در مراسم عزاء اموال یتیمان را حیف و میل نکنید
یتیم کسی است که پدرش را از دست داده باشد، و پدری که فرزندش را سرپرستی و نگهداری می‌کند، از اعماق قلب او را دوست دارد و به مصلحت او عمل می‌کند، و در هنگام مرگ برای فرزندانش اشک می‌ریزد و از مشکلات زندگی آنان می‌ترسد و از حوادث روزگار بر آنان بیم دارد. و آرزو می‌کند که سرپرست و قیّمی باشد که از آن‌ها مراقبت کند و زندگی آن‌ها را بچرخاند و در حق آنان نیکی روا دارد تا اینکه آن‌ها به سن بلوغ برسند و احساس نیاز نکنند.
کسی که سرپرستی یتیمی را به عهده می‌گیرد، از مالش نگهداری می‌کند، بر ثروتش می‌افزاید، او را پرورش می‌دهد، نفسش را پاکیزه می‌سازد و روان پدرش را آسوده می‌سازد.
براستی که محبت و عطوفت نسبت به یتیم و اهمیت مراقبت از او در تعالیم اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡيَتَٰمَىٰۖ قُلۡ إِصۡلَاحٞ لَّهُمۡ خَيۡرٞۖ وَإِن تُخَالِطُوهُمۡ فَإِخۡوَٰنُكُمۡۚ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ ٱلۡمُفۡسِدَ مِنَ ٱلۡمُصۡلِحِۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَأَعۡنَتَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٞ٢٢٠﴾[البقرة: ۲۲۰]
«و دربارۀ یتیمان از تو می‌پرسند که نظر اسلام دربارۀ معامله و مخالطۀ با ایشان چیست؟ بگو: هر چیز که صلاح ایشان در آن باشد، نیک و پسندیده است، و اگر با آنان زندگی خود را به قصد اصلاح نه افساد بیامیزید، مانعی ندارد. ایشان برادران دینی شما هستند و انتظار چنین کمکی می‌رود. و خداوند مفسد را از مصلحِ موجود در میان شما، جدا می‌سازد و می‌شناسد، و اگر خدا می‌خواست با تعیین تکالیف و وظایف سخت در امر سرپرستی یتیمان شما را به زحمت می‌انداخت. بی‌گمان خداوند چیره و کار بجا است.»
و خداوند در جایی دیگر خطاب به پیامبر بزرگوارش می‌فرماید:
﴿فَأَمَّا ٱلۡيَتِيمَ فَلَا تَقۡهَرۡ٩﴾[الضحى: ۹]
«یتیم را زبون و خوار مدار و اموال و دارایی ایشان را با قهر و زور مگیر و تصرف مکن.»
و نیز می‌فرماید:
﴿أَرَءَيۡتَ ٱلَّذِي يُكَذِّبُ بِٱلدِّينِ١ فَذَٰلِكَ ٱلَّذِي يَدُعُّ ٱلۡيَتِيمَ٢﴾[الماعون: ۱-۲]
«کسانی که به دین و آئین، و سزا و جزاء در پیشگاه خدا ایمان ندارند، می‌فهمی که چگونه کسانی‌اند؟ آنان کسانی‌اند که یتیم را سخت از پیش خود می‌رانند و با خشونت طرد می‌کنند.»
و خداوند در مورد انسان‌هایی که ناتوانی و عدم بلوغ یتیمان را فرصت دانسته و مال آن‌ها را ریخت و پاش می‌کنند و به جیب خود و دیگران می‌ریزند و در آن خیانت می‌کنند، می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَأۡكُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلۡيَتَٰمَىٰ ظُلۡمًا إِنَّمَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ نَارٗاۖ وَسَيَصۡلَوۡنَ سَعِيرٗا١٠﴾[النساء: ۱۰]
«بی‌گمان کسانی که اموال یتیمان را به ناحق و ستمگرانه می‌خورند، انگار آتش در شکم‌های خود می‌ریزند و می‌خورند چرا که آنچه می‌خورند سبب دخول ایشان به دوزخ می‌شود و در روز قیامت با آتش سوزانی خواهند سوخت.»
و پیامبر جدر اهمیت مراقبت از یتیم می‌فرماید: «مَنْ وَضَع يَدَهُ عَلي رَأسِ يَتيمٍ رَحْمَةً، كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ شَعرَةٍ مَرَّتْ عَليٰ يَدِه حَسَنَةً» [۶۸]، «کسی که برای ابراز محبت، بر سر یتیمی دست کشید، خدای مهربان به تعداد موهایی که زیر دستش قرار می‌گیرد، برای آن شخص حسنات می‌نویسد.»
و نیز می‌فرماید:
«مَنْ قَبَضَ يَتِيْماً بَيْنَ المُسْلِمِيْنَ اِليٰ طَعٰامِهِ وَ شَرٰابِهِ حَتّي يُغْنِيَهُ اللهُ تَعٰاليٰ، أَوْجَبَ اللهُ تَعٰاليٰ لَهُ الْجَنَّةَ اَلْبَتَّةَ، إِلّا أَنْ يَعْمَلَ ذَنْباً لٰا يُغْفَرُ لَهُ.» [۶۹]
«کسی که سرپرستی، یتیمی را به عهده بگیرد و غذا و سایر لوازم ضروری زندگی‌اش را تأمین کند و فرد یتیم را از هر جهت تأمین کند، خدای مهربان حتماً او را وارد بهشت خواهد کرد، مگر گناهی کرده باشد که غیرقابل بخشش باشد.»
و همچنین می‌فرماید: «أَنَا وَكٰافِلُ الْيَتِيْمِ فِي الْجَنَّةِ كَهٰاتَيْنِ، وَاَشٰارَه بِاِصْبُعَيْهِ السَّبّٰابَةَ وَالْوُسْطيٰ.» [۷۰]
«من با کسی که یتیمی را تکفل کرده است، در بهشت این‌چنین هستم و به انگشت سبّابه و وسط خویش اشاره کردند.»
این آیات و احادیث و تعداد بسیار زیاد دیگر از این نمونه نشان می‌دهد که کفالت و مواظبت یتیم بر خویشاوندان و نزدیکانش واجب است، و باید سعی و کوشش اقوام و خویشاوندان یتیم و قیّم و سرپرست او بر این باشد که وی را به خوبی سرپرستی کنند و مالش را به نحو احسن نگهداری کنند و او را یاری دهند تا به سن بلوغ و رشد برسد.
و باید بدانند: کسانی که در اموال یتیمان تصرف ناجایز می‌کنند و به صورت ناروا مال یتیم را می‌خورند و آن را ریخت و پاش می‌نمایند و به جیب خود و دیگران می‌ریزند و در آن خیانت می‌کنند، خداوند متعال در مورد آن‌ها می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَأۡكُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلۡيَتَٰمَىٰ ظُلۡمًا إِنَّمَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ نَارٗاۖ وَسَيَصۡلَوۡنَ سَعِيرٗا١٠﴾[النساء: ۱۰]
«بی‌گمان کسانی که اموال یتیمان را به ناحق و ستمگرانه می‌خورند، انگار آتش در شکم‌های خود می‌ریزند و می‌خورند چرا که آنچه می‌خورند سبب دخول ایشان به دوزخ می‌شود و در روز قیامت با آتش سوزانی خواهند سوخت.»
امروز در بیشتر مناطق کشور، (بالاخص خراسان) رسم بر این است که پس از دفن میّت، بازماندگان متوفّی به خانه رفته و منتظر دوستان و آشنایان و اقوام و خویشاوندان می‌شوند تا برای عرض تسلیت پیش آن‌ها بروند؛ این رسم به این صورت نه تنها ایراد و اشکالی نداشت، بلکه یکی از بهترین اصول اخلاقی، انسانی و عاطفی به حساب می‌آید، چرا که یکی از بزرگترین اهداف و مقاصد اسلام همین است که مسلمانان از غم و اندوه و درد و مصیبت، و شادی و خوشحالی یکدیگر آشنا و در آن مشترک و سهیم باشند.
اما متأسفانه همین جلسات ساده و بی‌ریا که فقط به خاطر همدردی و سبک کردن اندوه بازماندگان متوفّی گرفته می‌شد، جای خود را به جلسات تجمّلاتی و میهمانی‌های سنگین و پرخرج داد، و بر چنین مجالسی (به این کیفیت) لباس شرعی و دینی پوشاندند، و آن را جزو دین قلمداد کردند.
متأسفانه امر ناروا و ناجایز دیگری که در این چنین جلساتی به چشم می‌خورد این است که بعضی از بازماندگان متوفّی و ورثاء، از مال متوفّی (ترکه) که حق تمام ورثاء - چه کوچک و چه بزرگ - است، چنین جلساتی را برگزار می‌کنند و در شب و روز حادثۀ وفات، جمعیت زیادی را (با مال مشترک تمام ورثاء، چه کوچک و چه بزرگ) به شام و ناهار دعوت می‌کنند و با غذاهای متنوع و آشامیدنی‌های مطبوع و جلساتی تجملاتی، از همۀ آن‌ها پذیرایی می‌کنند.
اما ورثاء و اوصیاء باید بدانند که آن‌ها هیچ حقّی در حیف و میل کردن مال یتیمان و ورثای کوچک ندارند. آن‌ها چنین حقی ندارند که از مال آن‌ها چنین جلساتی را بگیرند، و آن‌ها چنین حقی را ندارند تا شکم مردم و خودشان را با مال یتیمان بدون اجازۀ آن‌ها سیر کنند.
علامه مفتی محمد شفیع عثمانی/می‌گوید:
«وقتی شخصی فوت می‌کند، حق وارثان (چه کوچک و چه بزرگ) همه در ارث محفوظ و معیّن است، و به همه تعلّق می‌گیرد، و در هر خانواده بعد از فوت پدر، نسبت به فرزندان یتیم، ظلم و تعدّی می‌شود، به طوری که به راحتی متصرف اموالشان می‌گردند، اعم از «عمو» یا «برادر بزرگ» و یا «مادر» و «ولی» و «وصیّ» آن فرزندان، مرتکب چنین ظلم‌هایی می‌شوند به طوری که اولاً تا چند سال متواتر، به تقسیم اموال اقدام نمی‌شود و بر نفقه و پوشاک یتیمان کمتر خرج می‌کنند، و همچنین در رسم‌ها و بدعت‌ها و فضولیّات از آن مال مشترک، انفاق می‌کنند و خرج و هزینۀ خود را نیز از آن مال، تأمین می‌نمایند؛ حتی مشاهده شده است که در دفاتر دولتی، اسامی را تغییر داده، نام فرزندان خود را می‌نویسند؛ این‌ها مواردی است که کمتر خانواده‌ای یافت می‌شود که از این گونه تعدیّات بدور باشد.» [۷۱]
و در جایی دیگر می‌گوید:
«پذیرایی میهمانان و تصدّق قبل از تقسیم «ترکه» جایز نیست، از این قبیل تصدّق، به میّت ثوابی نمی‌رسد، بلکه تصدّق کردن آن‌ها به نیّت ثواب، برعکس مستوجب گناه است، زیرا پس از درگذشت مورث، این اموال متعلق به همۀ وارثان است که در میان آنان گاهی یتیم هم دیده می‌شود؛ لذا تصدّق اموال مشترک به مثابۀ سرقت اموال است، پس اول باید مال تقسیم گردد، سپس اگر وارث از مال خود حسب رضایت خویش برای ایصال ثواب میّت چیزی تصدّق بکند، مختار است. قبل از تقسیم با اجازۀ وارثان هم هرگز از اموال مشترک تصدق ننماید، زیرا اجازه از یتیمان که در ورثه موجوداند اعتبار ندارد. و کسانی که بالغ هستند، لازم است که با رضایت قلب اجازه بدهند، زیرا امکان دارد که از شرم مردم مجبور شده اجازه دهند، یا از ترس طعنه و تشنیع مردم که نگویند «فلان کس برای ایصال ثواب به میّت خویش صدقه نداد»، لذا در شرایط خاص قرار می‌گیرد که ناخواسته «آری» می‌گوید در حالی که در شریعت، آن مال حلال است که بخشنده با طیب خاطر، اکرام و بخشش نماید.» [۷۲]
پس از خدا بترسید و به خاطر او از چنین کارهایی دست بردارید، باشد که خداوند متعال شما را ببخشاید و به راه راست رهنمون سازد.
[۶۸] احمد و ابن حبّان [۶۹] ترمذی [۷۰] ترمذی [۷۱] معارف القرآن، ج ۳، ص ۳۹۰ [۷۲] معارف القرآن، ج ۳، ص ۳۹۲