قسمت دوم
(۵) خداوند قدیم است و آغاز ندارد، دایم است و پایان ندارد.
(۶) فنانمی پذیرد، فرسوده نمی‌شود.
(۷) هیچ اتفاقی در جهان نمی‌افتد، مگر آنچه آواراده فرماید.
لغت شناسی:
«القديم» كسی كه بردیگران مقدم باشد.
«لايفني ولايبيد» فناء وبید یك معنی دارند، و مقصود آن است، كه نابود نمی‌شود و از بین نمی‌رود.
شرح:
(۵) «القديم» از اسماء خدای متعال نیست، مقصود آن است، هیچ چیز بر او سبقت نگرفته هم چنانكه او دائم و باقی و بی‌پایان است. و این است معنی قول خداوند: ﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ وَٱلۡأٓخِرُ﴾[الحدید: ۳]. «او است اوّ ل وآخر».
پس اوّل كسی است كه قبل ازاو هیچ نیست، و آخر كسی است كه بعد از او هیچ نیست پیامبر خدا جآن را به همین مفهوم تفسیر فرموده است.
(۶) «لا ينفي ولا يبيد» چنانچه خداوند متعال فرموده است: ﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ ٢٦ وَيَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّكَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ ٢٧﴾[الرحمن: ۲۶-۲۷]. «همه چیز و همه کسانی که بر روی زمین هستند، دستخوش فنا می‌گردند، و تنها پروردگار با عظمت و ارجمند تو می‌ماند و بس». ﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُ﴾[القصص: ۸۸]. «همه چیز جز ذات او فانی و نابود می‌شود». خداوند مخلوقش را فنا می‌سازد، ولی خداوند باقی است و فنا نمی‌پذیرد، آنان را از میان برمی‌دارد، و خود پایدار باقی می‌ماند. بلكه او آخر است و بعد از همه او پایدار و جاودان است.
(۷) «ولا يكون إلا مايريد» خداوند برهر چه بخواهد توانا است، او فرموده است: ﴿وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَفۡعَلُ مَا يُرِيدُ﴾[البقرة: ۲۵۳]. «ولی خداوند هرچه بخواهد انجام می‌دهد». پس چون خداوند چیزی را اراده فرماید، بر غم مخالفت همه مخلوقاتش آن را پدید می‌آورد، و چون كاری را نخواهد، همه خلق توان آنجام آن را ندارند این همان اراده كونی و قدری است كه تخلف از آن ممكن نیست، پس هر خیر و شری كه در عالم هستی رخ می‌دهد به خواست و اراده او است، و اراده او هرگز مغلوب نمی‌شود، پس هرچه خدا بخواهد می‌شود، و هر چه نخواهد نمی‌شود و دلائل در این باره جداً بسیار است.
(۸) اندیشهً بشری به او راه ندارد، و فهم و دانش بشری از درك او ناتوان است.
(۹) او شبیه مردم نیست.
(۱۰) او زنده حقیقی است كه نمی‌میرد، قیوم است كه خواب بر او عارض نمی‌گردد.
لغت شناسی:
«لا تبلغه الأوهام» یعنی و هم و خیال به او نمی‌رسد.
«الانام» یعنی خلق.
«القيوم» كسی كه همواره پا برجا است، و بر همه چیز سرپرستی دارد، و همه چیز را حفظ و نگهداری می‌كند.
شرح:
(۸) هیچكدام از خلق خدا بر علم خداوند احاطه ندارد, چنانكه خداوند متعال فرموده است:
﴿يَعۡلَمُ مَا بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَمَا خَلۡفَهُمۡ وَلَا يُحِيطُونَ بِهِۦ عِلۡمٗا ١١٠﴾[طه: ۱۱۰].
«خدا می‌داند آنچه را که در پیش دارند، و آنچه را که پشت سر گذاشته‌اند، ولی آنان از آفریدگار آگاهی ندارند».
پس اوهام وخیالات و تصوّرات و اندیشه‌ها نمی‌توانند خداوند متعال را درك كنند، و هیچكدام از خلق خدا به حقیقت ذات خدا آشنائی و آگاهی ندارد.
(۹) هم چنانكه خداوند متعال مشابه هیچكدام از خلق خود در ذات و در اسماء و در صفات و در افعال نیست، هیچكس نیز همانند خدای متعال نیست.
(۱۰) خدای پاك وبرتر، زنده است، ومرگ براوعارض نمی‌گردد چنانكه خدای متعال فرموده است: ﴿وَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱلۡحَيِّ ٱلَّذِي لَا يَمُوتُ﴾[الفرقان: ۵۸].
«توکل کن برخدای حی که مرگ بر او راه ندارد».
﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ ٢٦ وَيَبۡقَىٰ وَجۡهُ رَبِّكَ ذُو ٱلۡجَلَٰلِ وَٱلۡإِكۡرَامِ ٢٧﴾[الرحمن: ۲۶-۲۷]. «همه چیز و همه کسانی که بر روی زمین هستند، دستخوش فنا می‌گردند، و تنها پروردگار با عظمت و ارجمند تو می‌ماند و بس».
﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥ﴾[القصص: ۸۸]. «همه چیز جز ذات او فانی و نابود می‌شود». خداوند زنده است، او دچار مرگ نمی‌شود، او قیوم است، كه خواب آلودگی و خواب بر او عارض نمی‌گردد اگر غیر این می‌بود، نظام عالم هستی مختل می‌گردید، بلكه خداوند پا برجا و قیم بر امور است، و بر ملك خود حاكمیت دارد.
همه اینها پاسخی است به فرقه مشبهه، كه خداوند را به خلق او تشبیه كرده‌اند، و بدینسان دچار كفر شدند.
(۱۱) خداوند آفریدگار است، كه نیازمند كسی نیست، او رازق است كه بدون مشكل روزی می‌بخشد.
(۱۲) مرگ در اختیار خدا است، و از هیچكس بیم ندارد، او زنده كننده بعد از مرگ است و این كار را بدون مشقت به انجام می‌رساند.
لغت شناسی:
«بلا مؤنة» بدون سختی و سنگینی و تكلف.
«بلا مشقة» بدون رنج و فشار.
شرح:
(۱۲) خداوند خلق را از آنرو پدید نیاورده، كه به آنها نیاز داشته است، و هم برای آن بوجود نیاورده كه بخواهد از آنان كمك بگیرد بلكه خلق را برای عبادت خود آفریده است:
﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ ٥٦﴾[الذاریات: ۵۶]. «نیافریدم پریان و انسان را مگر برای پرستش و عبادت». خدا است كه تمام خلق خودرا اعم از انس و جن و پرنده و وحوش و دیگران را روزی می‌دهد، و در روزی بخشیدن فرقی بین مؤمن و كافر نمی‌گذارد. و خواسته هركس را، بدون آنكه از ملك او كم شود، برآورده می‌سازد كلیدهای گنج‌های آسمان‌ها و زمین در اختیار او است.
(۱۲) خداوند مرگ را برخلق خود مقرر فرموده، وترس نیز از كسی ندارد.
﴿ٱللَّهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا﴾[الزمر: ۴۲].
«خداوند ارواح را به هنگام مرگ انسانها، و در هنگام خواب انسانها برمی‌گیرد».
﴿لَا مُعَقِّبَ لِحُكۡمِهِۦۚ وَهُوَ﴾[الرعد: ۴۱].
«کسی نمی‌تواند فرمان او را مورد هیگرد قرار دهد و از اجرای فرمانش جلوگیری کند».
﴿لَا يُسَۡٔلُ عَمَّا يَفۡعَلُ وَهُمۡ يُسَۡٔلُونَ ٢٣﴾[الأنبیاء: ۲۳].
«خداوند در برابر کار‌های که می‌کند، مورد باز خواست قرار نمی‌گیرد، ولی دیگران مورد بازخواست و پرسش قرار می‌گیرند».
خداست كه مردگان را زنده می‌كند: ﴿زَعَمَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَن لَّن يُبۡعَثُواْۚ قُلۡ بَلَىٰ وَرَبِّي لَتُبۡعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلۡتُمۡۚ وَذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ يَسِيرٞ ٧﴾[التغابن: ۷]. «کافران می‌پندارند که هرگز زنده و برانگیخته نخواهند گردید بگو چنین نیست که می‌پندارند به پروردگارم سوگند، زنده و برانگیخته خواهید شد، و پس از آن چیز‌های که می‌کردید، با خبرتان خواهند کرد، و این کار برای خدا ساده و آسان است».
﴿رَبَّنَآ إِنَّكَ جَامِعُ ٱلنَّاسِ لِيَوۡمٖ لَّا رَيۡبَ فِيهِ﴾[آل‌عمران: ۹].
«پروردگارا تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد».
پس خداوند متعال مردم را پس از مرگ زنده می‌كند، و این كار بر او دشوار نیست،
خدائی كه زمین مرده را با آب باران زنده می‌كند، و گیاهان را بوسیله آب در آن می‌رویاند قادر است كه مردگان را نیز زنده گرداند ﴿كَذَٰلِكَ نُخۡرِجُ ٱلۡمَوۡتَىٰ لَعَلَّكُمۡ تَذَكَّرُونَ﴾[الأعراف: ۵۷]. «بدینسان مردگان را بیرون می‌آوریم، تا شما متذکر شوید و پند گیرید».
پس خداوندی كه آنان را اوّلین بار پدید آورده، قادر است كه دوباره به آنان پس از مرگ حیات مجدد بخشد و این بر خدا آسان است، براستی خدا از آنچه مشركان او را وصف می‌كنند پاك و برتر است.
خلاصه:
خداوند اول وآخراست، او زنده است كه نمی‌میرد، او هر كاری بخواهد انجام می‌دهد، هیچكس برعلم خدا دست‌رسی ندارد، خواب و خواب آلودگی بر او چیره نمی‌شود، هرچه انجام دهد مورد بازخواست قرار نمی‌گیرد، ولی مردم مورد بازخواست قرار می‌گیرند.
خودآزمائی:
(۱) آیا «القديم» از اسماء خدای متعال است؟
(۲) مفهوم اینكه هرچه خدا بخواهد انجام می‌شود، چیست؟
(۳) آیا كسی در اراده وخواست خدا شریك است؟
قسمت سّوم
(۱۳) خداوند پیش از آنكه خلق را پدید آورد، صفاتش قدیم وازلی بوده است، و همواره صفات او ابدی است.
(۱۴) اینگونه نیست كه پس از آفرینش و پدید آوردن جهان اسم خالق و باری، بر او اطلاق شده باشد.
لغت شناسی:
«ازلياّ» یعنی كسی كه در قدیم بودن آغازی ندارد.
«ابديا» كسی كه بی‌نهایت پایدار باقی می‌ماند.
«الباري» كسی كه خلق را بدون نمونه و مثال قبلی پدید آورده است.
شرح:
(۱۳) همه صفات خدای متعال از ازل و قبل از آفرینش خلق برای او ثابت بوده است، همه این صفات نشانه كمال او است، و عدم آن نقص بشمار می‌آید، و محال است كه خداوند پس از نقص به كمال توصیف گردد، هیچ صفتی بعد از آفرنیش پدیده‌ها بر خداوند اضافه نشده است، بلكه همه صفات او تعالی قبل از آفرینش جهان ثابت بوده است.
همچنانكه صفات خداوند ازلی است و آغازی ندارد، همچنین خداوند و صفات او ابدی است و این صفات به پایان نمی‌رسد بلكه همواره خداوند متعال موصوف به این صفات باقی خواهد بود.
(۱۴) خداوند قبل از آفرینش پدیده‌ها خالق بوده، و قبل از خلق با این عنوان مسمی بوده است، و معنی خالق این نیست كه متوقف بر پیدایش عملی خلق باشد.
همچنین خداوند اسم باری را پس از پیدایش جهان برخود ننهاده است، بلكه او قبل از جهان هستی بوجود آورنده بوده است، پس اسماء و صفات او همانند ذاتش قدیم است.
در حدیث شریف نبوی جثابت شده است:
«خداوند مقادیر نظام آفرینش و خلق را (۵۰۰۰۰) سال قبل از پیدایش آنها مقدّر فرموده است» [۱].
(۱۵) برای خداوند معنی ربوبیت ثابت است، واورا كسی تربیت نكرده است، هم چنانكه معنی خلق برای او ثابت است وكسی او را نیافریده است.
(۱۶) هم چنانكه خداوند زنده كننده مردگان است، این اسم قبل از زنده كردن وحیات بخشیدن به موجودات زنده برای او ثابت بوده، چنانكه اسم خالق قبل از پیدایش برایش ثابت بوده است.
(۱۷) خداوند بره-ر چیزی توانا است، وهمه چیزی به ایشان نیاز مند است، هركاری برای خداوند آسان است، وخداوند به چیزی نیاز ندارد.
﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[الشوری: ۱۱]. «هیچ چیز همانند او نیست، و او شنوا و بیناست».
لغت شناسی:
«ربوبيت» فرمانروائی، تصرف و تدبیر.
«مربوب» مخلوق.
«يسير» آسان.
شرح:
(۱۵) خداوند به تمام معانی ربوبیت، پروردگار جهانیان است، حتی قبل از آنكه كسی از مخلقوقاتش را بیافریند همچنین قبل از آنكه كسی را بوجود آورد او خالق است پس اسماء و مفاهیم آن در اول و آخر برای او ثابت می‌باشد.
(۱۶) خداوند مردگان را كه قبلاً زند بوده‌اند، دوباره حیات می‌بخشد، زیرا كه قبل از حیات بخشیدن به موجودات مرده، بر حیات و زنده كردن‌شان توانا است. همچنانكه خداوند قبل و بعد از پیدایش جهان خالق بوده است، زیرا كه خداوند بر هر كاری توانا است، هر كاری را بخواهد انجام می‌دهد، و اگر چیزی را اراده نفرماید، آنچیز صورت نمی‌گیرد این همان اراده كونی و قدری است كه هیچ چیز از محدوده آن خارج نیست، و هیچ چیز نمی‌تواند از آن تخلف كند.
معتزله گفته‌اند: خداوند بر چیزهایی قادراست كه در حیطه قدرت او است، اما افعال بنده گان در حوزه و حیطه قدرت خداوند نیست، این نظریه سلب صفات كمال از خداوند است زیرا كه خداوند بر هر چیزی توانا است چنانكه ایشان در این مورد خبر داده‌است.
﴿وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٌ﴾[البقرة: ۲۸۴]. «خداوند بر هر چیزی توانا است».
(۱۷) همچنین هر چیزی كه در جهان اتفاق می‌افتد به اراده و خواست خدا است، ایمان به این مسأله از لوازم ایمان به ربوبیت خدای متعال است، هر چیزی در جهان نیازمند خدا است هم در ایجاد و هم در بقاء. و هر چیزی بر خداوند آسان است؛
﴿إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ يَسِيرٞ ٢٢﴾[الحدید: ۲۲]. «حقاکه آن برخدا آسان است».
او به هیچ چیزی محتاج نیست، او پاك و منزه و برتر است، بلكه هر چیزی ناچار به او نیازمند است، و نیازمندی همگان به او، ثابت است و تغیر نمی‌پذیرد و فراتراز محدوده زمان و مكان است؛ ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[الشوری: ۱۱]. «همانند او هیچ چیزی نیست، و او شنوا و بینا است».
خلاصه:
صفات ذاتی خداوند متعال قدیم است، وصفات فعلی او از لحاظ نوع قدیم است، اگرچه هركدام از آن بوقوع می‌پیوندد صفات خداوند همراه با بقاء او تعالی پایدار وماندگار است، او سزاوار ولایق اسماء وصفات خود، قبل از آفرینش خلق وبعد از آن می‌باشد.
خود آزمائی:
(۱) آیامعنی ربوبیت خداوند، نیاز به مخلوق را در پی می‌آورد؟
(۲) آیا قدرت خداوند متعال در همه چیز جاری است؟
(۳) معنی قول خداوند: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞ﴾چیست؟
[۱] صحیح مسلم و مسند امام احمد.