نام، نسب، لقب و تولد:
وی محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز بن شیخ عبدالله ترکمانی فارقی سپس دمشقی، بن ذهبی است. کنیه ایشان ابوعبدالله، ملقب به شمس الدین و شافعی مذهب بود.
امام ذهبی در ماه ربیع الثانی سال ۶۷۳ هجری قمری در قریه کَفَر بَطنا که از آبادی‌های غوطه دمشق [۷۵]است دیده به جهان گشود.
وی اصالتا از خانواده‌ای ترک نژاد است که از وابستگان بنی تمیم بودند و در شهر مَیّافارقین از مشهورترین شهرهای دیاربکر زندگی می‌کردند.
پدر بزرگ ایشان فخرالدین، ابواحمد، عثمان، بی‌سواد بود و حرفه نجاری را برگزیده بود اما آنطور که خود ذهبی می‌گوید: «یقین خوبی نسبت به خداوند داشت» و ظاهرا وی بود که به دمشق مهاجرت کرد و در آن اقامت گزید.
اما پدر ایشان شهاب الدین، احمد ذهبی، تقریبا به سال ۶۴۱ ﻫ دیده به جهان گشود و صنعت پدر را رها کرد و رو به حرفه طلاسازی آورد و در آن مهارت یافت و لقبِ «ذهبی» (طلاساز) گرفت. او همچنین در طلب علم بر آمد و به سال ۶۶۶ هجری قمری صحیح بخاری را از مقداد بن هبة الله قَیسی شنید و در اواخر عمر به حج رفت. وی دیندار بود و بخشی از شب را به نماز می‌ایستاد. پدر امام ذهبی از کسب و کار خود صاحب ثروت شد و با آن پنجاه برده آزاد کرد و با دختر مردی موصلی الاصل به نام علم الدین ابوبکر، سنجر بن عبدالله ازدواج کرد.
امام ذهبی نیز همانند پدر، لقبِ «ذهبی» گرفت و گاه در برخی نوشته‌هایش خود را «ابن الذهبی» معرفی می‌کرد. ظاهرا او نیز در آغاز به صنعت پدر اشتغال داشت [۷۶].
[۷۵] غوطه دمشق منطقه بسیار سر سبز و زیبای وسیعی است که دمشق را به مانند کمربند سبزی در بر گرفته است. این منطقه یکی از زیباترین مناطق در جهان است و جهانگردان و تاریخ‌نگاران بسیاری از آن یاد کرده‌اند. [رک: ویکی بدیا الـموسوعة الحرة: غوطة دمشق] (عبدالله .م) [۷۶] مقدمه تاریخ اسلام ذهبی، تحقیق و تعلیق: دکتر بشار عواد معروف، صفحه ۲۳-۲۴.