نگرشی بر منزلت صحابه رضی الله عنهم از دیدگاه مفسران شیعه

صحابه، رستگاران و به مقصود رسیدگانند

خداوند صحابه را به خاطر اینکه ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جان‌هایشان جهاد نمودند، به درجه و مقامی عظیم و والا در نزد خود بشارت می‌دهد و به آنان سه نعمت و موهبت عظیم و بزرگ می‌بخشد:

۱- آنان را در جوار رحمت بی‌منتهای خود جای می‌دهد.

۲- رضامندی و خوشنودی خود را از آنان اعلام می‌دارد.

۳- آنان را به بهشتی داخل می‌گرداند که در آن جاودان هستند و زیر درختان آن نهرهایی ساری و جاری است.

﴿ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَٰهَدُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ بِأَمۡوَٰلِهِمۡ وَأَنفُسِهِمۡ أَعۡظَمُ دَرَجَةً عِندَ ٱللَّهِۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَآئِزُونَ ٢٠يُبَشِّرُهُمۡ رَبُّهُم بِرَحۡمَةٖ مِّنۡهُ وَرِضۡوَٰنٖ وَجَنَّٰتٖ لَّهُمۡ فِيهَا نَعِيمٞ مُّقِيمٌ ٢١﴾[التوبة: ۲۰-۲۲].

«کسانی که ایمان آورده‌اند و به مهاجرت پرداخته‌اند و در راه خدا با جان و مال (کوشیده‌اند) و جهاد نموده‌اند، دارای منزلت والاتر و بزرگتری در پیشگاه خدایند، و آنان رستگاران و به مقصود رسیدگان (و سعادتمندان دنیا و آخرت) می‌باشند. پروردگاران آنان را به رحمت خود و خشنودی (از ایشان که بزرگترین نعمت است) و بهشتی مژده می‌دهد که در آن نعمت‌های جاودان دارند».

همواره در بهشت ماندگار می‌مانند (و غرق در لذائذ و نعمت‌های آن خواهند بود) بی‌گمان در پیشگاه خدا پاداش بزرگی (و فراوانی برای فرمانبرداران امر او) موجود است. در معیار قرآنی و اسلامی، جهاد، اولی از هر عملی است و دیگر اعمال بعد از آن قرار گرفته‌اند چون بنای مساجد و بنای شهرها. زیرا مهمترین چیز، در نزد انسان، آزادی اوست از تسلط سیاسی و استثمار اقتصادی و ساختن یک بنیان اجتماعی صالح، پس از آن نوبت به آبادانی می‌رسد. ((آنان که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و در راه خدا با مال و جان خویش جهاد کردند)) این جهاد برای بر پای داشتن حکومت خداست در زمین، حکومت آزادی و عدالت و استقلال، آنان که چنین می‌کنند در نزد خدا درجه‌ای عظیم‌تر دارند.

بنابراین جهاد کنندگانی که هدفشان دگرگون ساختن نظام فاسد و آزاد ساختن انسان از بردگی سرمایه داری است اجرشان در نزد خدا از دیگر مردم بیشتر است و اینان کسانی هستند که کامیاب شدند.

به سبب اهمیت جهاد و دشواری آن تنها کسانی به آن می‌گرایند که از اخلاص در عمل برخوردار باشند و به پاداش عمل خویش جز خشنودی خداوند نخواهند و همین امور است که آنان را از اجری عظیم بهره مند می‌سازد.

پروردگارشان به رحمت و خشنودی خود به بهشتی که در آن نعمت‌های جاوید باشد بشارتشان می‌دهد و از مظاهر رحمت، بر افکندن طاغوت است و نشستن حکومت حق بر جای آن است و انجام دادن اعمالی بزرگتر و والاتر از آنچه پیش از آن بوده است. اما خشنودی خداوند نشانه‌اش این است که کارها از سوی خدا به نیکوترین و سهل‌ترین وجهی صورت پذیرد و در مردم حالت آرامش و سکون پدید آید و به بهشتی جاودان که بین زوال نعمتش نباشد نایل گرداند و در آن بهشت جاوید بمانند، زیرا اجر و مزد بزرگ در نزد خداوند است. ( تفسیر هدایت، ج۴، ص ۱۲۲-۱۲۱)

با بیان این آیه، خداوند در برابر سه کار بزرگ توحید گرایان که عبارت از ایمان، هجرت و جهاد خالصانه است، سه موهبت بزرگ و پرشکوه در سرای آخرت به آنان ارزانی می‌دارد که عبارتند از:

۱- مهر و بخشایش گسترده

۲- خشنودی از آنان

۳- بهشت پر طراوت و نعمت‌های فراوان آن (تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۵۲٧.)

پروردگار در این آیات مهاجرین و انصار را به رحمت غیر متناهیه، خود و اینکه از آن‌ها راضی و خشنود است و بهشت‌هایی از برای آن‌هاست که در آن نعمت‌های پا برجاست بشارت می‌دهد.

بشارت مقابل انذار است، بشارت برای مومنین صالح و متقی است و انذار برای کافر و فاسق و مخالف است تنکیر رحمت دلالت بر عظمت و بزرگی او دارد و رضوان بالاترین مقامات است چنانچه صریحاً در قرآن می‌فرماید:﴿وَرِضۡوَٰنٞ مِّنَ ٱللَّهِ أَكۡبَرُۚ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ﴾(تفسیر اطیب الطبیان، ج۶، ص۱٩۶.)

رضایت خداوند از صحابه رضایتی همیشگی است. خداوند در آیه ۱۰۰ سوره توبه مسلمانان نخستین را به سه گروه تقسیم می‌کند:

۱- پیشگامان در اسلام و هجرت (مهاجرین)

۲- آن‌هایی که پیشگام در نصرت و یاری پیامبر و یاران مهاجرش بودند (انصار)

۳- کسانی که جزء این دو گروه نیستند اما از برنامه‌های آنان پیروی کرده و با انجام اعمال نیک و قبول اسلام و هجرت و نصرت آیین پیامبرصبه آنان پیوستند.(تابعین)

خداوند در این آیه از همگی آنان تمجید کرده و ایشان را مشمول رضا و رحمت خود قرار داده و به تمام آنان وعده بهشت داده و مسلم است که این جزا و رضای خداوند به خاطر ایمان و اعمال صالحی است که انجام داده‌اند به ویژه مهاجرین و انصار که انواع شکنجه و آزار و مشکلات را تحمل کرده و از هر سو خطر آن‌ها را احاطه نموده و باز هم دست از فداکاری و جان بازی بر نداشته و با عزمی راسخ و ایمانی استوار و ریشه دار در راه پیشبرد اهداف مقدس اسلام و حفظ و حمایت از آن به استقبال انواع بلاها و دشواریها شتافته و پیروزمندانه آنچه خواست خدا و رسول بود به انجام رسانیده و شایان این همه اهمیت و ستایش فوق العاده الهی قرار گرفتند ( چند آیه از کلام الله در فضایل اصحاب رسول الله، ص ۲۵).

حال خود، صاحبان عقل و اندیشه تفکر نموده و بیندیشند که مهاجرین و پیشگامان اولیه در ایمان چه کسانی هستند و کسانی که آنان را نصرت و یاری نموده نیز چه کسانی هستند برای توضیح بیشتر و مفصل‌تر این آیه را ذکر می‌نمایم و نظریه مفسرین را بیان می‌داریم.

﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلۡأَوَّلُونَ مِنَ ٱلۡمُهَٰجِرِينَ وَٱلۡأَنصَارِ وَٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُم بِإِحۡسَٰنٖ رَّضِيَ ٱللَّهُ عَنۡهُمۡ وَرَضُواْ عَنۡهُ وَأَعَدَّ لَهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي تَحۡتَهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۚ ذَٰلِكَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ ١٠٠﴾[التوبة: ۱۰۰]. «پیشینیان اول از مهاجر، و پیشینیان اول از انصار، و کسانی که ایشان را به نکویی پیروی کردند خداوند از ایشان خشنود است و ایشان نیز از خدا خشنودند، بر ایشان بهشت‌هایی که در آنجا نهرها جاری است و همیشه در آنجا خواهند بود آماده کرده است. این است کامیابی بزرگ».

سابقین اولین و تابعین چه کسانی هستند؟

قبل از پرداختن به بحث اصلی لازم است تا این نکته را بدانیم که منظور از ﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلۡأَوَّلُونَ﴾که خداوند در این آیه از آن‌ها سخن به میان می‌آورد چه کسانی هستند؟

بعضی اعتقاد دارند که منظور از سابقین اولین آن کسانی هستند که در جهت هر دو قبله نماز گذارده‌اند، یعنی کسانی که قبل از اینکه قبله از بیت المقدس به مکه تغییر یابد به اسلام گرویده‌اند، بعضی دیگر گفته‌اند منظور کسانی هستند که در بیعت الرضوان که در سال ششم هجرت در مدینه منعقد شد شرکت داشته‌اند، و بعضی دیگر گفته‌اند منظور کسانی هستند که قبل از هجرت پیامبر از مکه به مدینه مسلمان شده‌اند.

اما به طور کلی منظور از سابقین اولین کسانی هستند که قبل از هجرت ایمان آورده و پیش از جنگ بدر مهاجرت کردند و به پیامبرصایمان آورد ند و او را منزل دادند زیرا موضوع با دو وصف سابقون و اولون بیان شده، و اسمی از اشخاص و یا عناوین ایشان برده نشده، و این خود دلیلی بر این است که به خاطر هجرت و نصرت بوده که سبقت و اولویت اعتبار شده است.( تفسیر المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ج٩، ص۳۰۱- تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۳۴.)

و منظور از ﴿وَٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُم بِإِحۡسَٰنٖ﴾ کسانی هستند که از مهاجرین و انصار تبعیت و پیروی کرده‌اند و این صنف یعنی تابعین شامل تمامی کسانی می‌شود که از مهاجرین و انصار تبعیت کرده‌اند (می کنند) تا روز قیامت تابع ایشانند و این خود بهترین شاهد است بر اینکه مراد به سابقین اولین همان کسانی هستند که اساس دین اسلام را استوار نموده و قبل از اینکه بنیانش استوار گردد و بیرقش به اهتزاز در آید پایه‌های آن را استوار نمودند حال یا اینکه ایمان آوردند و به رسول خداصپیوسته در فتنه و شکنجه‌ها شکیبایی نموده و از دیار و اموال خود چشم پوشیده به حبشه و مدینه هجرت کردند، و یا به اینکه آن حضرت را یاری نموده و او و مهاجرین با او را در شهر خود و خانه‌های خود منزل دادند و قبل از اینکه واقعه‌ای رخ دهد از دین خدا دفاع کردند و کسانی هستند که در ایمان و عمل صالح بر دیگران سبقت جسته‌اند.