دلایلی از قرآن کریم
این روش، روشی است که طی طریق بر آن در قرآن بیان شده و در این باره خداوند از راسخان در علم و مخالفانشان که بیماردلانند، سخن به میان آورده است.
۱- خداوند می‌فرماید:
﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَاۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٧﴾[آل عمران: ٧].
طبری می‌گوید: و اما (محکمات) آیاتی‌اند که دارای بیان و تفسیر روشن و واضح‌اند. و دلایل و برهانشان در مورد مسائلی از قبیل حلال و حرام، وعد و وعید، پاداش و عذاب، امر و نهی، اخبار و امثال، موعظه و پند و امثال این‌ها دلایلی روشن، گویا و ثابت شده است. سپس خداوند عزّ و جلّ این آیات محکمات را به أم الکتاب توصیف کرده، منظور خداوند، از این نامگذاری این بوده که محکمات، اصل کتابی‌اند که در آن ستون دین، فرائض، حدود و سایر اموراتی که انسان‌ها در مورد دینشان به آن نیازمندند و آنچه که بر آنها تکلیف شده و به انجام آن در حال و آینده دستور داده شده‌اند، وجود دارد.
آیات محکمات را به أم الکتاب نامگذاری کرده‌اند، به خاطر این که بیشتر قسمت‌های قرآن از آن تشکیل شده و آیاتی‌اند که انسان‌های مسلمان در هنگام تنگی، سختی و نیاز به آنها پناه می‌برند و عادت و شیوۀ عرب نیز چنین بود، که قسمت اصلی و کلی هر چیزی را، مادر آن چیز نامگذاری کرده‌اند، و پرچم قوم را که آنها را در میادین نبرد در کنار هم جمع می‌کرد، ما در قوم می‌نامیدند، و کسی که به کار و امورات اصلی روستا یا شهر می‌پرداخت، مادر آن می‌نامیدند. [۵۸]
ابن کثیر می‌گوید: خداوند خبر داده در قرآن آیات محکماتی وجود دارند که آنها أم الکتاب ـ مادر کتاب ـ هستند. یعنی: آیاتی روشن و واضح‌اند که هیچ‌گونه ابهام و پیچیدگی برای هیچ‌کس در آنها وجود ندارد. و آیاتی دیگر در قرآن وجود دارند که برای بسیاری از انسان‌ها دارای ابهام و پیچیدگی در دلالتند.
پس هر کس آیاتی که در آنها ابهام و پیچیدگی وجود دارد به سوی آیات محکم و واضح ارجاع دهد و محکمات را برای توضیح متشابهات حَکَمْ قرار دهد، حقیقتاً هدایت شده و کسی که بر عکس عمل کند، دچار گمراهی می‌شود.
و به همین خاطر خداوند فرموده: (هن أم الکتاب: آنها مادر قرآنند) یعنی: اصل قرآنند که در هنگام ابهام و پیچیدگی به سوی آن ارجاع می‌شود. (و أخر متشابهات: و آیات دیگر، آیات متشابهند) یعنی: مفاهیم و اشارات‌شان گاهی موافق آیات محکم است و گاهی از لحاظ لفظی و ساختاری دارای مفاهیم و اشاراتی دیگرند. [۵٩]
عبدالرحمن بن ناصر السعدی می‌گوید: این کتاب شامل آیات محکمی است که دارای معانی واضح و آشکارند بگونه‌ای که هیچ‌گونه شبهه‌ای در آنها نیست و با آیات دیگر هم دچار اختلال نمی‌شوند. و بعضی دیگر از آیات این کتاب متشابهاتند که احتمال چند معنا و مفهوم از آنها می‌رود و تا آنها را با آیات محکم مطابقت ندهیم نمی‌توان بر معنا و مفهوم مشخص در آنها قطعیت پیدا کرد. اما کسانی که در دل‌هایشان به خاطر نیت بدشان مرض نفاق و انحرافات عقیدتی وجود دارد، از آیات متشابه پیروی می‌کنند و با سخنان باطل و آراء و نظریات ساختگی‌شان بخاطر فتنه‌جویی و تحریف و تأویل در قرآن بر حسب مقاصد و مذاهبشان بر آیات متشابه استدلال می‌کنند، تا بیشتر گمراه شونده و گمراه‌کننده باشند.
و اما اهل علم، ثابت‌قدمان در دانش، کسانی که علم و یقین نسبت به قرآن در دل‌هایشان رسوخ پیدا کرده و ثمرۀ علم و عمل اسلامی را برای آنها به بار آورده، می‌دانند که این قرآن جملگی از طرف خداوند نازل شده و تمام آیات محکم و متشابه آن حق و حقیقت است. و در حق نیز هیچ‌گونه تناقض و اختلاف وجود ندارد، و به خاطر دانششان به اینکه محکمات قرآنی در نهایت وضوح معنایی، صراحت بیان و شیوایی کلامی قرار دارند، متشابهات قرآنی را نیز که هر ناقص العلم و ناقص العقلی را به حریت وا می‌دارد، بر محکمات ارجاع می‌دهند و برای درک معنای متشابهات از محکمات کمک می‌گیرند تا متشابهات نیز به نوعی به محکمات ربط داده شوند و کلاً از لحاظ استنباط معنایی جزو محکمات محسوب شوند، و به همین خاطر است می‌گویند:﴿ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَاۗ وَمَا يَذَّكَّرُ﴾ نسبت به امور سودمند و علوم صحیح ﴿إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾«مگر صاحبان عقل و خرد».
پس ارجاع دادن متشابهات بر محکمات از نشانه‌های صاحبان عقل و خرد است و پیروی از متشابهات برای ایجاد فتنه و گمراهی از اوصاف صاحبان آراء فاسد و بیمار، عقول پوچ و بی‌ارزش و اهداف پلید و زشت، است.
پس وقتی جایگاه، جایگاه جدایی و افتراق بین منحرفان و مهتدیان، روسیاهان و روسفیدان، فاسدان و صالحان است، اهل علم و دانش از خداوند متعال ثبات در دینداری و ایمان را خواستار شدند و گفتند:﴿رَبَّنَا لَا تُزِغۡ قُلُوبَنَا﴾ـ «پروردگارا دل‌های ما را منحرف نگردان»ـ دل‌های ما را از حق به سوی باطل منحرف مگردان ـ﴿بَعۡدَ إِذۡ هَدَيۡتَنَا وَهَبۡ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحۡمَةً﴾«بعد از آنکه ما را هدایت نمودی و رحمت و مغفرت را از طرف خودت بر ما ارزانی بخش»به سبب رحمتت اوضاع و احوالمان را اصلاح کن ﴿إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡوَهَّابُ﴾«حقیقتاً تو در نهایت بخشندگی هستی» فضل و بخشش زیادی را به انسان عطا می‌کنی. [۶۰]
[۵۸] جامع البیان (۳/۱۱۳). [۵٩] تفسیر ابن کثیر (۱/۲۴۳). [۶۰] تیسیر الکریم الرحمن (۱/۱٧۲).