۱۳- اعتكاف.
در پایان مندوبات ذکر اعتکاف گذشت.
اعتکاف در لغت عبارت است از ماندن و ملازمت و پایبندى بر چیزى، آن چیز خوب باشد یا بد.
خداوند مىفرماید: ﴿مَا هَٰذِهِ ٱلتَّمَاثِيلُ ٱلَّتِيٓ أَنتُمۡ لَهَا عَٰكِفُونَ٥٢﴾[الأنبياء: ۵۲]. «این مجسمههاى بىروح چیست که شما همواره آنها را پرستش مىکنید؟!».
و مىفرماید: ﴿قَالُواْ لَن نَّبۡرَحَ عَلَيۡهِ عَٰكِفِينَ حَتَّىٰ يَرۡجِعَ إِلَيۡنَا مُوسَىٰ٩١﴾[طه: ٩۱]. «گفتند: ما همچنان گرد آن مىگردیم (و به پرستش گوساله ادامه مىدهیم) تا موسى به سوى ما بازگردد!».
مىفرماید: ﴿وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ﴾[البقرة: ۱۸٧].
«و در حالى که در مساجد به اعتکاف پرداختهاید، با زنان آمیزش نکنید».
اعتکاف در اصطلاح شرع عبارت است از ماندن شخص مسلمان عاقل - گرچه در سن تمیز هم باشد - در مسجد به نیت عبادت و اطاعت خداوند متعال به شکلى مخصوص. (كشاف القناع، البهوتی ۱/۱۶۸).
دلیل اعتکاف از قرآن این است که خداوند مىفرماید: ﴿وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ﴾[البقرة: ۱۸٧].
دلیل از حدیث: پیامبرصدر دهه آخر ماه رمضان در مسجد اعتکاف مىنشست تا زمانى که وفات کرد. سپس همسرانش بعد از او اعتکاف مىنشستند. (متفق علیه، البخاری ۲۰۲۶. مسلم ۱۱٧۲).
اعتکاف چه حکمى دارد؟
اعتکاف در تمامى سال سنت است، اما در دهه آخر رمضان بهتر است، به خاطر طلب شب قدر و دستیابى به فضیلت‌هاى آن.
اما اگر کسى نذر کند که اعتکاف بنشیند، بر او واجب است که به نذرش وفا کند اگر نذر کرده پیاپى اعتکاف بنشیند، باید اعتکاف را پیاپى بنشیند والا نیازى به پیاپى نشستن آن نیست. پیامبرصفرمود: «مَن نذر أن يطيع اللّه فليطعه».(البخاری ۶۶٩۶).
«کسى که نذر کند خدا را پرستش کند پس باید (به نذرش وفا کند و) خدا را پرستش کند».
پیامبرصدر جواب عمر بن خطابس وقتى که از او پرسید در زمان جاهلیت نذر کرده که در مسجدالحرام اعتکاف بنشیند، فرمود: «أوف بنذرك».(متفق علیه، البخاری ۲۰۳۲. مسلم ۱۶۵۶).
«به نذرت وفا کن».
علما اتفاقنظر دارند که براى درست بودن اعتکاف، نشستن در مسجد شرط است، چون در غیر مسجد اعتکاف درست نیست و مسجد از سایر مکا‌ن‌ها مشخص و متمایز است و نسبت به مکا‌ن‌هاى دیگر برترى دارد، به خاطر اینکه مسجد براى عبادت و اطاعت خدا بنا نهاده شده است.
اعتکاف در هر مسجدى درست است. اما اعتکاف در مسجد جامع بهتر و ارزشمندتر است، براى اینکه اعتکاف کننده مجبور نشود که براى نماز جمعه از مسجد خارج شود و به مساجد دیگر برود.
همچنین اعتکاف به سه مسجد (مسجدالحرام، مسجد النبى، مسجد الاقصى) اختصاص ندارد، بلکه در مساجد دیگر نیز مىتوان اعتکاف نشست، همان گونه که خداوند اعتکاف نشستن در مساجد را به طور عام بیان مىکند: ﴿ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِۚ وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ﴾[البقرة: ۱۸٧].
«سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید! و در حالى که در مساجد به اعتکاف پرداختهاید، با زنان آمیزش نکنید».
ابن حجر؛ گوید: مفهوم آیه این است که اگر اعتکاف در جایى جز مسجد درست بود، حرام بودن مباشرت و نزدیکى کردن با همسر به آن اختصاص نمىیافت، چون به اجماع فقها نزدیکى کردن با همسر در حالت اعتکاف درست نیست و با آن منافات دارد. پس از ذکر مساجد در آیه فهمیده مىشود که اعتکاف فقط در مساجد درست است. (فتح الباری ۴/۳۱٩).
لازم به یادآورى است که اعتکاف زن در خانهاش درست است. براى این که اعتکاف او در خانهاش براى رعایت حجاب و پوشش او بهتر است، چون اگر در مسجد باشد در معرض دید افراد بیشترى از بیگانگان قرار مىگیرد.
امام شافعى اعتکاف نشستن زن در مسجد را به طور مطلق مکروه دانسته است. حنفیه درست بودن اعتکاف زن را به نشستن در خانهاش مشروط دانستهاند. (فتح الباری ۴/۳۲۳).
در اینجا اشاره مىشود که بنابر قول جدید امام شافعى، اعتکاف نشستن زن در مسجد خانهاش - مکانى در خانه که براى نماز خواندن اختصاص داده - درست نیست. (منهاج الطالبین، النووی ص ۴۴).
زمان اعتکاف نشستن: اعتکاف نشستن در هر وقتى از سال درست است. پیامبرصدر زمان‌هاى مختلف اعتکاف مىنشست، یک مرتبه ده روز از ماه شوال اعتکاف نشست، اعتکاف در تمامى ماه رمضان سنت است. (متفق علیه، البخاری ۲۰۳۳. مسلم ۱۱٧۳).
منظور از «ده روز شوال». ده روز اول آن است. (فتح الباری ۴/۳۲۵).
اما در دهه آخر رمضان اعتکاف، سنت مؤکد است. براى اینکه پیامبرصو همسرانش به اعتکاف نشستن در دهه آخر رمضان محافظت مىکردند. (متفق علیه، البخاری ۲۰۲۶. مسلم ۱۱٧۲).
سنت است که اعتکاف کننده بعد از نماز صبح به محل اعتکافش داخل شود به خاطر این که پیامبر این گونه عمل مىکرد و بر آن مداومت داشت. همچنین بعد از خواندن نماز صبح اعتکافش را به پایان ببرد و بعد از آن از محل اعتکافش بیرون بیاید، چون پیامبرصصبح روز بیستم از محل اعتکافش بیرون آمد.
بخارى بابى را در کتاب الاعتکاف به عنوان «باب الاعتكاف، وخروج النبي صبيحة عشرين»نامگذارى کرده است.
ابوسعیدس گوید: «دهه دوم ماه همراه پیامبر خداصاعتکاف نشستیم. وقتى صبح روز بیستم فرا رسید، اعتکاف را پایان بردیم و کالایمان را جابجا و محل اعتکاف را ترک کردیم». (متفق علیه، البخاری ۲۰۴. مسلم ۱۱۶٧).
پرسش: آنچه درباره مستحب بودن داخل شدن به محل اعتکاف و خارج شدن از آن به هنگام صبح بیان شد، آیا مطلق است؟
پاسخ: کسى که مىخواهد فقط شب‌ها اعتکاف بنشیند، نه در روزها، کمى قبل از غروب خورشید به محل اعتکافش داخل بشود و بعد از طلوع فجر صادق (بعد از نماز صبح) از آنجا بیرون بیاید، اما اگر کسى بخواهد روزهاى مخصوصى اعتکاف بنشیند، همراه با طلوع فجر صادق به محل اعتکافش داخل و بعد از غروب خورشید از آن خارج شود. اگر بخواهد چند شبانهروز اعتکاف بنشیند، قبل از غروب خورشید به محل اعتکافش داخل شود و بعد از پایان زمان اعتکاف، بعد از غروب خورشید بیرون آید. (فتح الباری ۴/۳۳۲).
آنچه سنت پیامبرصبیان مىکند که داخل شدن اعتکافکننده به محل اعتکافش در صبح و خارج شدنش از آن هم در صبح باشد، بیانگر این است که هر معتکفى زمان اعتکاف نشستنش را بداند. پس اگر بخواهد چند روزى اعتکاف بنشیند، بعد از نماز صبح اعتکافش را آغاز مىکند. اگر بخواهد چند شب اعتکاف بنشیند، بعد از نماز صبح از آن بیرون آید. همچنین اگر بخواهد چند شبانهروز اعتکاف بنشیند، صبح وارد محل اعتکاف مىشود و بعد از اتمام زمان معین باز صبح از محل اعتکاف بیرون مىآید. با این کار از پیامبرصپیروى کرده و پایبند به سنت آن حضرت شده است.