قسمت پنجم

(۲۲) خداوند، مردم را به طاعت خود امر فرمود، و آنان را از معصیت خود منع فرمود.

(۲۳) هر چیزی به تقدیر و خواست خداوند بستگی دارد، برای بنده‌گان خواستی نیست مگر آنچه خدا برای‌شان خواسته است. پس آنچه خدا برای‌شان خواسته به انجام می‌رسد.

لغت شناسی:

«ومشيئته تنفذ» یعنی اراده او واقع و متحقق می‌شود و به نتیجه می‌رسد.

شـرح:

(۲۲) خداوند بندگانش را به طاعت خود فرمان داده، و در مقابل آن ثواب مناسب را برای آنها مقرر فرموده است. همچنین آنان را از معصیت خود منع فرموده است، و در صورت ارتكاب ممنوعات آنان را به كیفر وعید داده‌است. چنانكه فرموده است:

﴿وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ يُدۡخِلۡهُ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَاۚ وَذَٰلِكَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ ١٣ وَمَن يَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُۥ يُدۡخِلۡهُ نَارًا خَٰلِدٗا فِيهَا وَلَهُۥ عَذَابٞ مُّهِينٞ ١٤﴾[النساء: ۱۳-۱۴].

«هرکس از خداوند و پیغمبرش اطاعت کند، خداوند او را به باغ‌های بهشت، وارد می‌کند، که در آنها رودبار‌ها روان است و جاودانه در آن می‌مانند، و این پیروزی بزرگی است».

و آن كس كه از خدا و پیغمبرش نافرمانی كند، و از مرزهای خدا در گذرد، خداوند او را وارد آتش دوزخ می‌كند، كه جاودانه در آن می‌ماند، و او را عذاب خواركننده‌ای است.

اینكه مؤلف/، پس از سخن گفتن در مورد خلق وارد مبحث امر و نهی گردیده، اشاره به این حقیقت است كه امرو نهی حق خالق است، چنانكه خداوند متعال فرموده:

﴿أَلَا لَهُ ٱلۡخَلۡقُ وَٱلۡأَمۡرُ﴾[الأعراف: ۵۴]. «آگاه باشید که آفرینش و فرمان از آن خدا است».

(۲۳) هرچیز بر اساس قضا و قدر خداوند در جریان است، هیچ چیز صورت نمی‌گیرد مگر به خواست خدای متعال، هیچ چیز در جهان هستی ممكن نیست واقع شود مگر بخواست خداوند، پس از خواست خداوند متحقق می‌شود و به اجرا در می‌آید و هرگز امكان ندارد از آن تخلف گردد. این همان خواست كونی و قدری الهی است، و مقصود از آن هر چیزی است كه خداوند اراده فرموده است تا در این جهان هستی واقع شود، چه خیر وچه شر؛ ﴿مَن يَشَإِ ٱللَّهُ يُضۡلِلۡهُ وَمَن يَشَأۡ يَجۡعَلۡهُ عَلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ﴾[الأنعام: ۳۹]. «هر کس را خداوند بخواهد گمراهش می‌کند، و هرکس را بخواهد بر صراط مستقیمش قرار می‌دهد».

﴿وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَا ٱقۡتَتَلُواْ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَفۡعَلُ مَا يُرِيدُ﴾[البقرة: ۲۵۳]. «اگر خدا می‌خواست آنان نمی‌جنگیدند، ولی خداوند هرچه را اراده فرماید انجام می‌دهد».

خواست بندگان خارج از مشیت و خواست خدا نیست، چنانكه فرموده است:

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ٢٩﴾[التکویر: ۲۹].

«شما نمی‌خواهید، مگر آنکه خدا پروردگار جهانیان بخواهد».

این اراده كونی غیراز اراده تشریعی است كه گاهی تحقق پیدا نمی‌كند، چه بسا كه خداوند متعال كاری را دوست بدارد، ولی وقوع آن را نخواسته باشد، و چه بسا كه به امری راضی نباشد، ولی می‌خواهد آن امر به خاطر حكمتی كه او می‌داند، واقع شود.

هرچه خداوند برای بنده گانش اراده فرماید، واقع می‌شود، و آنچه را برای‌شان نخواهد،

امكان وقوع آن وجود ندارد، اگر همه مردم هم آن را خواسته باشند.

این نظریه بر خلاف آن نظریه‌ای است كه قدریه آن را برگزیده‌اند، مبنی براینكه معصیت را انسان به اراده مستقل خود پدید می‌آورد، و به خدا ربطی ندارد، و خداوند آن را اراده نفرموده است، آنها می‌گویند فقط انسان است كه فاعل و اراده كننده معصیت است و خدا نقشی در آن ندارد بدینسان آنان انسان را بوجود آوردنده و اراده كننده مطلق معصیت دانسته‌اند كه اراده خداوند در آن هیچ نقشی ندارد.

(۲۴) خداوند هر كس را بخواهد بر اساس فضل خود هدایت می‌كند و عصمت می‌بخشد، و هركس را نخواهد بر اساس عدل خود گمراه و خوار می‌كند و می‌آزماید.

(۲۵) همه مردم بنا بخواست او یا در سایه فضل او و یا در چهارچوب قانون عدلش در حركت هستند.

لغت شـناسـی:

«يعصم» از وقوع در گمراهی باز می‌دارد.

شرح:

(۲۴) خدا است كه هر كس را از بنده‌گانش بخواهد بسوی ایمان هدایت می‌كند، و آنان را از وقوع در گمراهی و معصیت حفظ می‌كند، و آنان را در عافیت قرار می‌دهد، و از آثار خطرناك در دنیا و آخرت محفوظ می‌دارد. هركس مشمول این لطف خدا شود، سزاوار است خدا را سپاس گوید و شكر خدای را بجای آورد.

همچنین خدای پاك هر كس از خلق خود را بخواهد، گمرا می‌سازد و گرفتار ذلت و خواری می‌كند, و آنان را بخود‌شان وا می‌گذارد، و راه تسلط شیطان بر آنان را باز می‌گذارد، پس آنان را حفظ نمی‌كند، و آنها را در معرض ابتلاء قرار می‌دهد. پس بدینسان آنها در گمراهی و ضلالت سقوط می‌كنند، و این بر مبنای قانون عدل او تعالی صورت می‌گیرد، و خدا است كه صاحب حكمت بالغه و عدل مطلق است.

دلیل بر اینكه هدایت و ضلالت به خدا نسبت داده می‌شود این است كه خداوند فرموده است:

﴿مَن يَشَإِ ٱللَّهُ يُضۡلِلۡهُ وَمَن يَشَأۡ يَجۡعَلۡهُ عَلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ﴾[الأنعام: ۳۹].

«خداوند هر که را بخواهد گمراه می‌کند، و هر که را بخواهد بر صراط مستقیم قرار می‌دهد».

﴿وَلَٰكِن يُضِلُّ مَن يَشَآءُ وَيَهۡدِي مَن يَشَآءُ﴾[النحل: ۹۳].

«ولی خدا است که هرکس را بخواهد گمرا ه می‌سازد، و هرکس را بخواهد هدایت می‌کند».

﴿إِنَّكَ لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي مَن يَشَآءُ﴾[القصص: ۵۶].

«شما ای نبی اکرم نمی‌توانی کسی را که دوست داری هدایت کنی، ولی خدا است که هرکس را بخواهد هدایت می‌کند».. پس هدایت و ضلالت از نزد خداست، و این از اصول اعتقادات اهل سنّت است، كه معتزله با آن مخالفند، زیرا كه آنان می‌گویند: اعمال بندگان را خودشان می‌آفرینند. اگر كسی هدایت شود خدا است كه بر اساس فضل و رحمت خود او را هدایت می‌كند، و هركس گمرا ه شود خدا است كه بر اساس قانون عدلش او را گمراه ساخته است.

(۲۵) همه مردم یا در سایه فضل خدا قرار دارند و یا در چهارچوب قانون عدل او تعالی. زیرا مردم از دو حال خارج نیستند، یا در پرتو فضل و علم و حكمت و لطف و نعمت خدا مومن و هدایت یافته‌اند، و یا تحت ضابطه عدل خداوند بر اساس علم و حكمتش، گمراه و منحرف به كفر و فسق هستند. بنابراین هیچكس از محدوده خواست خدا خارج نیست:

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ٢٩﴾[التکویر: ۲۹].

«و شما نمی‌خواهید مگر آنکه خدا پروردگار جهانیان بخواهد»، و انگهی انسان گاهـی به فضل خداوند هدایت می‌شود، و سپس خداوند او را بخاطر گناهانش و یا غفلت مؤاخذه می‌كند و خوارش می‌سازد، سپس هدایت را بر او ارزانی می‌فرماید، و گاهی هم شخصی دچار گمراهی ابدی می‌گردد، كه از آن نجات نمی‌یابد - پناه بر خدا از چنین حالتی - پس همه چیز تحت فرمان و خواست خدایﻷقرار دارد.

خلاصـه:

خداوند خلق را به طاعتش فرمان داده‌است، و آنان را از معصیت منع فرموده است، و هر چیزی بر اساس قضا و خواست او جریان دارد، و خواست بندگان در تحت خواست خدا قرار دارد، و خداست كه هدایت می‌كند و گمراه می‌سازد، و هیچكس از محدوده خواست خدا نمی‌تواند خارج گردد.

خـود آزمـائی:

(۱) خداوند به چه چیزی فرمان داده و از چه چیزی منع فرموده است؟

(۲) آیا خیر و شرهر دو تحت اراده خداوند قراردارد؟

(۳) مفهوم این كه خداوند براساس ضابطه عدالتش كسانی گمراه می‌سازد چیست؟