«رب»
در قرآن کریم کلمه رب به معانی زیر بکار رفته است:
۱- مربی (هم ریشه کلمه رب) و عهده دار جواب درخواستها می‌باشد و کار پرورش را بعهده دارد. رب، مخلوق خود را آفریده و آن را تا سر حد کمالش پرورش می‌دهد (مانند مربی که شاگردش را به کمال مهارت می‌رساند).
۲- عهده‌دار، حافظ و متکفل جهت اصلاح است. رب، همیشه خیرخواه مخلوقات خویش می‌باشد و وی را در بلایا حفظ می‌کند.
۳- سرپرستی که مردم به اطراف او گرد میآیند. رب، محشور کننده مردم در روز قیامت است.
۴- ارباب (هم ریشه کلمه رب) و سروری که از او اطاعت میگردد، سرپرست و ذی قدرتی که فرمانش بس نافذ است و تماماً به بزرگی و سروری او اعتراف مینمایند و مالک مصالح مخلوقات می‌باشد.
۵- فرمانروا، صاحب اختیار و سردار.
کاربرد رب در قرآن به معنای پرورش‌دهنده، کمال‌دهنده، عهده‌دار و اصلاح‌کننده (معانی اول و دوم):
﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢﴾[الفاتحة: ۲].
«ستایش مخصوص خداوندى است که پروردگار جهانیان است. (۲)».
همچنین:
﴿قُلۡ أَغَيۡرَ ٱللَّهِ أَبۡغِي رَبّٗا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيۡءٖۚ وَلَا تَكۡسِبُ كُلُّ نَفۡسٍ إِلَّا عَلَيۡهَاۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُم مَّرۡجِعُكُمۡ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ فِيهِ تَخۡتَلِفُونَ١٦٤﴾[الأنعام: ۱۶۴].
«بگو آیا غیر خدا پروردگارى را بطلبم، در حالى که او پروردگار همه چیز است؟ هیچ کس عملی جز به زیان خودش، انجام نمىدهد و هیچ گنهکارى گناه دیگرى را متحمّل نمىشود؛ سپس بازگشت همه شما به سوى پروردگارتان است و شما را از آنچه در آن اختلاف داشتید، خبر خواهد داد. (۱۶۴)».
کاربرد رب در قرآن به معنای گرد هم آورنده و محشور کننده (معنای سوم):
﴿قُلۡ يَجۡمَعُ بَيۡنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفۡتَحُ بَيۡنَنَا بِٱلۡحَقِّ وَهُوَ ٱلۡفَتَّاحُ ٱلۡعَلِيمُ٢٦﴾[سبأ: ۲۶].
«بگو پروردگار ما همه ما را جمع مىکند، سپس در میان ما بحق داورى مىنماید و اوست داور آگاه!» (۲۶)».
کاربرد رب در قرآن به معنای ارباب، قانون گذار، شارع و سرپرست (معنای چهارم):
﴿ٱتَّخَذُوٓاْ أَحۡبَارَهُمۡ وَرُهۡبَٰنَهُمۡ أَرۡبَابٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِ وَٱلۡمَسِيحَ ٱبۡنَ مَرۡيَمَ وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُوٓاْ إِلَٰهٗا وَٰحِدٗاۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۚ سُبۡحَٰنَهُۥ عَمَّا يُشۡرِكُونَ٣١﴾[التوبة: ۳۱].
«دانشمندان و راهبان خویش را اربابى از غیر خدا قرار دادند و مسیح فرزند مریم را نیز؛ در حالیکه دستور نداشتند جز خداوند یکتائى را که معبودى جز او نیست، بپرستند، او پاک و منزه است از شرکایی که برایش قرار مىدهند! (۳۱)».
هدف از کلمه «رب» در این آیه کسانی است که مردم آنها را برای خود راهنمای مطلق قرار داده و به امر و نهی آنها سر سپرده‌اند و قانون و روششان را تبعیت کرده و از حلال و حرامی که ایشان وضع میکنند، تبعیت کرده و میپندارند که این خدایان انتخابی از جانب خود و به جای الله تعالی می‌توانند امر و نهی کنند.
کاربرد رب در قرآن به معنای فرمانروا، صاحب اختیار (معنای پنجم):
﴿إِنَّ إِلَٰهَكُمۡ لَوَٰحِدٞ٤ رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا وَرَبُّ ٱلۡمَشَٰرِقِ٥﴾[الصافات: ۴-۵].
«که معبود شما یگانه است (۴) پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست و پروردگار مشرقها! (۵)».
همچنین:
﴿سُبۡحَٰنَ رَبِّكَ رَبِّ ٱلۡعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ١٨٠﴾[الصافات: ۱۸۰].
«رب تو پروردگار عزت است، از آنچه وصف میکنند منزه است. (۱۸۰)».
آیه منتخب
﴿ قُلۡ مَن رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ قُلِ ٱللَّهُۚ قُلۡ أَفَٱتَّخَذۡتُم مِّن دُونِهِۦٓ أَوۡلِيَآءَ لَا يَمۡلِكُونَ لِأَنفُسِهِمۡ نَفۡعٗا وَلَا ضَرّٗاۚ قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلۡأَعۡمَىٰ وَٱلۡبَصِيرُ أَمۡ هَلۡ تَسۡتَوِي ٱلظُّلُمَٰتُ وَٱلنُّورُۗ أَمۡ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَكَآءَ خَلَقُواْ كَخَلۡقِهِۦ فَتَشَٰبَهَ ٱلۡخَلۡقُ عَلَيۡهِمۡۚ قُلِ ٱللَّهُ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ وَهُوَ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّٰرُ١٦﴾ [الرعد: 16].
«بگو «چه کسى پروردگار آسمانها و زمین است؟» بگو «اللّه!» بگو «آیا سرپرست و دوستی غیر از خدا براى خود برگزیدهاید که مالک سود و زیان خود نیستند» بگو «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا ظلمتها و نور برابرند؟ آیا آنها همتایانى براى خدا قرار دادند بخاطر اینکه آنان همانند خدا آفرینشى داشتند و این آفرینشها بر آنها مشتبه شده است؟» بگو «خدا خالق همه چیز است و اوست یکتا و پیروز!»».