۱- چگونگى اثبات فرا رسيدن ماه رمضان.
آغاز روزهدارى و اثبات فرا رسیدن ماه رمضان با یکى از این دو کار صورت مىگیرد:
۱- حاکم اسلامى رؤیت هلال رمضان را با شهادتِ یک شاهد عادل -همچنان که نظر اکثر علما است - بپذیرد، آن هم در شب سىام شعبان که در این صورت ماه شعبان بیست و نه روز خواهد بود.
۲- اما اگر به خاطر ابرى یا غبارى بودن آسمان و نظیر آن، امکان رؤیت هلال نباشد، یا به خاطر ظاهر نشدن هلال یعنى اینکه رؤیت هلال در شب‌هاى آغازین ماه، محال باشد و بعد از گذشت مدت زمانى معین در آن هنگامىکه جِرم ماه کمى بزرگ مىشود رؤیت امکانپذیر باشد، در تمامى این موارد که رؤیت هلال امکانپذیر نیست، براى اثبات فرا رسیدن ماه رمضان، ماه شعبان سى روز کامل حساب مىشود. بعد از آن به طور قطعى فرا رسیدن ماه رمضان اعلام مىگردد. چون ماه قمرى بیست و نه روز است و گاهى سى روز مىشود. اما امکان ندارد که بیشتر از سى روز باشد.
پیامبرصفرمود: «الشهر تسع وعشرون ليلة، فلا تصوموا حتّى تروه، فإن غُمّ عليكم فأكملوا العدة ثلاثين».(تخریج آن گذشت).
«ماه (قمرى) بیست و نه شب است. پس روزه نگیرید تا اینکه هلال (رمضان) را ببینید. اما اگر هوا ابرى باشد (و امکان رؤیت نباشد) تعداد روزهاى ماه (شعبان) را سى روز کامل حساب کنید».
همچنین فرمود: «إنّا أمّة أمّية، لا نكتب ولا نحسُب، الشهر هكذا وهكذا وهكذا، وعقد الإبهام في الثالثة، والشهر هكذا وهكذا وهكذا، يعني تمام ثلاثين».(متفق علیه، البخلری ۱٩۱۳. مسلم ۱۰۸۰).
«ما امتى درس نخوانده هستیم که با نوشتن و حساب نجوم آشنایى (کامل) نداریم. گاهى تعداد روزهاى ماه بیست و نه روز است که انگشت ابهام و وسطى را روى هم قرار داد و گاهى سى روز است».
عبداللَّه بن عمربگوید: «مردم براى دیدن هلال ماه در کمین نشستند. (من هلال ماه را دیدم و) به پیامبرصخبر دادم که هلال ماه را دیدهام. پس پیامبر روزه گرفت و به مردم هم امر کرد که روزه بگیرند». (أبوداود ۲۳۴۲).
عرب بادیهنشینى از منطقه حره - مکانى در اطراف مدینه - آمد و گواهى داد که هلال ماه را دیده است. او را به نزد پیامبرصآوردند، پیامبرصاز او پرسید: »آیا گواهى مىدهى که معبودى بحق جز اللَّه نیست و من فرستاده خدا هستم؟ گفت: بله، و گواهى داد که او هلال ماه را دیده است. پیامبرصبه بلال دستور داد که در میان مردم اعلام کند که (براى خوردن سحرى) بیدار شوند و روزه بگیرند. (أبوداود ۲۳۴۱ با سند مرسل).
پرسش: آیا فرا رسیدن ماه یا اثبات رؤیت هلال با گفتار منجمى که گردش ماه را محاسبه مىکند، به اثبات مىرسد؟
پاسخ: شارع حکیم، فرا رسیدن ماه رمضان و گرفتن روزه و پایان یافتن ماه رمضان و فرا رسیدن عید و انجام مراسم حج را به رؤیت هلال ماه منوط کرده است، نه به مجرد پدید آمدن یا موجود بودن هلال؛ بنابراین در وهله نخست، براى اثبات وجود هلال، به رؤیت استناد مىشود.
با این که امروزه - کما این که بر کسى پوشیده نیست - براى رصدخانههاى فلکى این امکان هست که با حسابگرى بسیار دقیق، زمان پدید آمدن هلال ماه را مشخص کنند، حتى مىتوانند زمان امکان رؤیت هلال ماه را در منطقهاى مشخص کنند و در منطقهاى دیگر در همان وقت رؤیت هلال را محال بدانند و این کار را بسیار دقیق و صحیح انجام مىدهند، اما شریعت اسلام اثبات هلال ماه را به رؤیت با چشم موکول کرده که این رؤیت، مناط تکلیف است و گرفتن روزه را بر افراد مکلف واجب مىگرداند.
اگر بر فرض محال بین رؤیت هلال ماه، با محاسباتِ رصدخانههاى فلکى تناقض و اختلافى پیدا شود، در اینجا به رؤیت اعتماد مىشود، با اینکه امکان ندارد بین رؤیت و حساب رصدخانههاى فلکى اختلاف و تناقضى وجود داشته باشد، چون بین علم یقین و خبر صادق که مورد اعتماد است، اختلاف پیدا نمىشود.
اما آنچه مشخص و آشکار است، اینکه هرگاه هلال ماه پدید آید، امکان رؤیت آن وجود ندارد مگر بعد از گذشت زمانى محدود و مشخص که به حداقل سطح امکان رؤیت برسد. در این مسأله عوامل فراوان جوى و فلکى و جز آنها نقش دارند که ضابطه اخترشناس را در اثبات آن نفى مىکند، یا حداقل آن ضابطه را در نزد اخترشناس ناهماهنگ مىکند. بنابراین در اثبات هلال به سخنان اخترشناس عمل نمىکنیم، هرچند بارها سخن او در اثبات هلال درست بوده باشد. بر این اساس، همان گونه که آیین اسلام بیان کرده اعتماد و استناد به رؤیت، اصل و اساس خواهد بود.