئولیت فرد در قبال جامعه هم کشیده شده است. چه هر فردی به ناچار در جامعۀ اسلامی در زمینه‌ای از زمینه‌های مختلف آن، دارای مسئولیت می‌باشد. همانگونه که در حدیث صحیح آمده است: «همۀ شما نگهبان و سرپرستید، و در قبال امور و کسان تحت سرپرستی خودتان، پاسخگو می‌باشید»[٩٩]. لذا همانطور که حاکم در قبال ملت مسئول می‌باشد، پدر در قبال امور خانواده، زن در خانۀ همسر، و خدمتکار نسبت به وظایف و امور محوله‌اش، سرپرست و مسئولنند و همگی این مسئولیت‌ها در چهارچوب مسئولیت دینی قرار می‌گیرند و سهل‌انگاری و کم‌توجهی نسبت به آن‌ها جایز نیست... و فریضۀ امر به معروف و نهی از منکبر بر فرد واجب می‌سازد که نسبت به جامعه پاسخگو باشد، مراقب احوال و اوضاع آن باشد و امور آن را به دقت زیر نظر بگیرد، در اصلاح انحرافات احتمالی آن به اندازۀ توان خود جدیت و تلاش نماید: ابتدا با قدرت و دست، اگر نتوانست با استفاده از زبان و گفتار، و اگر توانایی این را هم نداشت، به وسیله قلب، و این پایین‌ترین درجۀ ایمان می‌باشد.

نصیحت و خیرخواهی برای تمامی مسلمانان چه خواص و چه عوام، رکن محکمی است از اسلام، و آنکه به امور مسلمانان اهتمام نورزد، از آنان نیست.

مسلمان حق ندارد عافیت‌طلبانه خودم خودم! بگوید و مردم و زندگی را کنار بگذارد، و به تماشای آتش فسادی که تر و خشک را در کام خود فرو می‌برد، بنشیند و آن را با بی‌تفاوتی به حال خود رها سازد. چنین آتشی اگر به حال خود واگذاشته شود، دیری نخواهد گذشت که هم خود او و هم تمامی افراد و اموال مورد علاقه‌اش را نیز در آغوش خواهد کشید. از همین روست که قرآن می‌فرماید:

﴿وَٱتَّقُواْ فِتۡنَةٗ لَّا تُصِيبَنَّ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمۡ خَآصَّةٗۖ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ٢٥﴾ [الأنفال: ٢٥].

«بترسید از مصیبتی که فقط ستمگران شما را گرفتار نمی‌سازد (بلکه اگر جلو ستم و ستمکار گرفته نشود، خشک و تر به گناه آنان می‌سوزد) و بدانید که خداوند دارای کیفر سخت و مجازات دردناک و شدید است».

در حدیث هم آمده است: «هرگاه مردم با ستمگر روبه‌رو شدند، و مانع وی نشدند، نزدیک باشد که خداوند همگی آن‌ها را به عذابی از سوی خود گرفتار سازد».

(هـ) از نشانه‌های عنایت اسلام به جامعه، همان چیزی است که در شریعت به «فرض‌های کفایی» مشهور می‌باشد. بدین صورت که هرگونه دانش، فن‌آوری، حرفه‌سازمان یا نهادی که در امور دینی یا دنیوی، مورد نیاز جامعۀ مسلمانان باشد، فراهم‌ساختن آن بر مسلمانان واجب کفایی است، یعنی: چنانچه تعدادی کافی به این امر اقدام نمایند، نیاز برطرف شده و بار گناه از دوش بقیۀ مسلمانان هم برداشته خواهد شد، در غیر این صورت همگی گناهکار و مستحق مجازات خداوند خواهند بود.

(و) مسلمانان همگی در قبال اجرای شریعت اسلام و رعایت حدود این دین، مسئولیت مشترک دارند. بر همین اساس! خطاب تکلیفی خداوند در قرآن رو به جماعت و گروه مسلمانان می‌باشد، و این فرمودۀ خداوند ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ با این صیغۀ جمع، مرتب تکرار می‌گردد، تا بدین وسیله بر ضرورت همبستگی و همکاری اجتماعی در زمینۀ اجرای دستورات خداوند و پرهیز از نواهی الهی، تأکید نماید. آری، همۀ جامعه مورد خطاب قرار می‌گیرند، هرچند که اجراکنندگان این حدود فقط دولت و حاکمان هستند، چرا که همۀ جامعه در اقامۀ آن‌ها مسئولند و در صورت نادیده‌گرفتن آن‌ها به عذاب خداوند دچار خواهند شد؛ به عنوان نمونۀ خطاب جمعی، به این دو آیه بنگرید:

﴿وَٱلسَّارِقُ وَٱلسَّارِقَةُ فَٱقۡطَعُوٓاْ أَيۡدِيَهُمَا﴾ [المائدة: ٣٨].

«دست مرد و زن دزد را (به کیفر عملی که انجام داده‌اند به عنوان یک مجازات الهی) قطع کنید».

﴿ٱلزَّانِيَةُ وَٱلزَّانِي فَٱجۡلِدُواْ كُلَّ وَٰحِدٖ مِّنۡهُمَا مِاْئَةَ جَلۡدَةٖۖ﴾ [النور: ٢].

«هریک از زن و مرد زناکار (مؤمن، بالغ، عاقل، حر، و ازدواج‌ناکرده) را صد تازیانه بزنید».

(ز) اسلام حتی عبادت را که پیوند میان بنده و پروردگارش می‌باشد، رنگ جمعی و روح گروهی می‌بخشد، در همین راستا مسلمانان را به برگزاری نماز جماعت فرا می‌خواند و این کار را مورد تشویق قرار می‌دهد، حتی ارزش آن را بیست و هفت درجه از نماز تنهایی، برتر و بیشتر اعلام کرده است، و هرچقدر تعداد شرکت‌کنندگان در جماعت بیشتر باشد، پاداش اعطایی خداوند هم به همان نسبت بیشتر خواهد بود. فراتر از این‌ها پیامبر  ج تصمیم گرفت که خانه‌های گروهی از مسلمانان را به علت حاضرنشدن‌شان در نماز جماعت مسجد به آتش بکشد؛ و به نابینایی که صدای آذان مسجد به گوشش می‌رسید، اجازه نداد که در خانه نماز بخواند و جماعت را ترک نماید. و آن قدر از کژروی و تک‌روی و حتی از مظهر آن، نفرت داشت که فرمود: «نماز کسی که به تنهایی پشت صف جماعت نماز می‌خواند، پذیرفته نیست»[١٠٠] هنگامی هم که یک مسلمان به صورت انفرادی و در خلوت نماز می‌خواند، همواره جماعت در وجدان و درون وی خواهد بود، چه که وی به هنگام مناجات با خداوند، با صیغۀ جمع به راز و نیاز می‌پردازد، و به هنگام درخواست، او را به اسم همگان به فریاد می‌خواند:

﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥ ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ ٦﴾ [الفاتحة: ٥ – ٦].

«تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم. ما را بر راه راست ثابت‌قدم بدار».

همچنین نماز جمعه را هر هفته یکبار، و نماز عید را هر سال دو بار، تشریع نموده و حج را یک بار در طول عمر بر هر مسلمان که توانایی داشته باشد، واجب ساخته است. و این‌ها همه مراسم دینی و شعایری هستند که ناگزیر باید به صورت گروهی انجام پذیرند.

(ح) در زمینۀ آداب و رسوم و روش‌های برخورد، اسلام زنجیره آدابی اجتماعی را مورد تشویق قرار داده است، تا از این رهگذر مسلمان را از تنهایی و گوشه‌گیری که مورد پسند اشخاص درون‌گرا و منزوی می‌باشد، بیرون آورد. از جمله: سلام یا پیام صلح و صفا، دست‌دادن به هنگام دیدار، تشمیت (گفتن یَرحَمُکَ اللَّـهُ» کسی که عطسه می‌زند، دید و بازدید، هدیه‌دادن به همدیگر، عیادت از بیماران، آرامش‌بخشیدن به مصیبت‌دیدگان، صلۀ رحم و پیوسته‌داشتن رابطه خویشاوندی، نیکرفتاری با همسایگان، مهمانپذیری، خوش برخوردبودن در سفر و حضر، نیکی به یتیمان و نیازمندان و در راه‌ماندگان، و دیگر وظایف و رفتارهای اجتماعی، همه و همه مواردی هستند که احساس اجتماعی، اندیشۀ اجتماعی و رفتار اجتماعی را به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از زندگی مسلمان قرار می‌دهند.

(ط) و بالأخره در زمینۀ اخلاق، اسلام مهر و محبت، همدلی و برادری، و دیگرخواهی و فداکاری را مورد تشویق و تأکید قرار می‌دهد، به همکاری در کارهای خیر و پرهیزکارانه دستور می‌دهد، به همنوایی و همبستگی و اتحاد گفتاری و رفتاری دعوت می‌کند، همچنانکه به مهرورزی و تسامح و نرمخویی، به بخشش و از خودگذشتگی و پاکبازی، احترام به قانون، و پیروی از حاکمان در کارهای پسندیده فرا می‌خواند.

در کنار این‌ها نسبت به حسدورزی، کینه‌توزی و بدخواهی، تفرقه‌طلبی و ستیزه‌جویی و دیگر صفات زشت و مهوع ناشی از خودخواهی و خودمحوری افراطی و شهوت‌دوستی، هشدار می‌دهد و مسلمانان را از این‌ها برحذر می‌دارد.

با جمع بندی کلی از مطالب عنوان شده، درمی‌یابیم که چگونه اسلام – با قانون و آموزش و پرورش – میان فرد و جامعه یا میان فردگرایی و جامعه‌گرایی هماهنگی و تعادل برقرار کرده است. نیز برایمان روشن می‌گردد که اسلام نه در لیست مکاتب فردگرا قرار می‌گیرد و نه در لیست جامعه‌گرایان، بدین خاطر که اسلام آراسته به امتیازات هردو مکتب بوده، و از نقص‌ها و کژاندیشی‌های آن‌ها پیراسته و عاری می‌باشد، چرا که اسلام هم فرد و هم جامعه را به رسمیت شناخته، و حقوق هرکدام را عادلانه مقرر نموده است، و وظایفی متناسب با حقوق برای آن‌ها تعیین نموده است. و این است میانه‌روی، و یا اگر دوست داری بگو: این است آن توازنی که اسلام با داشتن آن از دیگر مکاتب تمایز یافته است.

[٩٣]- در این فرمودۀ خداوند: ﴿لَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا رُسُلَنَا بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَأَنزَلۡنَا مَعَهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡمِيزَانَ لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِۖ﴾ [الحدید: ٢٥]. «ما پیغمبران خود را همراه با دلیل استوار و معجزات روشن (به میان مردم) روانه کرده‌ایم، و با آنان کتاب‌های (آسمانی و قوانین) و موازین (شناسائی حق و عدالت) نازل نموده‌ایم، تا مردمان (برابر آن در میان خود) دادگرانه رفتار کنند».

[٩٤]- راوی آن مسلم می‌باشد.

[٩٥]- نکته‌ای که تذکر آن لازم می‌نماید این است که اسلام، افراد را در پذیرش با رد اصل دین و کل برنامۀ اسلام مختار و مجاز دانسته است نه در پذیرش یا رد بخشی از دین. توجه به این نکته از اینجا ضرورت می‌یابد که گاهی وقتی از برخی افراد مسلمان خواسته می‌شود به قوانین اسلامی مقید باشند، لا إکراه فی الدین را دستاویز قرار می‌دهند و خیال خود را با آن راحت می‌سازند و لجاجت می‌ورزند. اما باید دانست که دین هم مثل سایر امور دنیوی است: به عنوان مثال می‌توان شغل کارمندی را انتخاب یا رد کرد، اما در صورت قبول کار، دیگر نمی‌توان به بهانۀ آزادیخواهی از انجام وظایف محوله شانه خالی نمود. (مترجم)

[٩٦]- متفق علیه.

[٩٧]- بدیهی است که تشخیص جرم و میزان مجازات آن، بویژه در این‌گونه موارد باید از طریق قانونی در دادگاه‌ها و با حضور هیأت منصفه و کاملاً به روش دینی و عادلانه صورت گیرد. و هیچ فردی حق ندارد خودسرانه خون و مال و آبروی افراد را مورد تعرض قرار دهد. (مترجم)

[٩٨]- ترمذی و ابن ماجه، این حدیث را روایت کرده‌اند.

[٩٩]- متفق علیه، از طریق حدیث ابن عمر ب.

[١٠٠]- روایت از ابوداود.