إحسان
اى مسلمانان!
از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید، زیرا تقوا توشه دنیا و ذخیره آخرت است و به ریسمان محکم دینـتان چنگ بزنید.
اى مؤمنان!
خداوند اسلام را به عنوان بهترین دین براى همه عالمیان برگزیده او هر کسى را که خواسته از بندگانش به این مکتب پر افتخار هدایت کرده است، پیروان این مکتب بزرگ که این سعادت نصیبشان شده گویا هر خیر و برکتى را کسب کرده و از هرگونه شرور و بلیاتى نجات یافتند.
خداوند دین اسلام را به سه درجه تقسیم کرده است، درجه اسلام، درجه ایمان، درجه احسان که احسان بهترین و بالاترین درجه دین اسلام است، چونکه نزدیک شدن به پروردگار جهانیان و نیل به قرب و منـزلت در نزد وى، با احسان به نفس و احسان به خلق میسر است، پس هرگاه بنده این هردو را بدست آورد به پرورگارش نزدیکتر خواهد شد، احسان جوانب مختلفى را در بر مى‌گیرد، نفع رساندن و به نفس با وسایل مختلف قرب و نزدیکى به خدا، و انواع گونا گون خیر و نیکى، و باز داشتن آن از تمامى محرمات، و نفع رساندن به خلق با تمامى انواع خیر و احسان، پس احسان برترین مقام و منـزلت مؤمنان، و بالاترین درجات عبادت و بهترین حالت بندگان صالح و نیکو کار است، خداوند متعال مى‌فرماید: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا﴾[النساء: ۱۲۵]. «و کیست از روى دیندارى بهتر از آنکه خودش را تسلیم خدا کرده در حالیکه نیکو کار است و پیروى کرده است از ملت ابراهیم که روى آورنده به توحید و اعراض کننده از همه ادیان باطل بود».
و مى‌فرماید: ﴿وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ١٩٥﴾[البقرة: ۱٩۵]. «و نیکو کارى کنید که خداوند نیکو کاران را دوست مى‌دارد».
خداوند در مقابل احسان بزرگترین پاداش را در هردو جهان وعده فرموده و نیکوکاران را با عنایت و توجه خاص خـودش احـاطه و باقدرت خـودش حفاظت فرموده و بارحمت خویش خیر و برکت بى حسابى به آنان ارزانى فرموده است، ازجمله پاداش‌هاى احسان این است که خداوند با (معیت خاصه خویش) همراه کسانى است که عمل را به نیکو‌ترین وجه انجام مى‌دهند لذا آنانرا نصرت و تأیید مى‌فرماید، و حفاظت کرده و کمک مى‌کند و توفیقشان مى‌بخشد و همۀ شئون‌شان را اصلاح مى‌فرماید، چنانکه فرموده: ﴿إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ١٢٨﴾[النحل: ۱۲۸]. «بدرستى خداوند با کسانى است که تقوا پیشه کردند و کسانى که آنان نیکو کارند». و همچنین مى‌فرماید: ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ٦٩﴾[العنکبوت: ۶٩]. «بدرستى خداوند هرآ ئینه با نیکو کاران است» و از دیگر پاداش‌هاى احسان این است که خداوند با آن بنده‌اش که در گفتار و کردار نیکویى مى‌کند محبت مى‌نماید، محبتى که لایق ذات کبریایش باشد، و هرگاه خداوند با بنده‌اى محبت کند هر خیرى را به او عنایت مى‌کند و هر شر و گزندى را از او دور مى‌دارد، چنانکه مى‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ١٩٥﴾[البقرة: ۱٩۵]. «هر آئینه خداوند دوست مى‌دارد نیکو کاران را».
از دیگر پاداش‌هاى احسان و نیکو کارى این است که خداوند هر غم آنان را آسان مى‌کند، و آنان را از هر تنگنایى مى‌رهاند، و از هر بلائى عافیت مى‌بخشد و از مکر دشمنان محفوظشان مى‌دارد، و بر نیکو کاران با انواع خوبى‌ها و احسانات منت مى‌گذارد، و بهترین عافیت را برایشان مقدر مى‌کند، خداوند متعال درباره حضرت یوسف÷و برادرانش مى‌فرماید: ﴿قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ٩٠﴾[یوسف: ٩۰]. «به تحقیق که خداوند بر ما احسان کرده است، حقیقت این است کسى که تقوا پیشه کند پس رستگار است زیرا که خداوند پاداش نیکو کاران را ضایع نمى‌کند». و همچنین مى‌فرماید: ﴿إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا٣٠﴾[الکهف: ۳۰]. «بدرستی که خداوند ضایع نمى‌کند پاداش کسى را که عمل نیکو انجام دهد».
از دیگر پاداش‌هاى احسان این است که خداوند علمى را در دلش جاى مى‌دهد که بوسیله آن حلال را از حرام و حق را از باطل باز مى‌شناسد، نورى که خداوند بوسلیه آن رشنائى مى‌تابد و تاریکی‌هاى شبهات و بیمارى هاى شهوات را بوسیله آن دفع مى‌کند چنانکه مى‌فرماید: ﴿وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ٢٢﴾[یوسف: ۲۲]. «و چون به کمال رشد [خود] رسید، به او حکمت و علم دادیم. و بدینسان به نیکوکاران پاداش مىدهیم». از دیگر پاداش‌هاى احسان این است که خداوند نیکو کاران بعدى را به نیکو کاران قبلى ملحق مى‌گرداند، و همه را در ثواب و فضلیت آن شریک مى‌کند، آنگاه همه را باهم محشور مى‌فرماید، و از رحمت خویش بر آنان مى‌افشاند و نعمتش را بر آنان تمام می‌کند، چنانکه مى‌فرماید: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ١٠٠﴾[التوبة: ۱۰۰]. «و پیشروان نخستین از مهاجران و انصار و کسانى که به نیکوکارى از آنان پیروى کردند، خداوند از آنان خشنود شد و [آنان نیز] از او خشنود شدند. و برایشان باغ‌هایى که فرودست آن جویباران روان است آماده ساخت که در آنجا همیشه جاودانهاند. این کامیابى بزرگ است».
و از دیگر پاداش‌هاى احسان این است که پروردگار جهانیان از نیکو کاران ستایش کرده و همه بندگان براى آنان همیشه دعاى خیر مى‌کنند، و برکت فراوان بر آنان نازل مى‌شود، خداوند متعال مى‌فرماید:
﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ٧٩ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ٨٠﴾[الصافات: ٧٩-۸۰]. «سلام و تحیت بر نوح باد ما این چنین نیکو کاران را پاداش می‌دهیم».
﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ١٠٩ كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ١١٠﴾[الصافات: ۱۰٩-۱۱۰]. «سلام و تحیت بر ابراهیم باد ما نیکو کاران را این چنین پاداش نیکو می‌دهیم».
﴿سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ١٢٠ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ١٢١﴾[الصافات: ۱۲۰-۱۲۱]. «سلام و تحیت بر موسى و هارون باد ما چنین نیکوکاران را پاداش نیکو می‌دهیم».
گرچه این درباره پیامبران‡است، اما این پاداش به همه نیکو کاران مى‌رسد هر کس به اندازه احسانش.
از دیگر پاداش‌هاى احسان این است که خداوند او را باهر خیرى مى‌نوازد و هر شر وگزندى را از او دور مى‌کند، چنانکه مى‌فرماید: ﴿لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ٣٠﴾[النحل: ۳۰]. «براى کسانى که نیکو کارى کرده‌اند در این دنیا نیکویى است و البته سراى آخرت بهتر است و البته چقدر خوب است سراى پرهیزگاران». و اما پاداش احسان در آخرت بهترین ثواب و بزرگترین پاداش خواهد بود، لذا مى‌فرماید: ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ٦٠﴾[الرحمن: ۶۰]. «آیا هست پاداش نیکى جز نیکی». و همچنین مى‌فرماید: ﴿لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ٢٦﴾[یونس: ۲۶]. ترجمه: «پاداش مردم نیکو کار بهشت است و زیادتر از بهشت، و هرگز بر رخسار (پاکشان) گرد خجلت و ذلت ننشیند، آنان اهل بهشت‌اند همیشه در آن متنعم‌اند». (کلمه حسنى) در آیه به معنى بهشت است و (زیاده) نظاره کردن بر چهرۀ بلا کیف خداى ذو الجلال است چنانکه احادیث به تواتر رسیده است که مؤمنان در روز قیامت پروردگارشان را مى‌بینند، و این نعمت بسیار بزرگ (نظاره کردن بر چهره بلاکیف رب ذوالجلال) پاداش مناسبى است برای احسان، زیرا احسان این است که مؤمن به گونه پروردگارش بپرستد که گویا او را در دنیا مى‌بیند، فلذا خداوند پاداش را نیز همین قرار داد که در روز قیامت برچهره بلا کیف پروردگار مهربان نظاره کند بر عکس کفار که بدلیل اینکه دل‌هایشان از شناخت و امید دیدار پروردگار در پرده بود خداوند در روز قیامت چشمانشان را نیز از دیدن پروردگار در پرده نگهداشت. لذا مى‌فرماید: ﴿كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ١٥﴾[المطففین: ۱۵]. «چنین نیست. [که مىگویند] بى‌گمان آنان آن روز از [لقاى] پروردگارشان در حجاباند». پس این احسانى که در نزد خدا این همه مقام و مرتبه دارد، و در دنیا وآخرت این همه پاداش دارد چیست؟ در صحیح مسلم به روایت عمر فاروقسآمده است که پیامبر صفرمودند: «الإِحْسَانُ أَنْ تَعبدالله كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ». «احسان این است که بگونه‌اى خدا را بپرستى که گویا او را مى‌بینى، اگر تو او را نمى‌بینى او ترا مى‌بیند». معناى حدیث این است که بنده در هنگام عبادت، نزدیک بودنش به خداوند و ایستادنش در مقابل ذات با عظمت او را استحضار کند گویا با چشم او را مى‌بیند، و این مقام و کیفیت انسان را وادار مى‌کند که از معبودش بترسد، و تعظیمش کند، و با او محبت داشته باشد، و همچنین دیگران را به این کیفیت دعوت کند، بلکه با استحضار چنین کیفیتى بنده مؤمن خود بخود تلاش خواهد کرد که عبادت را بیاموزد و با همۀ جزئیاتش آنرا به نحو تمامتر و کاملتر انجام دهد.
إمام طبرانى/باروایت انسسنقل مى‌کند که مردى گفت: اى رسول خدا نصیحت مختصرى بفرمائید، فرمودند: «صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ، فَإِنَّكَ إِنْ كُنْتَ لا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ»«طورى نماز بخوان که گویا این آخرین نماز توست، زیرا اگر تو خدا را نمى‌بینى، او ترا مى‌بیند». معناى این فرموده رسول الله ص«اگر تو او را نمى‌بینى او ترا مى‌بیند» این است که اگر کسى نمى‌تواند به گونه‌اى عبادت کند که گویا خدا را مى‌بیند باید یقین داشته باشد که خداوند حتما او را مى‌بیند، و تمامى حرکات و سکنات و ظاهر و باطنش را در نظر دارد و هیچ چیزى از او پنهان نمى‌ماند.
درحدیث حارثهسکه هم متصل و هم مرسل روایت شده آمده است که رسول خداصبه او فرمودند: «كَيفَ أصبحتَ يا حارِثَةُ»حارثه! شب را چگونه صبح کردى؟ گفت: در حالى که یقین دارم حقیقتاً مؤمن هستم، فرمودند: ببین که چه مى‌گویى؟ هر گفته حقیقتى دارد، حقیقت و دلیل گفته تو چیست؟ گفت: اى رسول خدا! نفس خودم را از دنیا دور داشتم، شبها بیدارم، و روزها تشنه بودم، گویا به عرش پروردگارم نگاه مى‌کنم و بهشتیان را با چشم سر مى‌بینم که به ملاقات یکدیگر مى‌روند و دوزخیان ناله و فریاد مى‌کشند پیامبر صفرمودند: درست دیدى این ایمانت را محکم نگهدار، تو بنده‌اى هستى که خداوند با نور ایمان دلت را روشن کرده است».
احسان این است که بنده نماز را با کامل‌ترین وجه آن برپاى دارد و به خدا تقرب جوید و در ساعات آخر شب که مردم خوابیده‌اند با او مناجات و راز و نیاز کند، و به مردم نیکویى کند، خداوند متعال مى‌فرماید: ﴿آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ١٦ كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ١٧ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ١٨ وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ١٩﴾[الذاریات: ۱۶-۱٩]. «بى‌گمان آنان پیش از این نیکوکار بودند و از شب اندکى را مى‌خوابیدند، و سحرگاهان از درگاه خدا طلب آمرزش و مغفرت مى‌کردند، و در اموالشان براى فقیر سائل و محروم حقى قائل مى‌شدند».
احسان این است که با نفس و شیطان وکفار و منافقین جهاد کنى چنانکه خداوند بزرگ مى‌فرماید: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ١٤٦ وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ١٤٧ فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ١٤٨﴾[آل عمران: ۱۴۶-۱۴۸].
«و چه بسا پیامبرى که تودههایى انبوه همراه او نبرد کردند، و از هرآنچه در راه خدا به آنان رسید سستى نورزیدند و ناتوان نشدند و زبونى نشان ندادند. و خداوند بردباران را دوست مى‌دارد، و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگارا، گناهانمان و اسرافمان را در کارمان بیامرز و گام‌هایمان را استوار بدار. و ما را بر گروه کافران پیروز گردان، پس خداوند پاداش [این] دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست مى‌دارد».
احسان این است که در هردو حالت داراى و نادارى در راه خدا خرج کنى و از جاهلان در گذرى ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ١٣٤﴾[آل عمران: ۱۳۴]. «آنان که در آسایش و سختى انفاق مى‌کنند و خشم [خود] را فرو مىخورند و از [تقصیر] مردم در مىگذرند. و خداوند نیکوکاران را دوست مى‌دارد».