دنیای فرشتگان

۳- علم فرشتگان

فرشتگان از علم و آگاهی فراوانی برخوردارند که خداوند به آنان آموخته است، امّا مانند انسان قدرت شناخت اشیاء را ندارند، همانگونه که خداوند متعال می‌فرماید:

﴿وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلۡأَسۡمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمۡ عَلَى ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبِ‍ُٔونِي بِأَسۡمَآءِ هَٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ٣١ قَالُواْ سُبۡحَٰنَكَ لَا عِلۡمَ لَنَآ إِلَّا مَا عَلَّمۡتَنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ٣٢﴾[البقرة: ۳۱-۳۲].

یعنی: «سپس به آدم نام‌های (اشیاء و خواصّ و اسرار چیزهایی را که نوع انسان از لحاظ پیشرفت مادی و معنوی آمادگی فراگیری آن‌ها را داشت، به دل او الهام کرد و بدو) همه را آموخت. سپس آن‌ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می‌گویید (و خود را برای امر جانشینی از انسان بایسته‌تر می‌بینید) اسامی‌(و خواصّ و اسرار) این‌ها را برشمارید. فرشتگان گفتند: منزّهی تو، ما چیزی جز آنچه به ما آموخته‌ای نمی‌دانیم (و توانایی جانشینی را در زمین و استعداد اشتغال به امور مادی را نداریم و معترفیم که آدم موجودی شایسته‌تر از ماست و) تو دانا و حکیمی».

انسان با استفاده از قدرت یادگیری در مورد شناخت اشیاء، و کشف قوانین حاکم بر جهان هستی ممتاز است، ولی فرشتگان بصورت ارتباط مستقیم از خداوند این چیزها را می‌دانند. البته آنچه را که خداوند به فرشتگان آموخته، بیش از معلومات انسان‌هاست، و از جمله علومی‌که به فرشتگان داده شده، علم نوشتن و کتابت است، همانگونه که می‌فرماید:

﴿وَإِنَّ عَلَيۡكُمۡ لَحَٰفِظِينَ١٠ كِرَامٗا كَٰتِبِينَ١١ يَعۡلَمُونَ مَا تَفۡعَلُونَ١٢﴾[الانفطار: ۱۰-۱۲].

بدون شک نگاهبانانی بر شما گمارده شده‌اند. می‌دانند هرکاری را که می‌کنید.

توضیح بیشتر در این باره در بحث فرشته و انسان خواهد آمد.

گفتگوی ساکنان آسمان

فرشتگان درباره‌ی آنچه از وحی پروردگار برای آنان پنهان باشد به بحث و مناظره می‌پردازند. در سنن ترمذی و مسند امام احمد از ابن عباس بروایت شده که رسول خدا صفرمود: «در شب گذشته خداوند را به زیبا‌ترین صورت در خواب دیدم، از من پرسید: ای محمد! می‌دانی که ساکنان آسمان (فرشتگان) در مورد چه چیزی خصومت می‌کنند؟ عرض کردم: خیر، سپس خداوند متعال دست خود را میان دو شانه‌ام گذاشت تا اثر سردی و برودت را در سینه‌‌ام احساس کردم، سپس علم تمام آنچه را که در آسمان‌ها و زمین است آموختم. سپس فرمود: ای محمّد! می‌دانی که فرشتگان در چه چیزهایی خصومت می‌کنند؟ عرض کردم: آری، درباره‌ی مقام، منزلت و انواع کفاره [۲۳].

کفارت‌ها عبارت‌اند از: درنگ کردن در مساجد بعد از نماز، پیاده روی برای شرکت در نماز جماعت و کامل کردن وضو در شرایط نامساعد. افشای سلام، غذا دادن و نماز شب هنگامی‌که مردم مشغول خواب هستند موجب رفع درجات است.

خداوند فرمود: راست گفتی، هرکس چنین کند، ‌زندگی خوبی خواهد داشت، و مانند روز تولّدش از گناهان پاک می‌شود.

خداوند فرمود: ای محمّد! هرگاه نماز به‌جا آوردی این دعا را بخوان:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَتَرْكَ الْمُنْكَرَاتِ وَحُبَّ الْمَسَاكِينِ وَأَنْ تَغْفِرَ لِي وَتَرْحَمَنِي وتتوب علي وَإِذَا أَرَدْتَ بعبادك فِتْنَةَ فاقبضني إليك غير مَفْتُونٍ».

یعنی پروردگارا! انجام کارهای نیک و ترک کارهای بد، دوستی با مساکین و اینکه مرا مورد مغفرت و رحمت قرار دهی و توبه‌ام را بپذیری، را از تو خواهانم. پروردگارا! هرگاه اراده کردی بندگانت را مورد امتحان و آزمایش قرار دهی، روحم رابدون امتحان و آزمایش بسوی خود قبض کن.

ابن کثیر در مورد این حدیث می‌گوید: «این حدیث مشهور درباره‌ی خواب رسول خدا صاست، و هرکس آن را مربوط به حالت بیداری بداند اشتباه کرده است. این حدیث در کتب سنن از طرق متعدد وارد شده است، و امام ترمذی آن را از طریق جهضم بن عبدالله یمامی‌ روایت کرده است. و حسن آن را صحیح دانسته و گفته: منظور آن ستیز و جدالی نیست که در این آیه است:

﴿مَا كَانَ لِيَ مِنۡ عِلۡمِۢ بِٱلۡمَلَإِ ٱلۡأَعۡلَىٰٓ إِذۡ يَخۡتَصِمُونَ٦٩ إِن يُوحَىٰٓ إِلَيَّ إِلَّآ أَنَّمَآ أَنَا۠ نَذِيرٞ مُّبِينٌ٧٠﴾[ص: ۶۹-۷۰].

یعنی: «(بگو:) من از ملأ اعلی (و فرشتگان عالم بالا) هنگامی‌که (درباره‌ی آفرینش آدم) گفتگو می‌کردند، خبر ندارم. به من هم وحی نمی‌شود مگر بدان خاطر که (پیغمبر خدایم و) بیم دهنده (مردمان از عذاب یزدان و) بیانگر (اوامر و نواهی الهی) می‌باشم».

گفتگوی مذکور در این حدیث رسول خدا صرا آیه‌های بعدی قرآن تفسیر نموده‌اند که در خصوص آدم ÷ و خود داری ابلیس از سجده کردن آدم و بحث و جدال ابلیس با پروردگار نسبت به برتری او بر آدم است.

[۲۳] آنچه که گناهان را از بین می‌برد.