فصل هفتم: شناسایی مشخصات راویان حدیث

به منظور نشان دادن قوت و ضعف روایت‌ها و اتصال و انفصال سلسله‌ها لازم است یکایک راویان در موارد زیر تحت بررسی قرار گیرند: این راوی از کدام طبقه است و تاریخ وفات او چیست؟ و دارای چه اسم و لقب و نشانی است؟ و از حیث هوش و حافظه و اطلاعات علمی در چه درجه‌ای است و اگر از طبقۀ اصحاب نباشد باید روشن ساخت که عدالت و صداقت را دارد؟ یا فاقد این خصلت‌ها است (جرح و تعدیل راوی) و اینک توضیح یکایک این مطلب‌ها:

۱- طبقه: طبقه بوجه کلی جمعی هستند که در یک عصر و زمان زندگی می‌کنند و استاد یا استادان مشترکی دارند مانند طبقۀ اصحاب [۲۴٩]و طبقۀ تابعین و اتباع تابعین تا آخر و اینک مثالی در رابطه با شناسایی راویان یک حدیث از حیث طبقه و تعدیل آنها: (ارشاد الساری ج ۱ ص: ٩۶) بخاری محدث می‌گوید: مسدد به من خبر داد که یحیی بمن خبر داد از شعبه از قتاده از انس که پیامبر جفرمود: «لا یؤمن احدكم حتی یحب لاخیه ما یحب لنفسه»حال ما با استفاده از کتب علم الرجال «مثلاً تذكره الحفاظ ذهبی»راویان این حدیث را از هر حیث مخصوصاً از حیث طبقه معرفی می‌نمائیم:

۱- انس بن مالک خادم پیامبر جو از طبقۀ اصحاب (م ـ ٩۳).

۲- قتادة بن دعامه عالم و پرهیزگار از طبقۀ تابعین (م ـ ۱۱۸).

۳- شعبه بن الحجاج عالم و پرهیزگار از طبقۀ اتباع تابعین (م ـ ۱۶۰).

۴- یحیی بن سعید عالم و پرهیزگار از طبقۀ اتباع تابعین (م ـ ۱٩۸).

۵- مُسَدّد بن مسرهد عالم و محدث پرهیزگار استاد بخاری (م ـ ۲۲۸).

۶- بخاری محمد بن اسماعیل محدث و از مشایخ کم نظیر حدیث (م ـ ۲۵۶).

توجه می‌فرمایید که در این مثال بر اثر این تحقیقات سلسلۀ راویان کاملاً متصل است و تک تک راویان واجد شرایط می‌‌باشند، بنابراین صحت این حدیث کاملاً مُحْرَز است و اگر در این سلسله نام انس نمی‌بود و قتاده می‌گفت پیامبر جفرموده است حدیث مرسل و منقطع می‌بود زیرا قتاده (م ـ ۱۱۸) صحابی نبوده است و اگر سلسله اینطور می‌بود که بخاری از مسدد از قتاده از انس از پیامبر جدر اینصورت حدیث معضل می‌بود زیرا با توجه به این مطلب مسدد (م ـ ۲۲۸) و قتاده (م ـ ۱۱۸) دو راوی بطور متوالی در سلسله حذف می‌گردید و از اینجا است که محدثین مهمترین علوم علم الحدیث را علم‌الرجال شمرده‌اند بوجه کلی اصحاب عموماً یک طبقه و تابعین عموماً یک طبقه و اتباع‌تابعین نیز عموماً یک طبقه به شمار می‌آیند اما هریک از این طبقه‌ها دارای اصناف و طبقات فرعی هستند [۲۵۰]و اینک تعریف این طبقه‌ها بوجه کلی:

۱- صحابه: (بکسر صاد و فتح آن) جمع صاحب به معنی یار و در اصطلاح این فن کسی را که در حال اسلام پیامبر جرا دیدار کرده باشد صحابی می‌گویند. جمعی از صحابه نیز هنگام فوت پیامبر جدوران کودکی را بسر می‌بردند بنابراین اکثر روایت آنها بتوسط صحابۀ دیگر از پیامبر تحقق یافته است و شاید احادیثی را نیز شخصاً از پیامبر جشنیده باشند و پس از بلوغ (که شرط روایت است) آنها را روایت کرده باشند. این صحابی‌های خردسال مانند عبدالله بن عباس و عبدالله ابن زبیر و حسن و حسین پسران علی مرتضی.

۲- تابعین: کسانی هستند که خود پیامبر جرا دیدار نکرده، ولی اصحاب پیامبر جرا در حال اسلام درک نموده باشند و چنانکه هیچیک از صحابه را ملاقات نکرده باشند آنها را بتبع تابعین (جمع اتباع تابعین) می‌گویند. تابعین بوجه کلی یک طبقه هستند اما طبقات فرعی دارند [۲۵۱].

۳- مُخَضْرَم: به کسانی گفته می‌شود که در عصر اصحاب و در زمان پیامبر جزندگی کرده‌اند و اسلام و جاهلیت را درک کرده اما بشرف صحبت پیامبر جنرسیده‌اند، بنابراین مخضرمین در شمار تابعین هستند.

[۲۴٩] بعنوان طبقه اصلی، اصحاب عموماً یک طبقه شمرده می‌شوند (در مقابل طبقه تابعین) اما با توجه به امتیازاتی که برخی از آنها داشته‌اند و همچنین باعتبار سن و سالی که داشته‌اند دارای طبقات فرعی بشرح ذیل می‌باشند: ۱) باعتبار امتیازات: پیشتازان قبول دین اسلام که خلفای راشدین از این طبقه بشمار می‌آیند، صحابی‌های قبل از توطئه‌ دارالندوه، مهاجرین حبشه صحابی‌های عقبه اول و دوم، اهل عزوه بدر، اهل بیعه الرضوان، صحابی‌هایی که بعد از فتح مکه مسلمان شده‌اند، بچه‌های نابالغ که روز فتح مکه یا در حجةالوداع پیامبر جرا دیده‌اند. (ذیل شرح نخبه احمد بن حجر عسقلانی ص: ۱۳۱). ۲) باعتبار سنّ: جوانترین اصحاب به ترتیب عبارتند از ابوالطفیل و مسور بن مخزمه که هردو در سال وفات پیامبر جهشت ساله بوده‌اند و نعمان بن بشیر که سال دوم هجری متولد گشته است و حسن و حسین ابن علی و عبدالله ابن زبیر که سال وفات پیامبر جنه ساله بوده‌اند و جعفر بن عبدالرحمن در سفر حجة‌الوداع کودک بوده است و مسلمه بن مخلد خزرجی و عبدالله بن جعفر و قسم بن عباس و عبدالله بن عباس و عموماً ده ساله بوده‌اند و عمر بن ابن سلمه نه ساله بوده است (کفایه خطیب ص ۵۶-٧۶). ۳) باعتبار طول عمر: این صحابی‌ها هریک یکصد و بیست سال عمر کرده‌اند: حسّان بن ثابت، حویطب بن عبدالعزی، مخزمه بن نوفل، حکیم بن حزام بن خویلد (برادرزاده حضرت خدیجه) سعید بن یربوع قرشی (نامبردگان فوق، هم جاهلیت و هم اسلام را درک کرده‌اند) لبید بن ربیعه عامری عاصم بن عدی عجلانی، سعد بن جناده عوفی، نوفل بن معاویه منتج نجدی، عدی بن حاتم طائی، نافع بن سلیمان عبدی، نابغه جغدی (بنقل از سیوطی در الفبه ص: ۲۸٧). ۴) آمار اصحاب: اصحاب هنگام وفات پیامبر جیکصد و چهارده هزار نفر بوده‌اند (زن و مرد) که از آن میان در حدود یکصد هزار نفر از پیامبر جاستماع حدیث کرده‌اند. (بنقل از الاصابه فی معرفه الصحابه صفحه ٧). صحابی‌هایی که بیش از دیگران حدیث را روایت کرده‌اند عبارتند از: (ابوهریره ۵۳٧۴ حدیث) (قواعد التحدیث ص ۲۰۵) (عبدالله بن عمر ۲۶۳۰ حدیث)، (انس بن مالک ۲۲۸۶ حدیث)، (عبدالله بن عباس ۱۶۶۰ حدیث)، (جابر بن عبدالله ۱۵۴۰ حدیث)، (ابوسعید خدری ۱۱٧۰ حدیث) و (عایشه) ۲۲۱۰ حدیث) (بنقل از تدریب الراوی ص: ۲۰۵ و پرتو اسلام ص: ۲۶۲). آمار آخرین صحابی‌های پیامبر جدر شهرها: در فلسطین ابوابی عبدالله بن عمر در سال ٧۴، در مصر عبدالله بن حدث زبیدی در سال ۸۶ در کوفه عبدالله بن ابی اوفی در سال ۸٧، در دمشق عبدالله بن مازنی اسلمی در سال ۸۸ در سن ٩۴ سالگی و قبل از او در دمشق ابو امامه باهلی در سال ۸۶، در مدینه سهل بن سعد انصاری در سال ٩۱ در سن نود و شش سالگی و قبل از او در مدینه جابر بن عبدالله انصاری در سال ٧۴، در بصره انس بن مالک در سال ٩۱ در سن ۱۰٧ سالگی و قبل از او در بصره عمر ابن حدیث در سال ۸۵. و آخرین نفر از اصحاب پیامبر جدر تمام جهان اسلام ابوالطفیل (عامر بن واثله) که هنگام وفات پیامبر جهشت ساله بود و در سال ۱۱۰ هجری وفات کرد ـ یاد وفات این آخرین اصحاب پیامبر جچقدر تأثرانگیز است. (نقل از طبقات الفقهای ابواسحق شیرازی و تدریب الراوی شیخ سیوطی ص: ۲۲۱ و علم الحدیث تالیف کاظم مدیر شانه‌چی ص: ۲۴، ۲۵). [۲۵۰] طبقات فرعی تابعین بقرار ذیل است: ۱) کبار تابعین مانند سعید بن مسیب. ۲) طبقه وُسْطی مانند حسن بصری و ابن سیرین. ۳) کسانی که بیشتر روایشتان از طبقه اول است مانند زهری و قتاده. ۴) کسانی که بیش از یک یا دو تن صحابی را درک نکرده‌اند مانند اعمش. ۵) آنانکه همزمان دسته اخیر بوده ولی به ملاقات صحابی‌ها نائل نشده‌اند مانند ابن جریح. [۲۵۱] اتباع تابعین نیز بوجه کلی یک طبقه هستند ولی بشرح ذیل طبقات فرعی دارند: ۱) کبار اتباع تابعین مانند مالک بن انس و سفیان ثوری. ۲) طبقه وسطی از اتباع تابعین ابن عیینه و ابن علیه. ۳) طبقه صغری مانند امام شافعی و ابوداود طیالسی. ۴) کسانی که تابعین را ندیده‌اند و از اتباع تابعین نقل حدیث کرده‌اند مانند احمد بن حنبل (تقریب التهذیب ابن حجر عسقلانی ص: ۱۶).