آزمون الهى
بندگان خدا! آنچنانکه باید، از خدا بترسید و تقوى پیشه کنید، زیرا که تقوى نعمت را افزایش مى‌دهد و عذاب را دفع مى‌کند.
برادران وخواهران مسلمان! خداوند سرنوشت انسان‌ها و مدت عمرشان را، و کارهایى که انجام خواهند داد وآثارى که بجاى خواهند گذاشت را در آغاز خلقت مقدر و معین فرموده و همچنین مال و رزقشان را تقسیم کرده است، آنگاه مرگ و زندگى را آفریده است تا اینکه آنان را بیازماید که چه کسى بهتر عمل مى‌کند، بنابراین باور داشتن به قضاء و قدر الهى رکنى از ارکان ایمان است، یعنى هیچ حرکت و سکونى در هیچ گوشه‌اى از جهان اتفاق نمى‌افتد مگر به خواست و ارادۀ خدا، و تمام ذرات این هستى با قدرت و حکمت او پدید آمده و ادامه حیات مى‌دهند.
زندگى دنیا سرشار از سختى‌ها و دشوارى‌ها، و مملو از مشقت‌ها و نابسامانی‌ها است، همچنانکه سردى و گرمى ناگزیر است آزمایشات و حوادث مختلف نیز ناگزیر در زندگى انسان داخل مى‌شود، لذا خداوند مى‌فرماید: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ١٥٥﴾[البقرة: ۱۵۵]. «هر آینه ما شمارا با اندکى از ترس و گرسنگى و کمبود در مال و جان و میوه‌ها آزمایش مى‌کنیم و تو (اى پیامبر!) مژده بده صبر کنندگان را». در واقع اینگونه مشکلات و مصیبت‌ها وسیله‌اى است که مؤمنان راستین را از مدعیان دروغین جدا مى‌کند: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ٢﴾[العنکبوت: ۲]. «آیا گمان کرده‌اند مردم که به صرف ادعاى ایمان گذاشته شوند و مورد ابتلاء و آزمایش قرار نگیرند». و نفس انسان هرگز پاک نمى‌شود مگر باکوره رفتن و گداختن، و آزمایشات الهى در واقع مردان را از نامردان جدا مى‌کند، علامه ابن جوزى/مى‌فرماید: «کسى که آرزو دارد که سلامت و عافیتش همواره بر قرار بماند و هیچگاه مورد آزمایش قرار نگیرد نه معناى مکلف بودن را فهمیده و نه اسلام را شناخته است هر نفسى باید درد و رنج ببیند، کافر باشد یا مسلمان، و زندگى بنا شده است بر مشقت‌ها و تحمل دشوارى‌ها، مبادا کسى آرزو داشته باشد که از درد و آزمایش نجات حاصل کند، انسان همیشه در فراز و نشیب حرکت مى‌کند گاهى نعمت و گاهى ابتلاء»، آدام÷که روزى فرشتگان برایش سجده کردند زمانى هم فرا رسید که از بهشت اخراج شد، معناى آزمایش این است که انسان بر خلاف خواسته‌ها و آرزوهایش در سختى و مشقت واقع مى‌گردد، پس تلخى زندگى را همه کس باید بچشد یکى کمتر و یکى بیشتر، مؤمن اگر مورد و ابتلاء آزمایش قرار مى‌گیرد براى آنست که پاک گردد نه آنکه عذاب ببیند، اما انسان هنگام آسایش گرفتار فتنه و غرور گردیده و در هنگام سختى از خود بى صبرى نشان مى‌دهد: ﴿وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ١٦٨﴾[الأعراف: ۱۶۸]. «و آنان را بنیکى‌ها و بدى‌ها آزمایش کردیم تا شاید باز گردند». گاهى ممکن است انسان ظاهراً دچار امر ناپسندى گردد اما در حقیقت به نفعش تمام شود و گاهى ممکن است ظاهراً با کیفیت پسندیده‌اى رو برو شود اما در حقیقت برایش رنج آور باشد، پس از کجا معلوم شاید از جاى که امید خیر دارى شر ببینى و از جایى که بیم ضرر دارى خیر نیصیبت گردد خداوند متعال مى‌فرماید: ﴿وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ٢١٦﴾[البقرة: ۲۱۶]. «و شاید چیزى را نا پسند پندارید در حالى که آن براى شما خیر است و شاید چیزى را دوست بدارید در حالى که آن براى شما بد باشد و خداوند مى‌داند و شما نمى‌دانید».
پس خودت را قبل از آنکه مشکل پیش بیاید براى تحمل آن آماده کن، تا اینکه تحملش برایت آسان گردد، و هرگاه با مشکلى برخوردى بى صبرى نکن که هر ابتلاء و آزمایشى در نزد خدا ساعت مشخصى دارد، مبادا با خشم و نا راحتى کلمه‌اى از دهانت بیرون کنى که پشیمان شوى، چه بسا یک کلمه انسان را به هلاکت مى‌کشد مؤمن کامل و با اراده همیشه در هنگام سختى و مصیبت ثابت مى‌ماند و قلبش تغیر جهت نمى‌دهد، و زبانش به شکایت باز نمى‌شود، پاداش خداوند را بیاد آور تا اینکه مشکلات بر تو سنگینى نکند و آزمایش با آسانى و بدون شکایت بگذرد، عقلمندان همواره در هنگام مشکلات و سختى‌ها از صبر و تحمل کار مى‌گیرند تا اینکه علاوه بر تلخى حوادث خوشحالى دشمن را نیز بردوش نکشد، چونکه دشمن اگر از رنج و غم تو باخبر شود حتماً خوشحال خواهد شد، پنهان داشتن درد و رنج و مصیبت از صفات مردان زیرک و عاقل است، پس درهنگام آزمایش خودت را به صبر عادت بده که این آزمایش بزودى بر طرف خواهد شد و احتیاج به این صبر چند روزى بیش نخواهد بود، کسانى که در وقت رنج و مصیبت صبر ندارند در واقع خود را هلاک مى‌کنند و بر خلاف این‌ها صبر کنندگان پاداش عظیمى کسب مى‌کنند: ﴿وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ٩٦﴾[النحل: ٩۶]. «و براستی که ما صبر کنندگان را پاداشى بهتر از آنچه که عمل مى‌کردند خواهیم داد» صابران اجر و پاداش‌شان مضاعف است، یعنى بخاطر صبرى که داشته‌اند در مقابل هر عمل دو باره پاداش داده مى‌شوند بلکه پاداش آنان بى‌حساب است و خداوند همراه با آنان است و پیروزى و رستگارى به صبر آنان بستگى دارد.
پس اى کسى که خداوند ترا در معرض امتحان و آزمایش گذاشته است! بدان که این ابتلاء و آزمایش بخاطر آن است که پند بگیرى صیقل یابى و پاک شوى، خداوند حکیم گاهى نعمت مى‌دهد و مى‌آزماید، گاهى مى‌آزماید و نعمت مى‌دهد، پس مبادا فرصت را از دست بدهى و براى رزق غم بخورى که خداوند رساندن آنرا به تو تضمین کرده است، تا زمانیکه عمرى باقیست روزى همچنان خواهد آمد: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا﴾[هود: ۶]. «هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر اینکه روزى آن بر خداوند است» اگر حکمتش تقاضا کند که راهى را بر تو بندد حتما رحمتش تقاضا خواهد کرد که راه دیگرى برویت بازکند که براى تو مفیدتر باشد، امتحان وآزمایش است که مرتبه نیکان را بالا مى‌برد و پاداش‌شان را زیاد مى‌کند، حضرت سعد ابن ابى وقاصسمى‌فرماید: گفتم: اى رسول خدا! چه کسانى بیشتر آزمایش خواهند شد فرمود: «پیامبران، سپس نیکو کاران، سپس بقیه به ترتیب درجاتشان، هرکسى به اندازه دیندارى‌اش آزمایش مى‌شود اگر دینش محکم باشد آزمایشش شدیدتر و اگر دینش سست باشد آزمایشش کمتر خواهد بود، مؤمنان همواره مورد آزمایش قرار مى‌گیرند تا جائیکه برروى زمین راه مى‌رود اما یک گناه هم ندارد» (روایت از بخارى است).
مسلماً راه ابتلاء و آزمایش راه دشوار و پر مشقتى است، آدم÷خسته شد ابراهیم÷به آتش انداخته شد اسماعیل÷زیر کارد رفت، یونس÷به شکم ماهى فرو رفت، ایوب÷طاقت فرساترین مشکلات را تحمل کرد، یوسف÷در بازارکالا خراج شد و با قیمت اندکى بفروش رسید، و در چاه انداخته شد، و به او تهمت زده شد و بى گناه به زندان افتاد، و پیامبرمان حضرت محمدصبا انواع و اقسام مشکلات و سختى‌ها دست و پنچه نرم فرمود.
تو نیز اى مسلمان! در همان خط امتحان و آزمایش حرکت مى‌کنى، دنیا براى هیچ کس بى درد سر نخواهد بود هر چند که در آن نعمت و آسایش فراوان بیابید.
پیامبر صمى‌فرمایند: «مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْراً يُصِبْ مِنْهُ»«کسى که خداوند درباره او اراده خیر داشته باشد آزماشش مى‌کند» (روایت از بخارى است). یکى از علماء مى‌فرمود: «کسى که خداوند او را براى بهشت آفریده همیشه دچار مشکلات و سختى‌ها خواهد شد». مصیبت واقعى آن است که در دین باشد علاوه از آن هر مصیبتى عافیت و سلامت است، که درجات مؤمن را بلند مى‌کند وگناه‌هانش را پاک مى‌کند، هر نعمتى که انسان را به خدا نزدیک نکند مصیبت است، و مصیبت زده حقیقى کسى است که از ثواب محروم بماند، پس براى آنچه از متاع دنیا از دست دادى نارحت نباش، حوادث دنیا زود گذر، سخن گفتن از آن غم آور، و اندیشیدن درباره آن ملال آور است، هر کسى در دنیا به اندازه‌اى که براى آن غم مى‌خورد عذاب مى‌بیند، کسى که در آن خوشحالى مى‌کند با کسى که غم مى‌خورد برابرند، درد هاى آن زاییدۀ لذت‌ها، و غم‌هایش پیامد خوشى‌هاى اوست، حضرت أبوالدرداءسمى‌فرماید: «براى بى ارزش بودن دنیا همینقدر کافى است که معصیت و نافرمانى خداوند جز در این دنیا انجام نمى‌گیرد، و براى حصول آنچه در نزد خداوند است ترک دنیا لازم است».
پس اى بنده خدا!
به چیزى مشغول شوکه برایت مفیدتر باشد، آنچه را که از دست داده‌اى جبران کن، کمبود‌ها را بر طرف کن و خطاها را اصلاح نما، و بر دروازه رب الأرباب عاجزانه التماس کن، به خود تلقین کن که مصیبت زود گذر است تا آسان بگذرد، اگر شدت رنج و مشقت نبود هرگز آرزوى یک ساعت آسایش را نمى‌کردى، از آنچه در دست مردم است چشم بردار و دل برکن تا غنى‌ترین آنان باشى، مبادا نا امید گردى که رسوا خواهى شد، همواره سیل نعمت‌هاى پروردگار را بر خویش بیاد آور، غم را باخوشنودى، و باور به حتمى بودن قضاء و قدر از خویش دفع کن، شب عذاب هرچند که طولانى شود سر انجام صبح امید خواهد دمید، و پایان غم و اندوه آغاز سهولت و آسایش است، روزگار همیشه به یک حال باقى نمى‌ماند، هر قضیه، قضیۀ دیگرى در پى دارد، و هیچ مشکلى نیست مگر اینکه بزودى آسان خواهد شد، هرچند که مشکلات انباشته شود هرگز مأیوس نشود، هیچگاه یک سختى نبود و آسانى غالب نخواهد شد، نزد خدا تضرع و عاجزى کن تا هر مشکلى برایت آسان گردد، ممکن نیست که مؤمنى به خدا نزدیک باشد و جام صبر را بنوشد مگر اینکه در برویش باز خواهد شد، یعقوب÷هنگامى که فرزندش را گم کرد، و مدت‌ها طلول کشید، هرگز مأیوس نشد، حتى وقتى که فرزند دیگرش از او گرفته شد امیدش قطع نگردید، همچنان به پروردگار یکتا امید وار بود، بلکه آرزو کرد که خداوند هردو فرزندش را یکجا به او برگرداند، ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعًا﴾[یوسف: ۸۳]. «امید است خداوند همه آنان را پیش من باز آورد». فقط پرودگار یکتای‌مان لایق هر گونه ثنا و ستایش است و هر درد و رنج و مشکلى را فقط به او باید شکایت برد، پس هرگاه حوادث روزگار بر تو سایه افگند و همه درها برویت بسته شد براى رفع مشکل و تسکین درد و ألم جز بارگاه او تعالى به هیچ درى مراجعه نکن و به هیچ کسى امید نبند، شب هنگام که تاریکى بر همه جا خمه گسترانید رویت به خدا بر گردان و دست تضرع و عاجزى بسوى آسمان بلند کن و از خداى کریم و مهربان بخواه که مشکلت را رفع کند و کارت را آسان گرداند و مطمئن باش که اگر یقینت به ذات مشکل کشا محکم گردد و دل با یکسویى به او متوجه گردد دعا ردد نخواهد شد: ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ﴾[النمل: ۶۲]. «آیا آن کیست که دعاى بیچاره‌گان مضطر را اجابت مى‌کند و رنج و غم آنان را بر طرف مى‌سازد». بر خداى قادر و توانا توکل کن و با قلب خاشع و عاجز بسوى او پناه ببر تا درهاى رحمتش را برویت باز کند، فضیل بن عیاض/مى‌فرماید: «هرگاه از مخلوقات نا امید شدى و چیزى از آنان نخواستى، إله و مولایت هر آنچه که خواسته باشى به تو مى‌دهد، ابراهیم÷همسرش هاجره و فرزندش اسماعیل را با توکل بر خداوند در جاى رها کرد که در آن وادى (لم یزرع) نه گیاهى بود و نه آبى، همین فرزند روزى به پیامبرى رسید که اهل و عیالش را به نماز و زکات امر مى‌فرمود، یونس÷هنگامى که از شکم ماهى بیرون انداخته شد در آن صحراى سوزان با اینکه تنها بود و حتى لباس هم نداشت از بین نرفت، پس کسى که خودش را به خدا بسیپارد به مقصود مى‌رسد، لذا دعاى حضرت یونس را به کثرت بخوان: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ٨٧﴾[الأنبیاء: ۸٧]. «هیچ معبودى جز تو نیست پاک هستى خدایا، براستی که من از ستمکاران بودم».
علماء مى‌فرمایند: هیچ کس نیست که مشکلى داشته باشد و این دعا را بخواند مگر اینکه خداوند مشکلش را حل مى‌کند، علامه ابن قیم/مى‌فرماید: تجربه کردم که هر کس هفت مرتبه بگوید: (رَبِّي ﴿أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ٨٣﴾[الأنبیاء: ۸۳]. «پروردگارا! به من مصیبت رسیده است و تو از همه مهربانان، مهربان‌ترى». خداوند مشکلش را حل مى‌کند، پس خودت را بخدا بسپار، و امیدت را به او وابسته کن، وکارت را به پروردگارى واگذار کن که بسیار مهربان است، و از او بخواه که مشکلت را آسان کند، هرگونه امید و وابستگى را از مخلوق قطع کن، اوقات اجابت دعا را جستجو کرده و دعا کن همچون حالت سجده، آخر شب و غیره، مبادا مدت آزمایش را طولانى فکر کنى و از دعا کردن بسیار خسته شوى، زیرا که آزمایش حساب شده برایت پیش آمده، و تو مکلفى که صبر کنى و دعا نماى، و از رحمت خدا مأیوس نگردى، هر چند که ابتلاء و آزمایش طول بکشد، چونکه بهر حال ساعت گشایش مشکل نزدیک است، از باز کننده درها بخواه که در را برویت باز کند که او بسیار مشفق و مهربان است، یقین داشته باش که هر مشکلى که خداوند ترا بدان گرفتارکند جز خود او هیچ کسى نخواهد توانست آن را رفع کند زیرا او هرکارى که اراده کند بر انجام دادن آن قادر است زکریا÷که عمرش بسیار به پیرى رسیده بود، خداوند قادر و توانا فرزندى از بهترین و فاضل‌ترین انسان‌ها، بلکه از بهترین پیامبران را به او بخشید، ابراهیم÷که همسرش از پیرى و ناتوانى شکایت مى‌کرد و مى‌گفت که، شوهرش نیز بکلّى پیر شده بود خداوند به آنان مژده فرزند داد.
هرگاه احساس کردى که روزى‌ات کم است توبه و استغفار کن که گناهان موجب حرمان عقوبت مى‌گردند، اگر دعایت اجابت نشد مجداداً در زندگى خودت جستجو کن شاید توبه‌ات صادقانه نبوده، آنرا تصحیح کن و باز به دعا روى آور، که سخاوتمندتر و دست بازتر از پروردگار بخشاینده نخواهى یافت، به فقراء و مستمندان کمک کن که صدقه، مصیبت و بلاء را دفع مى‌کند، هرگاه مشکلت حل شد ستایش پروردگار را بسیار کن و بدان که مغرور بودن به سلامتى از بزرگترین آزمایشات است، زیرا عقوبت ممکن است مدتى به تأخیر افتد، عاقل کسى است که آینده و عواقب کار را در نظر داشته باشد، همواره به قضاء و قدر الهى و به اینکه همه کائنات را او آفریده و باتدبیر و اراده او مى‌چرخد یقین داشته باش و در مقابل حکم و امتحانش صبرکن و در برابر اوامرش تسلیم باش.
أَعُوذُ بَاللهِ مَنَ الشَّيطانِ الرَّجِيمِ﴿قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ٥١﴾[التوبة: ۵۱]. «بگو (اى پیامبر!) هرگز به ما مصیبتى نمى‌رسد مگر آنچه که خداوند برایمان نوشنته باشد، اوست دوست و یاور ما، و بر خدا باید توکل کنند مؤمنان».
بارك الله لي ولكم في القرآن العظيم...