«بهترین صدقه و خیرات (از نظر ثواب و پاداش) چیست؟»
خداوندﻷمی‌فرماید:
﴿وَأَنفِقُواْ مِن مَّا رَزَقۡنَٰكُم مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوۡلَآ أَخَّرۡتَنِيٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِيبٖ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ ٱلصَّٰلِحِينَ١٠ وَلَن يُؤَخِّرَ ٱللَّهُ نَفۡسًا إِذَا جَآءَ أَجَلُهَاۚ وَٱللَّهُ خَبِيرُۢ بِمَا تَعۡمَلُونَ١١﴾[المنافقون: ۱۰-۱۱]
خداوند در این آیه می‌فرماید:
«و از بعضی از آنچه به شما عطا کرده‌ایم و اموالی که از فضل و احسان خویش به شما داده‌ایم، در راه به دست آوردن رضایت خدا، صدقه و انفاق کنید، قبل از اینکه مرگ دامن شما را بگیرد و به حالت احتضار درآئید و بگویید: خدایا ! چرا مدتی اندک مرا مهلت ندادی؟ تا راه بذل و بخشش و احسان و صدقه را پیش گیرم و پرهیزگار و نیکوکار شوم؟ آری در موقع مرگ و احتضار هر تبهکار و مقصرّی انگشت ندامت و پشیمانی به دندان می‌گیرد و درخواست طول عمر و فرصت می‌کند تا گذشته را جبران کند، اما چه خیال خام و هوس باطلی. و براستی خدا هنگام فرا رسیدن اجل، هیچ کسی را مهلت نمی‌دهد و به عمرش اضافه نمی‌کند.»
به هر حال بسیارند کسانی که وقتی چشم برزخی پیدا می‌کنند و خود را در آخرین لحظات زندگی و در آستانۀ قیامت می‌بینند، و پرده‌های غفلت و بی‌خبری از جلو چشمان آن‌ها کنار می‌رود و می‌بینند که باید تمام اموال و سرمایه‌های خویش را برای دیگران بگذارند و از این خاکدان بروند و چهره در نقاب خاک بکشند، بی‌آنکه بتوانند از آن توشه‌ای برای این سفر طولانی برگیرند، پشیمان می‌شوند و انگشت ندامت و پشیمانی به دندان می‌گیرند و آتش حسرت و تأسف به جانشان می‌افتد و تقاضای بازگشت به زندگی دنیا می‌کنند (هر چند بازگشتن کوتاه و گذرا باشد) تا گذشته را جبران کنند، ولی دست رد بر سینۀ آن‌ها گذارده می‌شود چرا که سنّت الهی است که این راه، بازگشت ندارد.
متأسفانه برخی از مسلمانان به سبب بی‌اطلاعی از مسائل دینی و ناآگاهی از اوامر و فرامین الهی، و جهالت از تعالیم و آموزه‌های تابناک نبوی، و بی‌خبری از احکام و دستورات تعالی‌بخش و نورانی شرعی، و عدم آگاهی از حقایق و مفاهیم والای قرآنی، وصیت و سفارش می‌کنند که بعد از مرگ وی، مقداری از مال او را به عنوان «اسقاط» یا «صدقه» دهند و یا مقداری از مال او را در مراسم سوگواری او برای شام و ناهار مردم، هزینه کنند در حالی که صدقۀ یک تومان در حیات وی، بهتر و برتر از صدقۀ صد هزار تومان بعد از مرگ او است.
حضرت ابوهریرهسمی‌گوید: «شخصی از یاران پیامبر جاز ایشان پرسید: «يا رسول الله ج! أي الصدقة افضل؟» ای رسول خدا ج! کدام صدقه از نظر ثواب و پاداش بهتر و برتر است؟ پیامبر جدر پاسخ فرمود: «أن تَصدَّق و أَنتَ صَحيحٌ، حَريصٌ، شَحيحٌ، تَأملُ الغِنيٰ و تَخشَي الْفَقر، و لاتُمْهِل حتّي اذا بلغتِ الحُلْقومَ قُلْتَ لِفلان كذا، و لفلانٍ كذا، و قد كان لفلانٍ» [۶۳]
«بهترین صدقه آن است که تو در راه خدا صدقه نمایی در حالی که سالم و تندرست هستی و از فقر و تهی دستی بر خود بیمناک هستی و آرزوی ثروتمند شدن را داری و با این وجود در راه خدا صدقه می‌کنی. و صدقه و انفاق را تأخیر نیانداز تا مرگ به حلقومت رسد و جانت به لب رسد و آن وقت بگویی، این قدر مال به فلان بدهید و این اندازه مال را به فلانی بدهید، در حالی که این مال به فلان (وارث) اختصاص یافته است.»
در حقیقت یاران پاک و جان نثار رسول خدا جهمیشه بهترین و بزرگترین نوع طاعات و عبادات را از نظر پاداش از پیامبر اکرم جمی‌پرسیدند و از سؤال از اعمالی که آن‌ها را به خدا نزدیک نموده و به درجات بلند برساند، اباء نداشتند، از این رو هنگامی که یکی از آنان در مورد صدقه‌ای که بیشترین پاداش را دارد، سؤال کرد، پیامبر جفرمود: اینکه زمانی که از صحت و تندرستی کامل برخوردار هستی و امیدت از زندگی قطع نشده و پایت بر لب گور نیست، مالت را در راه خدا و در راستای کمک به فقراء و مستمندان ببخشی، چون در این حال آثار بخل و تنگ چشمی مشهود و نمایان نیست، چرا که انسان سالم و تندرست است و محبت مالش در قلبش جای دارد، و از فقر و نداری نیز می‌ترسد، و مسلم است که در این وقت، صداقت و اخلاص و اعتقاد و عمل وی به نحو کامل به چشم می‌آید؛ برخلاف وقتی که بیمار گردد و دستش از مالش کوتاه شود، و از زندگی به ستوه آمده و ببیند که اختیاری در مالش ندارد.
به هر حال فرد مسلمان نباید در صدقه دادن و انفاق تأخیر نماید تا مرگ در دو قدمی وی نزدیک شود، زیرا بیمار در این وقت بیشتر از یک سوم مالش را حق ندارد که ببخشد و مازاد بر آن، حق ورثه است، و حدیث بالا نیز دلالت بر این امر دارد که احسان و صدقه و انفاق و دَهِش در زمان تندرستی و حیات بهتر از زمان بیماری و احتضار است.
در حدیثی دیگر پیامبر جمی‌فرماید: «لَأن يَتَصدَّقُ المرءُ في حال حَيٰاتِه بدرهمٍ خيرٌ له من اَن يَتصدَّقَ بمائةٍ عند مَوتِه» [۶۴]
«اگر انسان مسلمان در حیات خود، یک درهم در راه خدا صدقه و خیرات نماید، بهتر از صدقۀ صد درهم به هنگام مرگ است.»
و نیز می‌فرماید: «مَثَلُ الَّذي يُعْتِقُ عند الموت كَالَّذِي يُهْدِي اِذٰا شَبعَ» [۶۵] «کسی که در حال مرگ غلام آزاد می‌کند [یا چیزی را می‌بخشد] مانند کسی است که بعد از سیر شدن، هدیه دهد که این خود دلالت بر بی‌نیازی او می‌کند و هدیه بعد از سیری ارزشی ندارد.»
به هر حال کسانی که وصیت می‌کنند که بعد از مرگ من این قدر پول به کسی داده شود تا برایم قرآن ختم کند، یا بعد از مرگ من مقداری از مال من را به عنوان «اسقاط» یا «صدقه» بدهند، و یا بعد از مرگ من این قدر پول در مراسم سوگواری و خرید گاو و گوسفند برای خورانیدن مردم صرف شود و... این چنین کسانی باید بدانند که براساس تعالیم و آموزه‌های پیامبر اکرم جبهترین و برترین صدقه و انفاق آن است که در حیات انسان باشد به طوری که صدقۀ یک تومان در حیات انسان بهتر از صدقۀ صد هزار تومان بعد از مرگ او است، و در حقیقت این طرز تفکر، نشأت گرفته از بی‌اطلاعی مردم از مسائل دینی و عدم آگاهی از اوامر و فرامین الهی و تعالیم و آموزه‌های نبوی و احکام و دستورات شرعی است.
پس عاشقان رسول خدا جو محبّان و دوست‌داران مکتب محمدی و پیروان راستین پیامبر اکرم جبه گوش باشند تا فریب شیطان و شیطان‌صفتان را نخورند، و در راهی گام بردارند که موجب رضایت خداوندﻷو رسول خدا جگردد.
[۶۳] بخاری [۶۴] عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج ۸، ص ۲۸۰ [۶۵] عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج ۸، ص ۲۸۱