مبحث دوم: جایگاه حدیث «إنما الأعمال بالنیات»
حافظ ابن حجر گفته: «در مورد قدر و منزلت این حدیث ائمه به تواتر رسیده‌اند. [۶۶۱]» حافظ عراقی گفته است: «این حدیث قاعده و روشی از قواعد اسلام است. [۶۶۲]» امام احمد گفته: اصول اسلام بر سه حدیث است: حدیث عمر که گفته: «الاعمال بالنیات»، و حدیث عائشه، که فرموده: هر کس در مورد ما امری حادث کند، که نبوده است مردود است [۶۶۳]». و حدیث نعمان بن بشیر [۶۶۴]، که گفته «حلال و حرام روشن می‌باشند. [۶۶۵]»
امام ابن تیمیه گفته است: نیت، اصلی عظیم، از اصول دین می‌باشد، بلکه اصل هر عملی می‌باشد، به این دلیل گفته‌اند: مدار اسلام بر سه حدیث می‌چرخد، و نیت را جز آنها به حساب آورده‌اند، نظر امام احمد را که قبلاً گذشت ذکر کرده است و گفته: خداوند درباره آن دو نوع دستور داده است:
نوع اول: عمل ظاهری، که همان واجبات و مستحبات می‌باشد.
نوع دوم: عمل باطن، که عبارت از خالص گرداندن دین برای خداوند است. پیامبرجمی‌فرماید: «کسی که کاری انجام دهد و امر ما بر آن نباشد، پذیرفتنی نیست». در این حدیث، نزدیکی به خداوند، بدون انجام امر خداوند را نفی کرده است، چه آن امر الهی واجب یا مستحب باشد. فرموده پیامبر جکه: «إنما الأعمال بالنیات»عمل باطنی را بیان می‌کند، و تقرب به سوی خداوند با اخلاص در دین خدا می‌باشد، همانطور که فضیل در مورد این آیه گفته:
﴿لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗاۚ﴾[الملک: ۲].
«تا شما را بیازماید کدامتان کارتان بهتر و نیکوتر خواهد بود».
منظور خالص‌ترین و درست‌ترین اعمال می‌باشد. [۶۶۶]
ابن تیمیه گفته: اگر عمل خالص باشد ولی درست نباشد، پذیرفته نمی‌شود، اگر درست باشد ولی از روی اخلاص نباشد، پذیرفته نمی‌شود، و زمانی پذیرفته می‌شود که هم از روی اخلاص و هم درست باشد، خالص یعنی برای خدا باشد و درست یعنی براساس احادیث نبوی باشد، خداوند در این آیه به همین مطلب اشاره کرده و فرموده:
﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ فَمَن كَانَ يَرۡجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِۦ فَلۡيَعۡمَلۡ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَلَا يُشۡرِكۡ بِعِبَادَةِ رَبِّهِۦٓ أَحَدَۢا ١١٠﴾[الکهف: ۱۱۰].
«(ای پیغمبر!) بگو: من فقط انسانی همچون شما هستم (و امتیاز من این است که من پیغمبر خدایم و آنچه گفت: بگو ؛ می‌گویم) و به من وحی می‌شود که معبود شما یکی است و بس. پس هرکس که خواهان دیدار خدای خویش است، باید که کار شایسته کند، و در پرستش پروردگارش کسی را شریک نسازد».
این دو اصل یعنی اخلاص در عمل و درستی عمل، همان دین اسلام می‌باشند که مورد رضای خداوند می‌باشند. [۶۶۷]
ابوسعید عبدالرحمن بن مهدی می‌گوید: هر کتابی می‌نوشتم، در آغاز هر بابی حدیث «انما الاعمال» را می‌آوردم، به آن سفارش کرده و گفتم: هر کس می‌خواهد کتابی بنویسد، با این حدیث آغاز نماید. [۶۶۸]
از این نظرات، جایگاه این حدیث را شناختیم، و اگر این جایگاه را شناخته باشیم، متوجه می‌شویم که طاعنین به اسلام و این حدیث به سادگی ایراد نگرفته‌اند، بلکه قدر، منزلت و جایگاه آن را در اسلام دریافتند، پس وقتی بتوانند به این حدیث ایراد وارد کنند ایراد گرفتن به سایر احادیث ساده تر است. ولی نتیجه کار بر خلاف گمان‌ها و آرزوهای آن‌هاست.
[۶۶۱] فتح الباری ۱/ ۱۱. [۶۶۲] طرح التثریب ۲/ ۵. [۶۶۳] بخاری (شرح فتح الباری) آن را آورده در کتاب صلح در باب، اگر در مورد صلح با یک ستمگر تو را بخوانند، آن صلح پذیرفتنی نمی‌باشد ۵/ ۳۵۵ شماره ۲۶۹۷، مسلم هم (شرح نووی) در کتاب قضایا و در باب نقض کردن احکام باطل و پاسخ به امور حادث شده آن را آورده است. ۶/ ۲۵۶، ۲۵۷، شماره ۱۷۱۸. [۶۶۴] نعمان بن بشیر از اصحاب بزرگوار می‌باشد، شرح حالی دارد در الاصابة ۳/ ۵۵۹ شماره ۸۷۲۸ و الاستیعاب ۴/ ۱۴۹۶ شماره ۲۶۱۴ و اسد الغابة ۵/ ۳۱۰ شماره ۵۲۳۷، و تاریخ اصحاب ص ۲۴۸ شماره ۱۳۶۷ و مشاهیر علماء الامصار ص ۶۵ شماره ۳۳۲. [۶۶۵] بخاری (شرح فتح الباری) در کتاب الایمان در باب، فضل کسی که از دینش تبری جوید ۱/ ۱۵۳، شماره ۵۲، مسلم در شرح نووی و در کتاب مساقات و در باب گرفتن حلال و رها کردن شبهه‌ها ۶/ ۳۱ شماره ۱۵۹۹ نگا: فتح الباری ۱/ ۱۱ و طرح التثریب ۲/ ۵، و جامع العلوم و الحکم ۱/ ۶۱. [۶۶۶] نگا: جامع العلوم و الحکم ۷۲/ ۱ و تفسیر البغوی ۴/ ۳۶۹، وتفسیر القرطبی ۱۱/ ۶۹-۷۲ و تفسیر ابن کثیر ۳/ ۱۰۸-۱۱۰ و فتح القدیر ۳/ ۳۲۲-۳۲۳. [۶۶۷] فتاوی ابن تیمیه ۸/ ۲۴۹-۲۵۰ با دخل و تصرف. نگا: النبوات له ص ۱۲۶. [۶۶۸] نگا: سنن ترمذی، کتاب برتری جهاد، در باب درباره کسی که از روی ریا می‌جنگد ۴/ ۱۵۴، بعد از حدیث اعمال به نیات آنها بستگی دارند، شماره ۱۶۴۷ و الاذکار از نووی ص ۶، و عمدة القاری ۱/ ۲۲، و اللآلی السنیات فی شرح حدیث انما الاعمال بالنیات، از دکتر ابراهیم علی سعده.