ارواح انبیاء و اولیاء پس از وفات کجا هستند؟
به مقتضاى آيه‌ي ﴿وَنَفَخۡتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾[الحجر: ٢٩] «و در آن از روح خویش دمیدم»روح مكان دارد و مجرد از زمان و مكان نيست و اضافه به مكاني است و مكان روح همان بدن دنيوي و يا قالب برزخي است و بدن مَرْكَب روح است. اين مطلب روشن و محسوس است و احتياجي به برهان ندارد و اين روح محدود، چون ذاتاً محدود است صفات او از علم و هنر نيز محدود است زيرا حدود عوارض همان حدود معروض است و زياد‌تر از آن نيست.
پس روح موجودي زنده هست، همه چيز را نمي‌داند و از همه چيز و همه جا مطلع نيست، بلكه به واسطه‌ي تحصيل علم، و يا به واسطه‌ي وحي الهي مي‌تواند اطلاعاتي حاصل كند چنانكه خدا به رسول خود فرموده:
﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلرُّوحِۖ قُلِ ٱلرُّوحُ مِنۡ أَمۡرِ رَبِّي وَمَآ أُوتِيتُم مِّنَ ٱلۡعِلۡمِ إِلَّا قَلِيلٗا ٨٥﴾[الاسراء: ٨٥] «از دانش جز چیز اندکی به شما داده نشده است»،
و فرموده:
﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌۚ﴾[الاسراء: ٣٦] «از آنچه بدان علم نداری پیروی مکن»،
و فرموده:
﴿وَقُل رَّبِّ زِدۡنِي عِلۡمٗا ١١٤ ﴾[طه: ١١٤] «و بگو پروردگارا بر دانشم بیفزا»، و آیات بسیار دیگر.
اين در حالي است كه در دنياست، و چون پس وفات از بدن خارج و به قالب مثالي برزخي وارد گردد از حقيقت خود خارج نمي‌شود.
پس صالحين و نيكان از اين‌جا به جايي ديگر و به جهاني عالي‌تر از اين جهان و قالبي لطيف‌تر مي‌روند. حق تعالي فرموده:
﴿فَأَمَّآ إِن كَانَ مِنَ ٱلۡمُقَرَّبِينَ ٨٨ فَرَوۡحٞ وَرَيۡحَانٞ وَجَنَّتُ نَعِيمٖ ٨٩﴾[الواقعة: ٨٨، ٨٩] «پس اگر [محتضر] از مقربین باشد برای او راحتی و ریحان پر نعمت است»،
و هم‌چنین فرموده:
﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ أَمۡوَٰتَۢاۚ بَلۡ أَحۡيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ ١٦٩ فَرِحِينَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦ وَيَسۡتَبۡشِرُونَ بِٱلَّذِينَ لَمۡ يَلۡحَقُواْ بِهِم مِّنۡ خَلۡفِهِمۡ أَلَّا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ١٧٠ ۞يَسۡتَبۡشِرُونَ بِنِعۡمَةٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَفَضۡلٖ وَأَنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ١٧١﴾[ال عمران: ١٦٩، ١٧١].
در اين آيات نكات و مطالبي است كه انسان را از اوهام و خرافات مي‌رهاند، از اين رو توجه‌ی خوانندگان را به مطالب زير جلب مي‌كنم:
آيه مي‌فرمايد: «گمان مبر آنان كه در راه خدا كشته شده‌اند، مرده‌اند (اگر چه روح از بدنشان جدا شده و وفات كرده اند) بلكه زنده‌اند (در واقع به زندگي بهتر و جاي بهتري نائل شده‌اند و) نزد پروردگارشان روزي داده مي‌شوند، و به آنچه خدا از فضل خود به ايشان عطا كرده شادند و بشارت مي‌دهند به کسانی که هنوز به آن‌ها ملحق نشده‌اند كه هيچ گونه ترس و هراسی نداشته باشید، و خود نيز با نعمت و فضل الهي شادمان هستند، و همانا خداوند اجر مؤمنين را ضايع نمي‌كند».
جمله‌ي﴿أَحۡيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ﴾«نزد پروردگار شان زنده‌اند»، در مقايسه با آيات دیگری مثل ﴿كُلُّ مَنۡ عَلَيۡهَا فَانٖ ٢٦﴾[الرحمن: ٢٦] «همه فانی هستند»، و﴿إِنَّكَ مَيِّتٞ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ ٣٠﴾[الزمر: ٣٠] «هم رسول خداصو هم دیگران می‌میرند و از این دنیا می‌روند»، دلالت دارد مقربان الهي پس از آن‌كه از جهان فاني رفتند، در نزد خدا به نعمت‌هايي كه كيفيت آن را جز خدا نمي‌داند نائل مي‌شوند، و كفار و فجار نيز دچار آلام خواهند شد.
از آیه‌ی ﴿عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ﴾«نزد پروردگارشان روزی می‌خورند»، چنین برداشت می‌شود که آنان در نزد پروردگارشان هستند، نه در نزد مخلوقین و نه در نزد قبر. حال باید دانست که نزد پروردگارشان کجاست؟ در سوره الانعام چنین آمده که ﴿۞لَهُمۡ دَارُ ٱلسَّلَٰمِ عِندَ رَبِّهِمۡۖ وَهُوَ وَلِيُّهُم بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٢٧﴾[الانعام: ١٢٧] «برای ایشان خانه‌ای با آرامش و با سلامت نزد پروردگارشان مهیا است و او ولی ایشان است به سبب آن کارهایی که (در دنیا) انجام می‌دادند»، چنانكه مي‌فرمايد: ﴿وَٱللَّهُ يَدۡعُوٓاْ إِلَىٰ دَارِ ٱلسَّلَٰمِ﴾(يونس/۲۵) «خدا نیکان را به سوی دار السلام فرا می‌خواند»، پس نزد پروردگار غير از نزد مخلوق و غير از نزد قبر و يا دنياست، چنانكه فرموده: ﴿مَا عِندَكُمۡ يَنفَدُ وَمَا عِندَ ٱللَّهِ بَاقٖۗ﴾[النحل: ٩٦] «آنچه نزد شماست تمام شدنی است و آنچه نزد پروردگار است باقی می‌باشد»، و البته رزقي كه مي‌خورند رزق و طعام دنيايي نيست [۳].
بنابراين رزقي كه خدا وعده كرده و فرموده: ﴿عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ﴾همان رزق عالم باقي است نه رزق دنياي فاني چنانكه فرموده: ﴿إِنَّ هَٰذَا لَرِزۡقُنَا مَا لَهُۥ مِن نَّفَادٍ ٥٤﴾[ص : ٥٤] «این است رزق ما که تمام نمی‌شود».
در قسمت ديگري از آيات فرموده ﴿فَرِحِينَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦ﴾[ال عمران: ١٧٠] «به آنچه خدا از فضل خود به ایشان عطا کرده خوش و شاد هستند»، آنچه خدا از فضلش داده دنيا نيست، زيرا آن‌را داشتند و از ايشان گرفته و جاي وسيع‌تر و بهتري به ايشان مي‌دهد.
اما كساني كه از قرآن بي‌خبر هستند خيال كرده‌اند كه شهداء با همين دنيا ارتباط دارند. علاوه بر اين جمله‌ي: ﴿وَيَسۡتَبۡشِرُونَ بِٱلَّذِينَ لَمۡ يَلۡحَقُواْ بِهِم مِّنۡ خَلۡفِهِمۡ﴾[ال عمران: ١٧٠] و بشارت مي‌دهند به كساني كه هنوز به ايشان ملحق نشده‌اند دلالت مي‌دهد بر اين‌كه شهداء به عالمي مي‌روند كه بازماندگانشان از آنان دورند و به ايشان ملحق نشده‌اند. و اگر شهداء در همين دنيا بوده و نزد كسان خود راه داشتند، اين جمله صحيح نبود. پس آنان از اهل دنيا جدا مي‌شوند. و هم‌چنین خدا در آخر آيات همه‌ى مومنين را مشمول چنين نعمت‌هایي دانسته و فرموده: ﴿وَأَنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ١٧١﴾«و همانا خداوند پاداش مؤمنین را ضایع نمی‌کند».
[۳] در این مورد در مبحث عالم برزخ توضیحات بیشتری ذكر خواهد شد.