۳- مهم‌ترین ویژگی‌های فیزیکی فرشتگان
۱- بال‌های فرشتگان
بر اساس آیه‌های قرآن فرشتگان دارای بال هستند، بعضی دو بال برخی سه یا چهار بال و برخی بیش از چهار بال دارند:
﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ جَاعِلِ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ رُسُلًا أُوْلِيٓ أَجۡنِحَةٖ مَّثۡنَىٰ وَثُلَٰثَ وَرُبَٰعَۚ يَزِيدُ فِي ٱلۡخَلۡقِ مَا يَشَآءُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ١﴾[فاطر: ۱].
یعنی: «ستایش خداوندی را سزاست که آفریننده‌ی آسمان‌ها و زمین است، و فرشتگان را با بال‌های دوتا دوتا، و سه‌تا سه‌تا، و چهارتا چهارتایی که دارند، مأموران (قدرتمند اجرای فرمان خود در زمینه‌های مختلف تکوینی و تشریعی) کرد. او هر چه بخواهد بر آفرینش (فرشتگان و مردمان و سایر موجودات جهان) می‌افزاید. زیرا که خدا بر هر چیزی تواناست».
و در احادیثی، رسول خدا صبه ما خبر داده که حضرت جبرئیل÷ششصد بال دارد. که در مباحث گذشته کاملاً بیان گردید.
۲- جمال و زیبایی فرشتگان
خداوند متعال فرشتگان را زیبا آفریده است. چنانکه درباره‌ی جبرئیل فرموده:
﴿عَلَّمَهُۥ شَدِيدُ ٱلۡقُوَىٰ٥ ذُو مِرَّةٖ فَٱسۡتَوَىٰ٦﴾[النجم: ۵-۶].
یعنی: «(جبرئیل، فرشته) بس نیرومند آن را بدو آموخته است. همان کسی که دارای خرد استوار و‌اندیشه وارسته است. سپس او (به صورت فرشتگی خود و با بال‌هایی که کرانه‌های آسمان را پر کرده بود) راست ایستاد».
ابن عباسبدر تفسیر «ذُو مِرَّةِ» می‌نویسد: «یعنی داری سیما و صورت زیباست». قتاده می‌گوید: «دارای قامتی بلند و زیباست». بعضی «ذُو مِرَّةِ» را به قدرت و توانایی تفسیر کرده‌اند، میان این دو تفسیر هیچ منافات و تضادی وجود ندارد؛ زیرا جبرئیل ÷ هم تواناست و هم زیبا.
فرشتگان در میان مردم نیز به فرشتگان حُسن و جمال معروف‌اند، همانطور که شیاطین به قُبح، زشتی و بد شکلی معروف هستند، از این رو انسان زیباروی را به فرشتگان تشبیه می‌کنند، و هنگامی‌که زنان مصر جمال و زیبایی یوسف ÷ را مشاهده کردند گفتند:
﴿حَٰشَ لِلَّهِ مَا هَٰذَا بَشَرًا إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا مَلَكٞ كَرِيمٞ٣١﴾[یوسف: ۳۱].
«ماشاءالله! این آدمیزاد نیست، بلکه فرشته‌ی بزرگواری است».
۳- آیا فرشتگان در شکل و صورت شبیه با انسان‌ها هستند؟
امام مسلم در صحیح و ترمذی در سنن خود از جابر سنقل کرده‌اند که رسول خدا صفرمود: در شب معراج تمام پیامبران به من نشان داده شدند، موسی ÷ نه بسیار چاق و نه لاغر بلکه میانه‌اندام بود [۹]. گویی از مردان قبیله‌ی شنوئه بود، و عیسی بن مریم ÷ را دیدم که بسیار شبیه عروه بن مسعود بود، و ابراهیم را دیدم که بسیار شبیه من بود، و جبرئیل را دیدم که شبیه دحیه کلبی بود. و در بعضی روایات آمده که: شبیه با دحیه بن خلیفه بود.
ولی آیا این مشابهت میان جبرئیل و دحیه کلبی به شکل اصلی جبرئیل بود، یا زمانی که خود را به شکل انسان در می‌آورد؟! قول دوم راجح است؛ زیرا در روایات بعدی خواهد آمد که جبرئیل اغلب اوقات به صورت دحیه کلبی نزد رسول خدا صظاهر می‌شد.
۴- تفاوت فرشتگان در جسم و مقام و مرتبه
فرشتگان در جسم و مرتبه با هم برابر نیستند. بعضی دو بال دارند، برخی سه بال، بعضی چهار و بعضی بیشتر، چنانکه جبرئیل ÷ششصد بال دارد. و نزد پروردگار دارای مقام‌های متفاوت و معلومی‌هستند، همانگونه که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا مِنَّآ إِلَّا لَهُۥ مَقَامٞ مَّعۡلُومٞ١٦٤﴾[الصافات: ۱۶۴].
یعنی: «هریک از ما مقام مشخّص و جایگاه جداگانه‌ای داریم».
و درباره‌ی جبرئیل فرموده است:
﴿إِنَّهُۥ لَقَوۡلُ رَسُولٖ كَرِيمٖ١٩ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي ٱلۡعَرۡشِ مَكِينٖ٢٠ مُّطَاعٖ ثَمَّ أَمِينٖ٢١﴾[التکویر: ۱۹-۲۱].
یعنی: «این قرآن، کلام (خدا و توسّط) فرستاده‌ی بزرگواری (بنام جبرئیل برای محمّد پیغمبر اسلام، روانه شده) است. او (در ادای مأموریت خود توانا و) نیرومند است، و نزد خداوندِ صاحبِ عرش دارای منزلت و مکانت والایی است. او در آنجا (که ملکوت اعلی و عالم فرشتگان است) فرمانروا، و (در کار ابلاغِ وحی و پیام الهی) امین و درستکار است»یعنی جبرئیل ÷ نزد پروردگار جایگاه و منزلت والایی دارد.
بهترین فرشتگان کسانی هستند که در جنگ بدر حضور داشتند. رفاعه بن رافع روایت می‌کند: که جبرئیل نزد رسول خدا صآمد و گفت: برای کسانی که در غزوه‌ی بدر حاضر بودند، چه جایگاهی در میان خود قایل هستید؟ رسول خدا صفرمود: آنان از بهترین مسلمانان هستند. جبرئیل گفت: همچنین فرشتگانی که در غزوه‌ی بدر حضور داشتند، از بهترین فرشتگان محسوب می‌شوند [۱۰].
۵- فرشتگان نر و ماده نیستند
از جمله عوامل گمراهی بعضی از انسان‌ها هنگام پرداختن به موضوع عالم غیب این است که جهان غیب را با مقیاس و معیارهای بشری دنیا می‌سنجند. از این رو بعضی از آنان تعجب می‌کنند که چگونه جبرئیل در مدت چند ثانیه بعد از مطرح شدن سؤالی که نیاز بود از طرف خداوند أجواب داده شود، بر محمد صنازل می‌شد؟ و حضور جبرئیل را در مدت کوتاه و با سرعت خارق العاده و باور نکردنی تلقی می‌کنند و می‌گویند: چگونه چنین چیزی ممکن است، در حالی که نور (با سرعت سیصد هزار کیلومتر در ثانیه) نیاز به میلیون‌ها سال نوری دارد تا به برخی از سیارگان نزدیک ما در آسمان برسد؟!
این انسان مسکین نمی‌داند که او مانند پشه‌ای است که می‌خواهد سرعت هواپیما را با معیار خاص خود بسنجد. اگر این انسان خوب می‌اندیشید، قطعاً می‌دانست که معیارهای جهان فرشتگان کاملاً متفاوت با معیار ما انسان‌هاست.
مشرکین عرب هم در این عرصه‌ها به بیراهه رفتند؛ زیرا فرشتگان را از جنس زنان می‌پنداشتند، و این پندارشان که خالی از واقعیت بود با خرافاتی واهی، در هم آمیخت، بدینگونه که فرشتگان را دختران خدا می‌پنداشتند!
قرآن در هردو پندار با آنان به جدل و بحث پرداخته، و ثابت کرد که مشرکین برای اثبات موضع خود در قبال فرشتگان، دلیل صحیحی ندارند، و این ادعای آنان هیچگونه اعتبار و ارزشی ندارد. بسی جای تعجب است که آن‌ها دختران را به خدا نسبت می‌دادند در حالی که خود از داشتن دختر اظهار نفرت و ناخرسندی می‌کردند، و هرگاه بشارت تولد دختری به آنان داده می‌شد، از فرط پریشانی، رنگ چهره‌شان تیره می‌شد، و غمگین می‌شدند، و به جهت احساس سر‌افکندگی و خجالت خود را از مردم پنهان می‌کردند؛ زیرا داشتن دختر را برای خود مایه‌ی عار و ننگ می‌دانستند؛ حتی این حماقت گاهی به مرحله‌ای می‌رسید که دختر نوزاد را زنده در گور می‌کردند، و با این وجود داشتن چنین فرزندی را به خدا نسبت می‌دادند و پندارشان بر این بود که فرشتگان دختر خداأهستند. آری، خرافات بدینگونه گسترش پیدا کرد، و در ذهن و‌اندیشه‌ی کسانی که از نور الهی بهره‌ای نداشتند، ریشه دوانید.
به آیه‌های زیر توجه کنید که چگونه‌این خرافات را به تصویر کشید. و با اهل خرافات به جدل می‌پردازد و می‌فرماید:
﴿فَٱسۡتَفۡتِهِمۡ أَلِرَبِّكَ ٱلۡبَنَاتُ وَلَهُمُ ٱلۡبَنُونَ١٤٩ أَمۡ خَلَقۡنَا ٱلۡمَلَٰٓئِكَةَ إِنَٰثٗا وَهُمۡ شَٰهِدُونَ١٥٠ أَلَآ إِنَّهُم مِّنۡ إِفۡكِهِمۡ لَيَقُولُونَ١٥١ وَلَدَ ٱللَّهُ وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ١٥٢ أَصۡطَفَى ٱلۡبَنَاتِ عَلَى ٱلۡبَنِينَ١٥٣ مَا لَكُمۡ كَيۡفَ تَحۡكُمُونَ١٥٤ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ١٥٥ أَمۡ لَكُمۡ سُلۡطَٰنٞ مُّبِينٞ١٥٦﴾[الصافات: ۱۴۹-۱۵۶].
یعنی: «از آنان (که ساکن مکه بوده و به دنبال خرافات راه افتاده و معتقدند که فرشتگان دختران خدایند) بپرس که آیا دختران از آنِ پروردگار تو باشند و پسران از آنِ خودشان؟ (آیا این عادلانه است؟) یا اینکه (وقتی که) ما فرشتگان را به صورت ماده می‌آفریدیم، ایشان ناظر (بر خلقت فرشتگان) بوده‌اند؟ هان! آنان تنها از روی دروغ‌ها و تهمت‌های به هم بافته خود می‌گویند: خداوند فرزند زاده است! قطعاً ایشان دروغگویند. آیا خداوند دختران را بر پسران ترجیح داده است چه چیزتان شده است، چگونه داوری می‌کنید؟ آیا یادآور نمی‌گردید. یا اینکه شما دلیل روشن و روشنگری (در این زمینه) دارید؟».
خداوند این ادعایشان را گواهی قرار داده که آنان را در مورد صحت و سُقم آن محاسبه می‌کند؛ زیرا بزرگ‌ترین گناه دروغ پردازی و افترا نسبت خداوند است. می‌فرماید:
﴿وَجَعَلُواْ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةَ ٱلَّذِينَ هُمۡ عِبَٰدُ ٱلرَّحۡمَٰنِ إِنَٰثًاۚ أَشَهِدُواْ خَلۡقَهُمۡۚ سَتُكۡتَبُ شَهَٰدَتُهُمۡ وَيُسَۡٔلُونَ١٩﴾[الزخرف: ۱۹] [۱۱].
یعنی: «آنان فرشتگان را که بندگان خدای مهربانند، مؤنّث بشمار می‌آورند (و دختران خدا قلمداد می‌نمایند!). آیا ایشان به هنگام آفرینش فرشتگان حضور داشته‌اند و خِلقت‌شان را مشاهده نموده‌اند؟! اظهارنظر و گواهی ایشان (بر این عقیده بی‌اساس، در نامه‌های اعمال‌شان) ثبت و ضبط می‌شود و (در روز قیامت، از سوی خدا) بازخواست می‌گردند».
۶- فرشتگان نمی‌خورند و نمی‌آشامند
در مباحث گذشته یادآور شدیم که فرشتگان نر و ماده (مذکر و مؤنث) نیستند به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های انسان نیازی ندارند. و خداوند أبه ما خبر داد که فرشتگان به شکل انسان نزد حضرت ابراهیم صرفتند. ابراهیم ÷ برای آنان غذا آورد، امّا آنان دست‌شان را بسوی غذا دراز نکردند. ابراهیم هراسی از آنان به دل راه داد، آنگاه آنان از حقیقت پرده برداشتند و گفتند: و ما فرشته‌ایم آنگاه بیم و حیرت حضرت ابراهیم برطرف گردید. قرآن این جریان را چنین بازگو نموده و می‌فرماید:
﴿هَلۡ أَتَىٰكَ حَدِيثُ ضَيۡفِ إِبۡرَٰهِيمَ ٱلۡمُكۡرَمِينَ٢٤ إِذۡ دَخَلُواْ عَلَيۡهِ فَقَالُواْ سَلَٰمٗاۖ قَالَ سَلَٰمٞ قَوۡمٞ مُّنكَرُونَ٢٥ فَرَاغَ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ فَجَآءَ بِعِجۡلٖ سَمِينٖ٢٦ فَقَرَّبَهُۥٓ إِلَيۡهِمۡ قَالَ أَلَا تَأۡكُلُونَ٢٧ فَأَوۡجَسَ مِنۡهُمۡ خِيفَةٗۖ قَالُواْ لَا تَخَفۡۖ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَٰمٍ عَلِيمٖ٢٨﴾[الذاریات: ۲۴-۲۸].
یعنی: «آیا خبر مهمان‌های بزرگوار ابراهیم به تو رسیده است؟ در آن زمانی که بر او وارد شدند و گفتند: سلام (بر تو!) گفت: سلام بر شما! (شما مهمانان، برایم) مردمان ناآشنا و ناشناسی هستید. به دنبال آن، پنهانی به‌سوی خانواده‌ی خود رفت، و گوساله فربه‌ای را (که بریان کرده بودند، برای ایشان) آورد. و آن را نزدیک ایشان گذارد. (ولی با تعجب دید دست به‌سوی غذا نمی‌برند و از آن چیزی نمی‌خورند!) گفت: آیا نمی‌خورید؟! (هنگامی‌که دید دست به‌سوی غذا نمی‌برند) در دل از ایشان احساس ترس و وحشت کرد. گفتند: نترس! سپس او را به تولد پسری دانا و آگاه مژده دادند».
در آیه‌ای دیگر همین جریان چنین بازگو شده است:
﴿فَلَمَّا رَءَآ أَيۡدِيَهُمۡ لَا تَصِلُ إِلَيۡهِ نَكِرَهُمۡ وَأَوۡجَسَ مِنۡهُمۡ خِيفَةٗۚ قَالُواْ لَا تَخَفۡ إِنَّآ أُرۡسِلۡنَآ إِلَىٰ قَوۡمِ لُوطٖ٧٠﴾[هود: ۷۰].
یعنی: «هنگامی‌که دید آنان دست به‌سوی آن دراز نمی‌کنند (و لب به غذا نمی‌زنند، پیش خود فکر کرد که دوست نیستند و سر جنگ دارند، این است که نمی‌خواهند غذا بخورند) از این رو از ایشان رمید و بدشان دید و هراسی از آنان به دل راه داد. گفتند: نترس. ما (فرشتگان خدائیم و) به‌سوی قوم لوط روانه شده‌ایم».
علامه سیوطی به نقل از امام رازی می‌گوید: همه‌ی علما بر این اتفاق نظر دارند که فرشتگان نمی‌خورند، و نمی‌آشامند و ازدواج نمی‌کنند [۱۲].
۷- فرشتگان ملول و خسته نمی‌شوند
فرشتگان به عبادت و اطاعت و اجرای اوامر خداوند متعال مشغول هستند، بدون اینکه خسته یا ملول گردند مانند انسان‌ها خسته و درمانده نمی‌شوند؛ خداوند در وصف فرشتگان می‌فرماید:
﴿يُسَبِّحُونَ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ لَا يَفۡتُرُونَ٢٠﴾[الأنبیاء: ۲۰].
یعنی: «شب و روز (دائماً به تعظیم و تمجید خدا مشغولند و پیوسته) سرگرم تسبیح و تقدیس‌اند و سستی به خود راه نمی‌دهند».
و ﴿لَا يَفۡتُرُونَ﴾یعنی سست و تضعیف نمی‌شوند. در آیه‌ی دیگر آمده است:
﴿فَإِنِ ٱسۡتَكۡبَرُواْ فَٱلَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُۥ بِٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَهُمۡ لَا يَسَۡٔمُونَ۩٣٨﴾[فصلت: ۳۸].
یعنی: «اگر (مشرکان) خود را بزرگ‌تر از آن دیدند (که به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند، باک مدار. چرا که) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند (که فرشتگان مقرّبند) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان (از این کار) خسته و درمانده نمی‌گردند».
عرب می‌گوید: «سئم الشّيء» یعنی آن را ملول کرد.
سیوطی از جمله‌ی ﴿لَا يَفۡتُرُونَ﴾به نقل از امام فخر رازی چنین استدلال می‌کند که فرشتگان نمی‌خوابند.
۸- محل سکونت فرشتگان
منزل و محل سکونت فرشتگان در آسمان‌هاست، همانگونه که خداوند می‌فرماید:
﴿تَكَادُ ٱلسَّمَٰوَٰتُ يَتَفَطَّرۡنَ مِن فَوۡقِهِنَّۚ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمۡدِ رَبِّهِمۡ﴾[الشورى: ۵].
یعنی: «آسمان‌ها (با همه‌ی عظمتی که دارند) نزدیک است (در برابر جلال و عظمت او کرنش‌کنان) از بالا درهم بشکافند. و فرشتگان (با همه‌ی قدرتی که دارند همیشه) به تسبیح و تقدیس پروردگارشان مشغولند».
خداوند فرشتگان را نزد خود قرار داده است، همانگونه که می‌فرماید:
﴿فَإِنِ ٱسۡتَكۡبَرُواْ فَٱلَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُۥ بِٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَهُمۡ لَا يَسَۡٔمُونَ۩٣٨﴾[فصلت: ۳۸].
یعنی: «اگر (مشرکان) خود را بزرگ‌تر از آن دیدند (که به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند، باک مدار. چرا که) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند (که فرشتگان مقرّبند) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان (از این کار) خسته و درمانده نمی‌گردند».
فرشتگان به فرمان خداوند و برای انجام کارها و وظایف مهمی‌که مربوط به آنان است بر زمین فرود می‌آیند:
﴿وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمۡرِ رَبِّكَۖ﴾[مریم: ۶۴].
یعنی: «ما (فرشتگان، بندگان جان و دل بر کف یزدان) جز به فرمان پروردگارت فرود نمی‌آییم».
و در شب‌های ویژه‌ای مانند شب قدر به کثرت فرود می‌آیند:
﴿لَيۡلَةُ ٱلۡقَدۡرِ خَيۡرٞ مِّنۡ أَلۡفِ شَهۡرٖ٣ تَنَزَّلُ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَٱلرُّوحُ فِيهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمۡرٖ٤﴾[القدر: ۳-۴].
یعنی: «شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است. فرشتگان و جبرئیل در آن شب با اجازه پروردگارشان، پیاپی (به کره‌ی زمین و به‌سوی پرستشگران و عبادت کنندگان شب زنده‌دار) می‌آیند برای هرگونه کاری (که بدان یزدان سبحان دستور داده باشد)».
۹- تعداد فرشتگان
تعداد فرشتگان بسیار زیاد است و آمار دقیق آنان را جز خداوندی که آن‌ها را آفریده کسی دیگر نمی‌داند، همانگونه که می‌فرماید:
﴿وَمَا يَعۡلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَۚ﴾[المدثر: ۳۱].
یعنی: «لشکرهای پروردگارت را جز او کسی نمی‌داند».
اگر می‌خواهی تعداد فرشتگان را بدانی، به سخن حضرت جبرئیل درباره‌ی بیت المعمور گوش فرا ده آنگاه که رسول خدا صاز وی در این باره پرسید، جبرئیل گفت: «روزانه هفتاد هزار فرشته وارد آن می‌شوند و برای بار دوم هرگز بسوی آن بر نمی‌گردند» [۱۳].
از عبدالله روایت است که رسول خدا صفرمود: «يُؤْتَى بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ زِمَامٍ مَعَ كُلِّ زِمَامٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ يَجُرُّونَهَا» [۱۴].
یعنی: روز قیامت جهنّم آورده می‌شود که هفتاد هزار زمام (مهار) دارد، و هر زمام را هفتاد هزار فرشته گرفته و می‌کشند.
بنابر این در روز قیامت (۴۹) میلیون فرشته دوزخ را کشیده و می‌آورند.
اگر آیات و روایات وارده درباره‌ی فرشتگان مراقب اعمال انسان‌ها را با دقّت مورد مطالعه قرار دهی، گستردگی شمار و تعداد آن‌ها را درک خواهی کرد، فرشته‌ای بر جنین، و دو فرشته برای ثبت اعمال هر انسان گمارده شده‌اند، فرشتگانی نیز به منظور حراست و پاسداری او، و یک فرشته برای هدایت و راهنمایی او همراه می‌باشند.
۱۰- نام‌های فرشتگان
هر کدام از فرشتگان نام مخصوصی دارند و ما جز نام تعداد‌اندکی از آن‌ها را نمی‌دانیم. نام بعضی از فرشتگان در آیات ذیل آمده است:
۱- ۲- جبرئیل و میکاییل
خداوند می‌فرماید:
﴿قُلۡ مَن كَانَ عَدُوّٗا لِّـجِبۡرِيلَ فَإِنَّهُۥ نَزَّلَهُۥ عَلَىٰ قَلۡبِكَ بِإِذۡنِ ٱللَّهِ مُصَدِّقٗا لِّمَا بَيۡنَ يَدَيۡهِ وَهُدٗى وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُؤۡمِنِينَ٩٧ مَن كَانَ عَدُوّٗا لِّلَّهِ وَمَلَٰٓئِكَتِهِۦ وَرُسُلِهِۦ وَجِبۡرِيلَ وَمِيكَىٰلَ فَإِنَّ ٱللَّهَ عَدُوّٞ لِّلۡكَٰفِرِينَ٩٨﴾[البقرة: ۹۷-۹۸].
یعنی: «بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) زیرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است (نه اینکه خود سرانه دست به چنین امری زده باشد). قرآنی که کتاب‌های آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند، و هدایت و بشارت برای مؤمنان است. کسی که دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او و جبرئیل و میکائیل باشد (خداوند دشمن او است). چه خداوند دشمن کافران است».
و جبرئیل همان روح الامین است که در آیه‌ای دیگر بدین نام از وی یاد شده است که فرمود:
﴿نَزَلَ بِهِ ٱلرُّوحُ ٱلۡأَمِينُ١٩٣ عَلَىٰ قَلۡبِكَ لِتَكُونَ مِنَ ٱلۡمُنذِرِينَ١٩٤﴾
[الشعراء: ۱۹۳-۱۹۴].
یعنی: «جبرئیل آن را فرو آورده است. بر قلب تو، تا از زمره‌ی بیم دهندگان باشی».
و نیز منظور از روح همان جبرئیل است، و جبرئیل همان روح است که خداوند او را بسوی مریم فرستاده است، آنجا که می‌فرماید:
﴿فَأَرۡسَلۡنَآ إِلَيۡهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرٗا سَوِيّٗا١٧﴾[مریم: ۱۷].
یعنی: «ما جبرئیل (فرشته) خویش را به‌سوی او فرستادیم و جبرئیل در شکل انسان کامل خوش قیافه‌ای بر مریم ظاهر شد».
۳- اسرافیل
یکی دیگر از فرشتگان اسرافیل است که ماموریت دمیدن در صور را بر عهده دارد. جبرئیل، میکائیل و اسرافیل همان فرشتگانی هستند که رسول خدا صدر دعای خود هنگام شروع نماز شب یادی از آن‌ها به میان آورده و فرمود:
«اللَّهُمَّ رَبَّ جِبْرَائِيلَ وَمِيكَائِيلَ وَإِسْرَافِيلَ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ اهْدِنِى لِمَا اخْتُلِفَ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِكَ إِنَّكَ تَهْدِى مَنْ تَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ». یعنی: پروردگارا! ای رب جبرئیل، میکائیل و اسرافیل! ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! ای آگاه بر پیدا و پنهان! تو میان بندگانت در مسایل مورد اختلاف‌شان قضاوت می‌کنی. به اجازه و فرمان خود در مسایل مورد اختلاف مرا به حق هدایت بفرما! بدون شک تو هرکس را که بخواهی به راه راست راهنمایی می‌کنی.
۴- مالک
یکی از فرشتگان، مالک نام دارد که نگهبان دوزخ است، همانگونه که خداوند متعال در این باره می‌فرماید:
﴿وَنَادَوۡاْ يَٰمَٰلِكُ لِيَقۡضِ عَلَيۡنَا رَبُّكَۖ قَالَ إِنَّكُم مَّٰكِثُونَ٧٧﴾[الزخرف: ۷۷].
یعنی: «آنان فریاد می‌زنند: ای مالک! پروردگارت ما را بمیراند و نابودمان گرداند (تا بیش از این رنج نبریم و از این عذاب دردناک آسوده شویم. او بدیشان) می‌گوید: شما (اینجا) می‌مانید (و مرگ و میر و نیستی و نابودی در کار نیست)».
۵- رضوان
مفسّر معروف علامه ابن کثیر /می‌گوید: مدیر و مسئول بهشت فرشته‌ای به نام رضوان است، و در بعضی احادیث نام رضوان بطور صریح آمده است [۱۵].
۶- ۷- منکر و نکیر
منکر و نکیر هم از جمله فرشته‌هایی هستند که رسول خدا صاز آن‌ها یاد کرده است و در روایات مربوط به سوال و جواب در قبر؛ نامشان مشهور است.
۸- ۹- هاروت و ماروت
از جمله فرشتگان دو فرشته‌ای هستند که هاروت و ماروت نام دارند، و خداوند با همین نام آنان را در قرآن یاد کرده، آنجا که فرمود:
﴿وَمَا كَفَرَ سُلَيۡمَٰنُ وَلَٰكِنَّ ٱلشَّيَٰطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ ٱلنَّاسَ ٱلسِّحۡرَ وَمَآ أُنزِلَ عَلَى ٱلۡمَلَكَيۡنِ بِبَابِلَ هَٰرُوتَ وَمَٰرُوتَۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنۡ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَآ إِنَّمَا نَحۡنُ فِتۡنَةٞ فَلَا تَكۡفُرۡۖ﴾[البقرة: ۱۰۲].
یعنی: «سلیمان هرگز (دست به سحر نیالوده و) کفر نورزیده است، و بلکه (این) شیاطین صفتان گناه پیشه، کفر ورزیده‌اند. (زیرا چنین سخنانی را به هم بافته و به پیغمبر خدا سلیمان افتراء بسته و به‌جای دستورات آسمانی، به مردم) جادو و (خرافات و از آثار بجا مانده) آنچه در بابل بر دو فرشته‌هاروت و ماروت نازل گردیده بود می‌آموزند. (دو فرشته‌ای که طریق سحرکردن را برای آشنایی به طرز ابطال آن به مردم یاد می‌دادند) و به هیچکس چیزی نمی‌آموختند، مگر اینکه پیشاپیش بدو می‌گفتند: ما وسیله آزمایش هستیم کافر نشو».
از سیاق آیه چنین بر می‌آید که خداوند در فاصله زمانی دو پیامبر؛ هاروت و ماروت را جهت امتحان مردم فرستاده بود. پیرامون این دو فرشته در کتُب تفسیر و تاریخ، افسانه پردازی‌های زیادی شده که هیچکدام از آن‌ها در قرآن و حدیث به اثبات نرسیده است. بنابراین باید درباره‌ی این دو فرشته به همان‌اندازه بسنده کرد که از آیه‌ی قرآن ثابت می‌شود.
۱۰- عزرائیل
در برخی از آثار؛ از فرشته‌ی مأمور قبض ارواح انسان‌ها به عزرائیل یاد شده است، البته این نام در قرآن و احادیث صحیح ذکر نشده است [۱۶].
۱۱- ۱۲- رقیب و عتید
برخی از علما با استدلال به این آیه معتقدند که نام برخی فرشتگان رقیب و عتید است؛ که می‌فرماید:
﴿إِذۡ يَتَلَقَّى ٱلۡمُتَلَقِّيَانِ عَنِ ٱلۡيَمِينِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ قَعِيدٞ١٧ مَّا يَلۡفِظُ مِن قَوۡلٍ إِلَّا لَدَيۡهِ رَقِيبٌ عَتِيدٞ١٨﴾[ق: ۱۷-۱۸].
یعنی: «بدانگاه که دو فرشته‌ای که در سمت راست و در طرف چپ انسان نشسته‌اند و اعمال او را دریافت می‌دارند. انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی‌راند مگر اینکه فرشته‌ای، مراقب و آماده (برای دریافت و نگارش) آن سخن است».
ولی این دیدگاه صحیح نیست، زیرا رقیب و عتید صفت دو فرشته‌ای هستند که اعمال انسان‌ها را ثبت می‌کنند، و به معنای دو فرشته‌ای هستند که همواره با انسان همراهند، و با حضور خود، ناظر بر اعمال آنانند، و لحظه‌ای از انسان غایب نمی‌شوند. از این رو منظور این نیست که اسم دو فرشته رقیب و عتید است.
۱۱- آیا فرشتگان مرگ و میر دارند؟
فرشتگان هم مانند انسان‌ها و جن‌ها می‌میرند، این مطلب با صراحت در قرآن مجید آمده است، آنجا که می‌فرماید:
﴿وَنُفِخَ فِي ٱلصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ إِلَّا مَن شَآءَ ٱللَّهُۖ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخۡرَىٰ فَإِذَا هُمۡ قِيَامٞ يَنظُرُونَ٦٨﴾[الزمر: ۶۸].
یعنی: «در صور دمیده خواهد شد و تمام کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند می‌میرند مگر کسانی که خدا بخواهد (آنان را تا زمان دیگری زنده بدارد). سپس بار دیگر در آن دمیده می‌شود، به ناگاه همگی (جان می‌گیرند و) بپا می‌خیزند و می‌نگرند».
آیه‌ی فوق شامل فرشتگان نیز هست؛ چون فرشتگان در آسمان‌ها هستند. ابن کثیر در تفسیر این آیه می‌فرماید: این دمیدن دوّم همان صعق است، که با دمیدن آن، همه‌ی موجودات زنده‌ی زمین و آسمان‌ها می‌میرند، مگر آن‌هایی که اراده‌ی خداوند بر این باشد که نمیرند.
این مطلب در حدیث مشهور «صور» به صراحت آمده است. سپس همه‌ی افراد باقیمانده می‌میرند تا جایی که آخرین موجود زنده‌ای که می‌میرد «ملک الموت» است، سپس خداوند أزنده و قیوم، تنها زنده باقی می‌ماند، ذاتی که از ازل هم زنده بوده و تا ابد باقی است. و آنگاه خداوند سه بار می‌فرماید: ﴿لِّمَنِ ٱلۡمُلۡكُ ٱلۡيَوۡمَۖ﴾یعنی: امروز پادشاهی و حکومت، از آن کیست؟ خودش جواب می‌دهد: ﴿لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ﴾یعنی: فرمانروایی از آنِ خدای یکتا و قهّار است.
یکی دیگر از دلایلی که بیانگر مرگ فرشتگان است این آیه است:
﴿كُلُّ شَيۡءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجۡهَهُۥۚ﴾[القصص: ۸۸].
یعنی: «همه چیز جز ذات او فنا و نابود می‌شود».
آیا پیش از دمیدن صور فرشته‌ای می‌میرد؟ این مطلب را ما نمی‌دانیم و بحث پیرامون آن از دایره‌ی توان ما خارج است؛ زیرا هیچ نصّی در این موضوع وارد نشده که بیانگر اثبات یا نفی آن باشد.
[۹] صحیح مسلم (۱/۱۵۳) شماره (۱۶۷). [۱۰] - بخاری (۷/۳۱۲) شماره (۳۹۹۲). [۱۱] از این رو لازم است که فرد مسلمان از گفتن هر مقوله‌ای بدون علم و آگاهی بر حذر باشد، و به کسانی که ادعا می‌کنند که اصل انسان میمون یا چیز دیگری بوده همین سخن گفته می‌شود: «أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْأَلُونَ»: آیا ایشان به هنگام آفرینش حضور داشته‌اند و خِلقت شان را مشاهده نموده‌اند؟. [۱۲] الحبائک فی أخبار الملائک (ص ۲۶۴). [۱۳] بخاری (۶/۱۰۳) شماره (۲۲۰۷). مسلم (۱/۱۴۶) شماره (۱۶۲). [۱۴] مسلم (۴/۸۴) شماره (۲۸۴۲). [۱۵] البدایة النهایة (۱/۵۳). [۱۶] البدایه و النهایه (۱/۵۰).