گفتاری پیرامون قضا و قدر

۱- مفهوم محو و اثبات در صحف و افزایش و کاهش اجل

برخی مواقع مفهوم آیات و احادیث رسول اکرمصبرای بعضی از مردم مبهم و پیچیده می‌شوند، مثلاً برخی می‌گویند: اگر خداوند از گذشته، حال و آینده باخبر است، و همه‌ی آن را در لوح محفوظ ثبت و ضبط نموده، پس معنی آیه ۳٩ سوره رعد چیست:

﴿يَمۡحُواْ ٱللَّهُ مَا يَشَآءُ وَيُثۡبِتُۖ وَعِندَهُۥٓ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ٣٩﴾[الرعد: ۳٩].

«‏خداوند هرچه را که بخواهد (و مصلحت بداند، از نشانه‌های کتاب دیدنی جهانی و از آیه‌های کتاب خواندنی آسمانی) از میان برمی‌دارد، و هرچه را (از قوانین هستی و از شریعتهای الهی که حکمتش اقتضا کند و مناسب با زمان باشد) برجای می‌دارد و (جایگزین می‌سازد. و همه اینها) در علم خدا ثابت و مقرّر است». ‏

اگر روزی و کردار و اجل‌ها تعیین شده‌اند و قابل افزایش و کاهش نیستند، حدیث رسول اکرم صرا چگونه توجیه می‌کنید:

«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُبْسَطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ، أَوْ يُنْسَأَ لَهُ فِي أَثَرِهِ، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ».

هرکسی که دوست دارد روزی اش وسیع اجلش به تأخیر افتد، صله رحم را به جا آورد.

یا خطاب نوح÷به قومش را چگونه تفسیر می‌کنید که می‌فرماید:

﴿أَنِ ٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَٱتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ٣ يَغۡفِرۡ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمۡ وَيُؤَخِّرۡكُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّىۚ إِنَّ أَجَلَ ٱللَّهِ إِذَا جَآءَ لَا يُؤَخَّرُۚ لَوۡ كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٤﴾[نوح: ۳-۴].

«خدا را بپرستید، و از او بترسید، و از من فرمانبرداری کنید. (اگر دعوت مرا بپذیرید) خداوند گناهان شما را می‌آمرزد، و تا اجل نهایی مرگ شما را به تأخیر می‌اندازد. امّا اگر متوجّه باشید، هنگامی که اجل نهایی الهی فرا رسد، تأخیر پیدا نمی‌کند».‏

یا در مورد حدیثی که رسول خدا صمی‌فرماید: خداوند حیات و زندگی داوود را از چهل سال به صد سال افزایش داد چه می‌گویید.

پاسخ این است که روزی و اجل بر دو نوع هستند:

نوعی که در تقدیر الهی گذشته و در لوح محفوظ ثبت شده است، تغییر نمی‌کند و در آن‌ دگرگونی و تبدیل ایجاد نمی‌شود، نوع دیگری از روزی و اجل آن است که خداوند فرشتگان را از آن باخبر می‌نماید، در این نوع افزایش و کاهش رخ می‌دهد، بدین علت که خداوند می‌فرماید:

﴿يَمۡحُواْ ٱللَّهُ مَا يَشَآءُ وَيُثۡبِتُۖ وَعِندَهُۥٓ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ٣٩﴾[الرعد: ۳٩].

«ام الکتاب لوح محفوظ است، کتابی که طرح و نقشه‌ی خداوند برای جهانیان در آن نوشته شده و همه‌ی امور تقدیر تعیین شده است».

در نوشته‌ی فرشتگان بر اساس اسباب، اجل و روزی افزایش و کاهش می‌یابند؛ چون فرشتگان روزی و اجل هر فردی را می‌نویسند، اگر آن فرد به اسبابی مانند برقراری صله‌ی رحم عمل نماید، روزی و اجلش افزایش می‌یابد، ولی اگر به اسباب عمل نکرد از روزی و اجلش کاسته می‌شوند. [۸۸]

ابن تیمیه/می‌گوید: اجل بر دو قسم است: اجل مطلق که تنها خداوند از آن خبر دارد و اجل مقید، خداوند به فرشته‌ی مأمور دستور می‌دهد که اجل فلانی را بنویس، اگر آن فرد صله‌ی رحم را به جا آورد، خداوند به فرشته‌ دستور می‌دهد که اجل و روزی فلانی را زیاد کن. بنابر این فرشته از افزایش یا کاهش اجل اطلاعی ندارد چون اجل مطلق را نمی‌داند، وقتی که اجل مطلق فلانی فرا رسد نه لحظه‌ای تأخیر خواهد کرد و نه لحظه‌ای پیشی می‌گیرد. [۸٩]

ابن حجر عسقلانی می‌گوید: چیزی که در علم خداوند گذشته قابل تغییر و تبدیل نیست، فقط چیزی قابل تغییر و تبدیل است که برای مردم روشن و معلوم باشد مانند فعل فاعلی که مردم آن را می‌بینند، بعید نیست که چنین چیزی متعلق به دانش فرشتگان نگهبان و یا ملائکه‌ی مرتبط به انسان باشد و در آن محو و اثبات مانند کاهش و افزایش اجل واقع ‌شود، اما تقدیری که در علم خدا گذشته و نزد خودش می‌باشد نه محو دارد نه اثبات، و قابل تغییر و تبدیل نیست. [٩۰]

[۸۸] مجموع فتاوی ابن تیمیه (۸/۵۴۰) [۸٩] مجموع فتاوی ابن تیمیه (۸/۵۱٧) [٩۰] فتح الباری (۱۱/۴۸۸)