تقلید در فقه اسلامی

(۴-۲-۳) جواز خروج از مذهب

تعداد زیادی از فقها خروج از مذهب را جایز می‌دانند. این دسته جدای از اینکه فقهایی را شامل می‌شود که قائل به التزام به مذهب معیّن نیستند و به دلایل ذکر شده استناد می‌کنند [۳۳۰] بلکه فقهایی را نیز شامل می‌شود که التزام را جایز و حتی واجب می‌دانند ولی خروج از مذهب را با دلیل و با منطق شرعی جایز می‌دانند و اساس استدلال آن‌ها این است که انتخاب مذهبی معیّن برای عامی نیازمند دلیل شرعی و استنباط است و چون عامی از آن بی‌بهره است پس می‌تواند که هر مذهب یا دیدگاهی را حق دید انتخاب نماید و روش سلف صالحش بر این بوده عامی می‌توانست، در میان اصحابش، از هرکسی تقلید کند. و آن‌ها تعیین مجتهد را بر عوام واجب، ندانسته‌اند.

این عملکرد در میان بزرگمردان اصحاب و پیروان مذاهب رخ داده و آن‌ها با منش حق‌گرایی خروج از مذهب کرده‌اند از جمله: قاضی ابومنصور سمعانی (ت ۴۵۰هـ) ابتدا حنفی مذهب بود به مذهب شافعی درآمد. علامه وحیدالدین مرورودی (ت۵۹۹هـ) از مذهب حنفی به مذهب شافعی گرایید. عبدالعزیز بن خزاعی(ت۲۳۴هـ) از بزرگان مالکیه بود، همین که امام شافعی وارد بغداد شد پیرو ایشان گشته و کتب شافعی را از خودش فرا گرفت و به نشر آن پرداخت. محمّدبن عبدالله بر مذهب مالکی بود، با ورود امام شافعی به مصر به مذهب شافعی پیوست اما بعد از مدتی دوباره به مذهب مالکی برگشت. ابوجعفر بن نصر ترمذی، حنفی مذهب بود، در سفرش به حج به مذهب شافعی درآمد. ابوجعفر طحاوی شافعی مذهب بود بعدا به مذهب حنفی گرایید. حافظ خطیب بغدادی حنبلی بود به مذهب شافعی پیوست. ابن فارس صاحب المجمل شافعی بود، بعداً مالکی گردید. سیف آمدی، اصولی مشهور، حنفی مذهب بود شافعی مذهب گردید. محمّدبن دهان نحوی از مذهب حنبلی به مذهب شافعی گرایید. سپس به مذهب حنفی گرایش پیدا کرد و بعداً دوباره شافعی مذهب شد. تقی الدین‌بن دقیق العید (۶۲۵-۷۰۲هـ) در ابتدا بر مذهب مالکی بود، بعد به مذهب شافعی گرایید. ابو حیان نحوی ظاهری مذهب بود، به مذهب شافعی گرایید. [۳۳۱]

[۳۳۰]نک: بخش (۴-۱) اول: عدم جواز تقلید به مذهب معین. [۳۳۱]گل‌محمّدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد " التزام به مذهب فقهی معین"، ص ۸۷ و ۸۸ به نقل از (ذهبی، تاریخ الاسلام، ۹/۷۵۴ و ۱۲/۱۱۸۴ و ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ۱/۶۷؛ آلوسی، جلاء العینین، ص۲۱۰).