فصل:

سخن تابعین و كسانیكه اسلام را درک كردند، شاملِ امامان محدث و فقیه و مفسر و پیشوایان تزكیه نفس:

البته سخنانشان بقدری زیاد است كه كسی جز خداوند ﻷبر آنها احاطه ندارد. سعید ابن مسیب گفت: «زیادة» نگریستن به ذات خداوند است.(رواه مالک)؛ و حسن /گفت: «زیادة» نگریستن به ذات خداوند است.(رواه ابن ابی حاتم)؛ و عبد الرحمن ابی لیلی گفت: «زیادة» نگریستن به وجه خداوند می‌‌‌باشد.(رواه حماد بن زید)؛ و همچنین این سخن را عامر بن سعد بجلی كه سفیان آنرا از ابو اسحاق آورده است و عبدالرحمن بن سابط و عكرمه و مجاهد و قتاده و سدی و ضحاک و كعب آورده‌‌‌اند و عمر بن عبدالعزیز نیز برای بعضی كاركنانش نوشت: من تو را به ترس از خداوند و التزام در طاعتش، و تمسک به امرش، و تعهد به آنچه كه خداوند ترا به نگهداری در دینش امر كرده است، و سعی در حفظ كتابش، توصیه می‌‌‌كنم؛ و [آگاه باش] ترس از خداوند، دوستانِ وی را از غضبش حفظ می‌‌‌كند و بوسیله آن رفیق پیامبرانش می‌‌‌شوند، و توسط آن چهره‌‌‌هایشان تر و تازه می شود، و بسوی خالقشان می‌‌‌نگرند، و آن حفظ شدن انسان در دنیا از فتنه‌‌‌‌‌‌ها و در روز قیامت از بلایا است. و حسن /گفت: اگر عابدان در دنیا در این فكر بودند كه پروردگارشان را در روز قیامت نمی‌‌‌بینند، دل‌هایشان حزین می‌‌‌شد. اعمش و سعید ابن جبیر گفتند: همانا بهترین اهل بهشت كسی است كه صبح و شام پروردگارش را می‌‌‌نگرد. و كعب گفت: خداوند سبحان به بهشت نمی‌‌‌نگرد بجز اینكه بگوید: [ای بهشت!] برای اهلت طیب باش، و [بهشت] دو برابر آنچه كه [طیب] هست، [طیبتر] می‌شود، تا اهلش بیایند، روزی در دنیا برای آنها عید نبود بجز اینكه به اندازه‌‌‌اش پروردگار تبارک و تعالی در باغ‌های بهشت به آنها برتری داد، به او می‌‌‌نگرند و بادی با بوی مشک بر آنها شروع به وزیدن می‌‌‌كند، هر آنچه كه از پروردگارشان می‌خواهند به آنها می‌‌‌دهد، تا اینكه بر می‌‌‌گردند و [بعد از برگشتشان] هفتاد برابر از نظر حسن و جمال برتری می‌‌‌یابند، سپس بسوی همسرانشان می‌‌‌روند و آنها نیز مانند خودشان ارتقاء می‌‌‌یابند. و هشام بن حسان گفت: همانا خداوند بر اهل بهشت آشكار می‌‌‌شود و بر اثر آن اهل بهشت تمام نعمتهای بهشتی را فراموش می‌‌‌كنند. و طاووس رح گفت: اهل ریا و چشم و هم چشمی، عملشان آنها را بجایی می‌‌‌رساند كه در [عقیده‌‌‌ی] رؤیتِ [خداوند]، لجاجت کرده و با اهل سنت پیامبر مخالفت می‌‌‌كنند. و شریک از ابو اسحاق سبیعی روایت می كند كه او گفت: «زیادة» نگریستن به وجه رحمان تبارک و تعالی می‌‌‌باشد.

از عبدالرحمن بن ابی لیلی آمده است كه آیه ﴿وَلَدَيۡنَا مَزِيدٞ﴾را تلاوت كرد و گفت: وقتی اهل بهشت وارد بهشت می‌‌‌شوند، هر آنچه كه درخواست كنند و بخواهند به آنها داده می‌‌‌شود، و خداوند عزوجل می‌‌‌فرماید: همانا از حقّتان چیزی مانده است كه به شما داده نشده باشد، پس از آن، خداوند بر آنها آشكار می‌‌‌شود، و تمام نعمتهایی كه به آنها داده خواهد شد مانند آن [آشكار شدن خداوند] نخواهد بود و «الحسنی» بهشت و «زیادة» نگریستن به وجه پروردگارشان عزوجل می‌باشد [۱۱۲]، و ﴿لِّلَّذِينَ أَحۡسَنُواْ ٱلۡحُسۡنَىٰ وَزِيَادَةٞۖ وَلَا يَرۡهَقُ وُجُوهَهُمۡ قَتَرٞوَلَا ذِلَّةٌ﴾[یونس: ۲۶]. بعد از نگریستن به پروردگارشان تبارک و تعالی می‌‌‌باشد. و علی ابن مدینی گفت: از عبدالله ابن مبارک درباره‌‌‌ی سخنِ خداوند ﴿فَمَن كَانَ يَرۡجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِۦ فَلۡيَعۡمَلۡ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَلَا يُشۡرِكۡ بِعِبَادَةِ رَبِّهِۦٓ أَحَدَۢا﴾[الکهف: ۱۱۰] [۱۱۳]. پرسیدم و عبدالله گفت: كسی كه دیدن وجه خالقش را می‌‌‌خواهد باید عمل صالح انجام دهد و كسی را از آن [عمل صالح] با خبر نكند. و نعیم بن حماد گفت: از ابن مبارک شنیدم كه می گفت: خداوند ﻷخود را از كسی مخفی نمی‌‌‌دارد بجز اینكه او را عذاب كند، سپس آیه: ﴿كَلَّآ إِنَّهُمۡ عَن رَّبِّهِمۡ يَوۡمَئِذٖ لَّمَحۡجُوبُونَ ١٥ ثُمَّ إِنَّهُمۡ لَصَالُواْ ٱلۡجَحِيمِ ١٦ ثُمَّ يُقَالُ هَٰذَا ٱلَّذِي كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ ١٧﴾[المطففین: ۱۵-۱۷] [۱۱۴]را قرائت كرد. عباد ابن عوام گفت: شریک بن عبدالله نزدیک پنجاه سال پیش نزد ما آمد، به او گفتیم: ای ابو عبدالله نزد ما قومی از معتزله هستند و این احادیثِ «همانا خداوند بر آسمان دنیا نازل می‌‌‌شود» [۱۱۵]، و «همانا اهل بهشت پروردگارشان را می‌‌‌بینند» [۱۱۶]، را منكر می‌‌‌شوند، او نیز در مورد این موضوع، ده حدیث برای من روایت كرد، و گفت: ما دینمان را از تابعین و تابعین نیز از صحابه پیامبر جگرفتند، آنها دینشان را از چه كسی یاد گرفته‌‌‌اند؟ عقبه بن قبیصه گفت: روزی ابونعیم نزد ما آمد و در وسط مجلس نشست و بسیار عصبانی بود، گفت: سفیان بن سعید و منذر بن ثوری و زهیر بن معاویه و حسن بن صالح بن حی و شریک بن عبدالله نخعی كه پسران مهاجرین بودند، از پیامبر خدا جروایت كرده‌‌‌اند كه خداوند تبارک و تعالی در آخرت رؤیت می‌‌‌شود و حالا پسر یهودی صباع -یعنی بشر المریسی- می‌‌‌گوید: خداوند دیده نمی‌شود.

[۱۱۲] دارقطنی در سننش در كتاب الرؤیة: (۲۹۸). [۱۱۳] «پس هر كس كه امید دیدار پروردگارش را دارد عمل صالح انجام دهد [و در پرستش او كسی را شریک نكند]». [۱۱۴] «چه بسا، هر آئینه ایشان از (دیدار) پروردگار خویش در آن روز در پرده خواهند بود * سپس آنها با (آتش) دوزخ می‌‌‌سوزند * آنگاه بدیشان گفته می‌‌‌شود: این همان چیزی است كه تكذیب می‌كردید». [۱۱۵] طبرانی در معجم الكبیر: (۹/۴۵) و (۱۲/۴۲۶)، و سیوطی در مجمع الجوامع: (۵۳۴۳)، و الهندی در كنز العمال: (۳۳۹۷) و (۲۲۳۹۴)، و خطیب بغدادی در تاریخ بغداد: (۱/۳۶۵). [۱۱۶] الآجری در الشریعة: (۲۶۵).