اخلاص
الحمدلله الذي أنزل الآيات النيرات، فأخرج من شاء من الظلمات إلى نور الحق والبينات، وأضل من شاء بعدله وحكمته فتردد في الغي والهلكات أحمد ربي وأشكره على نعمه الظاهرة والباطنة وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له رب الأرض والسموات وأشهد أن نبينا وسيدنا محمداً عبده ورسوله السابق إلى الخيرات اللهم صلي وسلم وبارك على عبدك ورسولك محمد وعلى آله وصحبه ذوي الدرجات. أما بعد:
اى مسلمانان! از خدا بترسید، زیرا که تقوى توشه آخرت و ذریعۀ اصلاح دنیاى شما است، بندگان خدا! بدانید که خداوند از همه جهانیان بى‌نیاز است، نه عبادت عابدان براى او نفعى دارد و نه عصیان عاصیان ضررى، بلکه این خود شخص است که از عبادتش مستفید مىگردد و از نافرمانى‌اش متضرر، لذا خداوند مى‌فرماید: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ١٥﴾[الجاثیة: ۱۵] یعنى: «کسى که عمل نیکو انجام دهد براى خودش انجام داده، و کسى که عمل زشت انجام دهد باز هم براى خودش انجام داده و سپس همۀ شما بسوى پروردگارتان باز خواهید گشت».
از آنجایى که انسان فقط براى عبادت و بندگى خدا آفریده شده، و جز با انجام این عبادت هرگز روى سعادت و خوشبختى را در دنیا وآخرت نخواهد دید، بنابراین خداوند انواع عبادت را بیان فرموده، و شرح داده، و آنچه را که مخالف با بندگى و مقتضاى بندگى بوده نیز بیان فرموده است، تا اینکه مسلمان با انجام عبادت و ترک معصیت خودش را به پروردگار نزدیک کند لذا مى‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ٧٧﴾[الحج: ٧٧]. «اى مؤمنان رکوع و سجده کنید و پروردگارتان را بپرستید وکارهاى خیر انجام دهید تا اینکه رستگار شوید». و مى‌فرماید: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[الحشر: ٧]. «آنچه پیامبر براى شما مى‌آورد بیگرید و از آنچه شما را باز مى‌دارد باز ایستید».
و رسول مکرّم صمى‌فرمایند: «آنچه شما را از آن باز داشتم باز ایستید و آنچه شما را بدان امر کردم به اندازه توان خود انجام دهید، براستى کسانى که پیش از شما بودند، کثرت سؤال و اختلافشان درباره پیامبرانشان آنان را هلاک کرد». (بخارى و مسلم از روایت ابوهریرهس).
عبادت این است که بنده مؤمن بوسلیه اعمالى که خداوند مشروع قرار داده با کمال محبت، و احساس فرمانبردارى کامل و تسلیم مطلق در مقابل پروردگار عالم به نزد او تعالى تقرب جوید، چناکه مى‌فرماید: ﴿وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ٥٤﴾[الزمر: ۵۴]. «و بسوى پروردگارتان رجوع کنید و در مقابل او تسلیم شوید پیش از اینکه بر شما عذاب مسلط گردد وآنگاه کمک نشوید» و همچنین مى‌فرماید: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ٣١﴾[آل عمران: ۳۱]. «بگو: (اى پیامبر) اگرخدا را دوست دارید از من پیروى کنید تا اینکه خدا شما را دوست داشته باشد وگناهانتان را بیامرزد و خداوند بخشنده مهربان است».
پس هیچ کسى نمى‌تواند به نزد خدا تقرب جوید و خوشنودى او را بدست آورد مگر اینکه مطابق فرمان او به طاعت مشغول شده و از معصیت پرهیز کرده، و از هرگونه انحراف و بدعت گذارى در شرع رسول الله صاجتناب ورزد ، از ام المؤمنین عایشه صدیقه لروایت است که رسول الله صفرمودند: «هر کس عملى انجام دهد که در دین ما نیست عملش مردود است». (مسلم). و فرمودند: «هر کس در شرع ما بدعتى پدید آورد که از جنس آن نباشد بدعتش مردود است». (بخارى و مسلم).
روح عبادت و عمل و شرط قبولى آن اخلاص است، اخلاص عمل قلب است که خداوند او را دوست مى‌دارد و مى‌پسندد، اخلاص است که عمل را پاک کرده و بارور مى‌نماید که در نتیجه خداوند در آن برکت مى‌اندازد و بوسلیه آن به صاحبش نفع مى‌رساند، و در مقابل آن پاداش نیکو عنایت مى‌فرماید، همچنین اخلاص است که خداوند بندگان را بدان مکلف کرده، و آنانرا توسط آن مورد آزمایش قرار داده که اگر آنرا بدست آورند پاداش داده مى‌شوند و اگر ضایع کنند مؤاخذه مى‌شوند، چنانکه فرموده است: ﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ٢﴾[الملک: ۲]. «اوست که مرگ و زندگى را آفریده تا اینکه شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل مى‌کنید، و اوست غالب بخشنده». و نیز فرموده: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾[هود: ٧]. «و اوست خدایى که آسمان‌ها و زمین را درحالى که عرش وى برآب قرار داشت در شش روز آفرید تا اینکه بیازماید شما را که کدام یک بهتر عمل مى‌کنید». و نیز فرموده است: ﴿إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا٧﴾[الکهف: ٧]. «ما آنچه که بر زمین است زینت قرار دادیم براى آن، تا اینکه آزمایش کنیم آنان را که کدام یک بهتر عمل مى‌کنند».
امام ابن کثیر/در تفسیر آیه مى‌فرماید: «خداوند نفرمود: «أكثر عملا»بلکه فرمود: ﴿أَحْسَنُ عَمَلًا٧﴾و هیچ عملى نمى‌تواند خوب باشد مگر اینکه خالص براى خدا و طبق شریعت رسول الله صباشد پس هرگاه یکى از این دو شرط (اخلاص و متابعت) مفقود گردد هر عملى باطل شده و برباد مى‌رود».
وفضیل بن عیاض /مى‌فرماید: ﴿أَحْسَنُ عَمَلًا٧﴾خالصتر و درست تر، چون اگر عمل خالص باشد و درست نباشد قبول نمى‌شود و اگر درست باشد و خالص نباشد و بازهم قبول نمى‌شود، پس لازم است که هم خالص و هم درست باشد».
خداوند در همه عبادات و احکام ما را مکلف به اخلاص کرده است، هر امرى که مسلمان بدان عمل مى‌کند و هر نهى که از آن باز مى‌ایستد باید مقرون با اخلاص باشد، لذا مى‌فرماید: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ٥﴾[البینة: ۵]. «و أمر نشدند مگر اینکه خدا را در حالى پرستش کنند که دین را براى او خالص کرده باشند، به حق روى آورده و از باطل روى گردان باشند و نماز برپاى دارند و زکات بپردارند، و این است دین محکم». و مى‌فرماید: ﴿فَاعبدالله مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ٢ أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ﴾[الزمر: ۲-۳]. «پس او را پرستش کن در حالى که تمامى عبادات را براى او خالص گردانى، بدانید که عبادت خالص فقط براى اوست».
از عمر فاروقسروایت است که فرمودند از رسول الله صشنیدم که مى‌فرمودند: «دار و مدار اعمال بر نیت است، و با هر شخص مطابق با نیت وى عمل مى‌شود، پس کسى که هجرتش بسوى خدا و رسولش باشد، مهاجر خدا و رسول است و کسى که هجرتش براى کسب دنیا یا ازدواج با زنى باشد پس او مهاجر همان چیزى است که براى آن هجرت کرده است». (بخارى و مسلم).
معنى اخلاص این است که مؤمن نیت و عملش را پاک کرده و آن‌ها را از هر گونه تلوث و شائبه‌اى که نیت و عمل را باطل مى‌کند و یا در کمال آن‌ها عیب و ایرادى وارد مى‌کند دور نگهدارد، مانند ریا و شهرت طلبى و خود خواهى، و بدعت گذارى و غیره، پس نیت صادق و عمل خالص مانند شیر خالص است که به خون و سرگین ملوث نشده باشد چنانکه خداوند مى‌فرماید: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ٦٦﴾[النحل: ۶۶]. «و براستی که براى شما در حیوانات (شیر ده) عبرتى است، که ما از شکم آنان براى شما از میان سرگین و خون شیر خالص بیرون مى‌آوریم که براى نوشندگان بسیار گوارا است».
عمل به اعتبار شکل ظاهر یکى است، البته نیت و اخلاص حکم آنرا عوض مى‌کند اگر نیت خالص و اخلاص کامل باشد حکمى‌دارد و اگر نیت فاسد بوده و بجاى اخلاص فریب و نیرنگ حاکم باشد حکم دیگرى دارد، مؤمن مخلص جزو مقربین و ریاکار شهرت طلب رانده شده و معذب است، کسانی که با رسول الله صنماز مى‌خواندند و مخلصانه جهاد مى‌کردند بهترین منـزلت را بدست آوردنـد، خداونـد از آن‌ها راضی شد و آنان از خداوند راضى شدند، ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ٩ أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ١٠ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ١١﴾[المؤمنون: ٩-۱۱]. «وکسانی که به نمازهایشان پایبند هستند آنهایند وارثان، کسانى که فردوس أعلى را (که با لاترین مقام بهشت است) به إرث مى‌برند، آن‌ها در بهشت همیشه ماندگار خواهند بود». خداوند متعالى در ستایش این صحابه مى‌فرماید: ﴿لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ٨٨ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ٨٩﴾[التوبة: ۸۸-۸٩]. «اما پیامبر و کسانى‌که با او هستند، با جان‌ها و مال‌هایشان جهاد کردند، این عده براى ایشان است خیر و نیکى و همین هایند رستگاران، خداوند براى آنان باغ‌هایى مهیا کرده که از زیر آن نهرهایى جارى است همیشه ماندگار خواهند بود در این باغ‌ها و این است رستگارى بزرگ».
از طرف دیگر منافقین هم بودند که گرچه با پیامبر صنماز مى‌خواندند و جهاد مى‌کردند، اما از اخلاص و ایمان واقعى خالى بودند، این‌ها در بدترین وضعیت قرار دارند، خداوند درباره آنان مى‌فرماید: ﴿إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا١٤٥﴾[النساء: ۱۴۵]. «به تحقیق منافقین در پائین‌ترین طبقات دوزخ قرار دارند، و هرگز براى آنان یار و مددگارى نحواهى یافت».
پس شکل عملى یکى است، مخلصان، مقرب و رستگارند و ریا کارن، رانده شده و زیانکار.
بنابراین، مى‌بینید کسانى که در میدان جهاد کشته مى‌شوند و کسانى که قارى قرآنند و کسانى که مالشان را در جهت کارهاى خیر خرج مى‌کنند همه این‌ها را خداوند به دو گروه تقسیم کرده: یک گروه در بهشت و گروه دیگر در دوزخ خواهد بود، کسى که در عملش اخلاص داشته خداوند درجاتش را بلند مى‌کند و کسى که ریا کار و شهرت طلب باشد او را به پست‌ترین درک واصل مى‌گرداند.
از أنسسروایت است که ام حارثه بن سراقه هنگامیکه پسرش در بدر شهید شده بود به خدمت پیامبر صآمد وگفت: اى رسول خدا! از حارثه مرا اطلاع دهید تا اگر در بهشت باشد صبرکنم و در غیر آن تا مى‌توانم گریه کنم، فرمود: اى مادر حارثه یک بهشت نیست، بهشت درجات فراوانى دارد و فرزندت به فردوس اعلى رسیده که بالا‌ترین مقام بهشت است. (بخاری).
و از عبدالله بن عمروبروایت است که پیامبر صفرمودند: «به مونس قرآن گفته مى‌شود: همچنان که در دنیا مى‌خواندى امروز هم بخوان و بالا برو، زیرا رتبۀ تو نزد آخرین آیه‌اى خواهد بود که مى‌خوانى». (ابوداود و ترمذى، وقال حدیث حسن صحیح).
و از ابو کبشه عمرو بن سعد الأنمارىسروایت است که گفت: رسول خدا صفرمودند: «دنیا براى چهار نفر است، اول بنده‌اى که خداوند به او مال و علم داده و او از خدا مى‌ترسد، و با خویشاوندانش صله رحم برقرار مى‌کند، و حق خدا را مى‌شناسد این بهترین بنده است، دوم بنده‌اى که خداوند به او علم داده اما مال نداده ولى نیتش درست است آروز مى‌کند که اگر مال مى‌داشتم مثل فلانى کار خیر مى‌کردم، چون که نیتش درست است با اولى در اجر و پاداش برابر است، سوم بنده‌اى که خدا به او مال داده و علم نداده، و او بدون علم چون که از خدا نمى‌ترسد نه با خویشاوندان صله رحم مى‌کند و نه حق خدا را مى‌شناسد این بدترین مقام را دارد، چهارم بنده‌اى که خداوند نه به او مال داده و نه علم اما نیتش بد است وآروز مى‌کند که اگر مال مى‌داشت مثل فلانى عمل مى‌کرد این با سومى در گناه برابر است». (ترمذى وقال: حدیث حسن صحیح).
پس اى مسلمان!
فکر کن این اعمال نیکى که بخاطر رضاى خدا و حصول سعادت در آخرت انجام مى‌گیرد و اساس و روح آن اخلاص است چگونه صاحب آن از رستگاران و مقربان پروردگار بشمار مى‌آید، و ببین که همین اعمال هنگامى که از اخلاص عارى مى‌شود و به ریا ملوث مىگردد چگونه صاحب آن در صف رانده شده گان و زیانکاران قرار مى‌گیرد.
از أبو هریرةسروایت است که گفت: از رسول خدا صشنیدم که مى‌فرمودند: «اولین کسى که از میان انسان‌ها در روز قیامت محاکمه مى‌شود مردى است که ظاهراً شهید شده، خداوند او را احضار مى‌کند و نعمت‌هایش را بر او بر مى‌شمارد، و پس از اقرار وى، مى‌پرسد پس با این نعمت‌ها چکارکردى؟ مى‌گوید: خدایا! در راه تو جنگیدم تا اینکه شهید شدم، خداوند مى‌فرماید: دروغ مى‌گویى، بلکه جنگیدى تا اینکه به تو شجاع و قهرمان گفته شود و گفته شد، آنگاه پروردگار دستور می‌دهد که او را بر چهره‌اش بکشند و به دوزخ بیندازند، دوم مردى که علم آموخته، و به مردم تعلیم داده، و قرآن خوانده است، او را احضار مى‌کند و پس از آنکه نعمت‌هایش را بر او بر مى‌شمارد و او اعتراف مى‌کند، مى‌پرسد پس با این نعمت‌ها چکار کردى؟ مى‌گوید: علم آموختم و به مردم آموزش دادم و بخاطر رضاى تو قرآن خواندم مى‌فرماید: دروغ مى‌گویى، بلکه علم آموختى تا اینکه به تو عالم گفته شود، و قرآن خواندى تا اینکه به تو قارى گفته شود وگفته شد، سپس دستور مى‌دهد که او را بر چهره‌اش بکشند و به دوزح بیندازند، و سوم مردى که خداوند روزى‌اش را فراخ کرده و به او هر گونه مال و ثروتى فروان عطاء فرموده است، پس از اینکه او را مى‌آورد و نعمت‌هایش را بر او بر مى‌شمارد و او بدان‌ها اقرار مى‌کند مى‌پرسد پس با این نعمت‌ها چه کردى؟ مى‌گوید: هیچ جاى نبوده که تو دوست داشته باشى در آن خرج شود مگر اینکه من در آنجا بخاطر تو خرج کردم، مى‌فرماید: دروغ مى‌گویى، بلکه خرج کردى تا اینکه به تو سخاوتمند گفته شود وگفته شد، سپس دستور مى‌دهد که او نیز بر چهره‌اش کشیده شده و به دوزخ انداخته شود». (روایت از مسلم است).
و از أبو هریرهسروایت شده که گفت: «عرض کردم: اى رسول خدا! کیست آن که بیشتر از بقیه مردم به شفاعت شما خوشبخت مىگردد، فرمودند: «کسى که از ته دل با اخلاص لا إله إلا الله بگوید». (روایت از بخارى است).
پس کسى که معنایش را بداند، و به مقتضاى آن عمل کند و در این گفتار وکردارش اخلاص داشته باشد کجا؟! و آنکه فقط براى ریا، و یا از روى عادت و تقلید مى‌گوید، و معنایش را نمى‌داند و به مقتضایش عمل نمى‌کند کجا؟! اگر خواسته باشیم اقسام مختلف اقوال و افعال که در ظاهر یکى هستند اما به علت وجود یا عدم اخلاص در حقیقت از یکدیگر متفاوتند بر شماریم سخن طولانى مى‌شود، پس اى بندگان خدا! اخلاص پیشه کنید که مخلصین در سایه شفقت و حفاظت پروردگار خواهند بود و از نیرنگ شیطان، و حسرت و زیان، نجات خواهند یافت چنانکه از زبان شیطان مى‌فرماید: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ٣٩ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ٤٠﴾[الحجر: ۳٩-۴۰]. «گفت پروردگارم! به علت اینکه مرا گمراه کردى من حتماً زندگى دنیا را در چشم آنان مزین جلو خواهم داد و همۀ‌شان را گمراه خواهم کرد مگر بندگان مخلص ترا». ابن کثیر و أبوعمرو بصرى و ابن عامر کلمه ﴿الْمُخْلَصِينَ٤٠﴾را در آیه بکسر لام خوانده‌اند، و نافع وکوفى‌ها به فتح خوانده‌اند که معنایش مى‌شود، کسانى که خداوند آنان را به خاطر متصف بودنشان به صفت اخلاص برگزیده است، و شرط خداوند براى پذیرش توبه وجود اخلاص است که در عملشان مخلص باشند چنانکه مى‌فرماید: ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا١٤٦﴾[النساء: ۱۴۶]. «مگر کسانى که توبه کردند وگذشته‌شان را اصلاح نمودند و به ریسمان خدا چنگ زدند، و دینشان را براى خدا خالص کردند این گروه با مؤمنانند و بزودى خداوند به مؤمنان پاداش عظیم عنایت خواهد فرمود».
عمر فاروقسبه أبو موسى أشعرى نوشتند: «کسى که نیتش خالص باشد خداوند اصلاح بین او و مردم را تکفل مى‌کند» و على مرتضىسمى‌فرماید: «از کم بودن عمل نگران نباشید، نگران این باشید که شاید عمل قبول نشود» یکى از عابدان مى‌فرماید: «خداوند بندگانى دارد که فهمیدند، چون فهمیدند عمل کردند، و چون خواستند عمل کنند با اخلاص عمل کردند سر انجام این اخلاص آنان را به همه دروازهاى خیر راهنمایى کرد».
پس اى مسلمانان! به این رکن بزرگ چنگ بزنید و در ازاى عملتان، فقط طالب رضاى خدا و حصول سعادت آخرت باشید، نیت‌ها و اراده‌هاى تان را خالص کنید. و با آنچه پیامبرتان صمشروع قرار داده به خدا تقرب جوئید، مستحب است که بنده مسلمان فعل مباح را نیز براى طلب اجر انجام دهد و هرگاه بنده مسلمان فعل مباح را به نیت ثواب و پاداش انجام دهد خداوند پاداش او را چند برابر مى‌کند، از سعد بن ابى وقاصسروایت است که گفت: رسول خدا صفرمودند: «هیچ نفقه‌اى نیست که در راه خدا خرج کنى مگر اینکه پاداش داده مى‌شوى حتى لقمه‌اى که در دهان همسرت مى‌گذارى». خداوند متعال مى‌فرماید: ﴿فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا١١٠﴾[الکهف: ۱۱۰]. «کسى که آرزوى ملاقات پروردگارش را دارد باید عمل نیکو انجام دهد و هیچ أحدى را در پرستش پروردگارش شریک نگرداند».
بارك الله لي ولكم في القرآن العظيم ونفعني وإياكم بما فيه من الآيات والذكر الحكيم ونفعنا بهدي سيد المرسلين وقوله القويم أقول قولي هذا وأستغفر الله لي ولكم وللمسلين.