شناخت خدا در كلام امام علی÷
یکی از منابع خداشناسی سخنان امام علی÷در نهج البلاغه می‌‌باشد و بعد از قرآن جزء اصلی‌ترین منابع شناخت خدا محسوب می‌‌شود.
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بَطَنَ خَفِيَّاتِ الْامُوُرِ وَدَلَّتْ عَلَيْهِ أعْلاَمُ الظُّهُورِ وَامْتَنَعَ عَلَى عَيْنِ الْبَصِيرِ؛ فَلاَ عَيْنُ مَنْ لَمْ يَرَهُ تُنْكِرُهُ وَلاَ قَلْبُ مَنْ أثْبَتَهُ يُبْصِرُهُ: سَبَقَ فِي الْعُلُوِّ فَلاَ شَىْءَ أعْلَى مِنْهُ وَقَرُبَ فِى الدُّنُوِّ فَلاَ شَيْءَ أقْرَبُ مِنْهُ، فَلاَ اسْتِعْلاَؤُهُ بَاعَدَهُ عَنْ شَيْءٍ مِنْ خَلْقِهِ وَلاَقُرْبُهُ سَاوَاهُمْ فِى الْـمَكَانِ بِهِ. لَمْ يُطْلِعِ الْعُقُولَ عَلَى تَحْدِيدِ صِفَتِهِ وَلَمْ يَحْجُبْهَا عَنْ وَاجِبِ مَعْرِفَتِهِ فَهُوَ الَّذِى تَشْهَدُ لَهُ أعْلاَمُ الْوُجُودِ عَلَى إِقْرَارِ قَلْبِ ذِي الْجُحُودِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَقُولُهُ الْـمُشَبِّهُونَ بِهِ وَالْجَاحِدُونَ لَهُ عُلُوّا كَبِيرا» نهج البلاغه، خطبه ۴۹.
«سپاس خدایى را که هر نهانى را می‌‌داند و هر موجودى بر وجود او راه نماینده است و چشم بینا دیدنش نتواند و کسى که او را نبیند منکر وجودش نشود و کسى که به وجود او اعتراف کرده به کنه ذات او نرسد. از همه برتر است و هیچکس، برتر از او نیست. به همه نزدیک است و هیچ چیز نزدیکتر از او نیست. بلندى وبرتریش او را از آفریدگانش دور نساخته و نزدیکیش سبب آن نگردیده، که در مکان با آن‌ها برابر باشد. خردها را به چگونگى صفات خویش آگاه نساخته و نیز از شناخت خود محروم نگردانیده است. اوست که تمام نمودهاى عالم هستى، حتى دل منکر، نیز بر او گواهى مى دهد. فراتر است از آنچه اهل تشبیه و انکار درباره او مى گویند، .بسیار فراتر». نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، خطبه ۴۹.
«ستایش خداوندی را سزاست که از اسرار نهان آگاه است و نشانه‌های آشکاری در سراسر هستی بر وجود او شهادت می‌‌دهند. هرگز برابر چشم بینندگان ظاهر نمی‌گردد. نه چشم کسی که او را ندیده می‌‌تواند انکارش کند، و نه قلبی که او را شناخت می‌‌تواند مشاهده‌اش نماید. در والایی و برتری از همه پیشی گرفته، پس از او برتر چیزی نیست، و آن چنان به مخلوقات نزدیک است که از او نزدیکتر چیزی نمی‌تواند باشد.
مرتبه بلند، او را از پدیده‌هایش دور نساخته، و نزدیکی او با پدیده‌ها، او را مساوی چیزی قرار نداده است. عقل‌ها را بر حقیقت خود آگاه نساخته، اما از معرفت و شناسایی خود باز نداشته است.
پس اوست که همه نشانه‌های هستی بر وجود او گواهی می‌‌دهند و دل منکران را بر اقرار به وجودش وا داشته است، خدایی که برتر از گفتار تشبیه کنندگان و پندار منکران است». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۴۹، مترجم محمد دشتی
«ستایش خداوندی را سزاست، که به قدرت والا و برتر، و با عطا و بخشش نعمت‌ها به پدیده‌ها نزدیک است. اوست بخشنده‌ی تمام نعمت‌ها و دفع کننده‌ی تمام بلاها و گرفتاری‌ها. او را می‌‌ستایم در برابر مهربانی و نعمت‌های فراگیرش. به او ایمان می‌‌آوریم چون مبدأ هستی و آغاز کننده‌ی خلقت آشکار است. از او هدایت می‌‌طلبیم که توانا و پیروز است، و به او توکل می‌‌کنم چون تنها یاور و کفایت کننده است...
سفارش می‌‌کنم شما بندگان خدا را به تقوای الهی که برای بیداری شما مثل‌های پند آموزآورده، و سرآمد زندگانی شما را معین فرمود، و لباس‌های رنگا رنگ بر شما پوشانده، و زندگی پروسعت به شما بخشیده، و با حسابگری دقیق خود، بر شما مسلط است.
در برابر کارهای نیکو به شما پاداش می‌‌دهد، و با نعمت‌های گسترده و بخشش‌های بی‌حساب، شما را گرامی داشته است،... » ترجمه‌ی خطبه‌ی ۸۳، مترجم محمد دشتی.
«سپاس خداوندی را که بی‌آن که دیده شود شناخته شده و بی‌آن که اندیشه‌ای به کار گیرد آفریننده است». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۹۰، مترجم محمد دشتی.
«ستایش خدایی را سزاست که بخشیدن بر مال او نیفزاید، و بخشش او را فقیر نسازد، زیرا هر بخشنده‌ای جز او، اموالش کاهش یابد، و جز او هرکس از بخشش دست کشد مورد نکوهش قرار گیرد... مخلوقات همه جیره خوار سفره اویند...
او بخشنده‌ای است که درخواست نیازمندان، چشمه‌ی جود او را نمی‌خشکاند، و اصرار و در خواست‌های پیاپی، او را به بخل ورزیدن نمی‌کشاند». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۹۱، مترجم محمد دشتی.
«ستایش خداوندی را سزاست که نشانه‌های قدرت و بزرگی و عظمت خود را چنان آشکار کرد که دیده‌ها را از شگفتی قدرتش به حیرت آورده و اندیشه‌های بلند را از شناخت ماهیت صفاتش باز داشته است» ترجمه‌ی خطبه‌ی ۱۹۵، مترجم محمد دشتی.
«اللَّهُمَّ إِنِّي أعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَكَآبَةِ الْـمُنْقَلَبِ وَسُوءِ الْـمَنْظَرِ فِي الأهْلِ وَالْـمَـالِ وَالْوَلَدِ. اللَّهُمَّ أنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَأنْتَ الْخَلِيفَةُ فِي الأَهْلِ وَلاَ يَجْمَعُهُمَا غَيْرُكَ لِأنَّ الْـمُسْتَخْلَفَ لاَ يَكُونُ مُسْتَصْحَبا وَ الْـمُسْتَصْحَبُ لاَ يَكُونُ مُسْتَخْلَفاً». خطبه‌ی ۴۶
«خدایا از سختی سفر و اندوه بازگشتن و روبرو شدن با مناظر ناگوار در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه می‌‌برم. پروردگارا تو در سفر همراه ما و در وطن نسبت به بازماندگان ما سرپرست و نگهبانی، و جمع میان این دو را جز تو نتواند کرد، زیرا آن کس که سرپرست بازماندگان است نمی‌تواند همراه مسافر باشد و آن که همراه و هم سفر است سرپرست بازماندگان انسان نمی‌تواند باشد». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۴۶، مترجم محمد دشتی.
«و از گنجینه‌های رحمت او [خدا] چیزهایی را درخواست کن که او جز او کسی نمی‌تواند عطا کند، مانند عمر بیشتر، تندرستی بدن و گشایش در روزی. سپس، خداوند کلیدهای گنجینه‌های خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، پس هرگاه اراده کردی می‌‌توانی با دعا، درهای نعمت خدا را بگشایی، تا باران رحمت الهی بر تو ببارد». ترجمه‌ی نامه‌ی ۳۱، مترجم محمد دشتی.
تشبیه نعمت‌های الهی به گنجینه و تشبیه دعا کردن به کلید گنجینه زیباست.
امام علی÷آن قدر به خدا اعتماد دارد که می‌‌فرماید: «اگر آسمان و زمین درهای خود را بر روی بنده‌ای ببندند و او از خدا بترسد، خداوند راه نجاتی از میان آن دو برای او خواهد گشود». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۱۳۰، مترجم محمد دشتی
امام علی÷نیز مهربانی الله را در اوج می‌‌بیند و وجود فاصله و واسطه بین خدا و انسان را منکر است، «خدایی که گنج‌های آسمان و زمین در دست اوست، به تو اجازه‌ی در خواست داده، و اجابت آن را به عهده گرفته است [۱]و خداوند بین تو و خودش کسی را قرار نداده تا حجاب و فاصله ایجاد کند، و تو را مجبور نساخته به شفیع و واسطه پناه ببری [۲]، و در صورت ارتکاب گناه در توبه را مسدود نکرده است، در کیفر تو شتاب نداشته، و در توبه و بازگشت، بر تو عیب نگرفته است [۳]، در آنجایی که رسوایی سزاوار توست، رسوا نساخته، و برای بازگشت به خویش شرایط سنگینی مطرح نکرده است. در گناهان تو را به محاکمه نکشیده، و از رحمت خویش نا امید نکرده، بلکه بازگشت تو را از گناهان نیکی شمرده است [۴]. هر گناه تو را یکی، و هر نیکی تو را ده به حساب آورده، و راه بازگشت و توبه را به روی تو گشوده است. هر گاه او را بخوانی ندایت را می‌‌شنود و چون با او راز دل‌گویی راز تو را می‌‌داند. پس حاجت خود را با او بگوی، و آنچه در دل داری نزد او بازگوی، غم و اندوه خود را در پیشگاه او مطرح کن، تا غم‌های تو را برطرف کند و در مشکلات تو را یاری رساند». ترجمه‌ی نامه‌ی۳۱، مترجم محمد دشتی.
نیایش امام علی÷
و اینک به سراغ نیایش زیبای امام علی÷می‌‌رویم که خالصانه خدای خود را می‌‌ستاید و جز در مقابل پروردگارش تعظیم نمی‌کند و چون می‌‌داند خدا کیست سرتسلیم و تعظیم و به خاک افتادن را فقط نثار بزرگی او می‌‌کند، آری علی÷نیز خود را بنده خدا و محتاج لطف الهی می‌‌داند و آگاه است که با دعا به قول خودش در نامه به امام حسن÷، درهای رحمت الهی گشوده می‌‌شود.
«خدایا! تویی سزاوار ستایش‌های نیکو، و بسیار و بی‌شمار تو را ستودن، اگر تو را آرزو کنند پس بهترین آرزویی، و اگر به تو امید بندند، بهترین امیدی.
خدایا! درهای نعمت بر من گشودی که زبان به مدح غیر تو نگشایم، و بر این نعمت‌ها غیر از تو را ستایش نکنم، و زبان را در مدح نومید کنندگان، و آنان که مورد اعتماد نیستند باز نکنم.
خداوندا! هر ثناگویی از سوی ستایش شده پاداشی دارد، به تو امید بستم که مرا به سوی ذخایر رحمت و گنج‌های آمرزش آشنا کنی. خدایا، این بنده‌ی توست که تو را یگانه می‌‌خواند، و توحید و یگانگی تو را سزاست، و جز تو کسی را سزاوار این ستایش نمی‌داند. خدایا مرا به درگاه تو نیازی است که جز فضل تو جبران نکند، و آن نیازمندی را جز عطا و بخشش تو به توانگری مبدل نگرداند، پس در این مقام رضای خود را به ما عطا فرما، و دست نیاز ما را از دامن غیر خود کوتاه گردان». ترجمه‌ی خطبه‌ی ۹۱، مترجم محمد دشتی.
به راستی علی÷جز خدایش را شایسته ستایش نمی‌داند و از غیر الله یاری نمی‌جوید و ایاک نستعین را عمیقا باور دارد و خود را محتاج خدا می‌‌داند، خدایی که از همه، حتی از مادر، پیامبران، فرشتگان رحمت و از پیامبر خاتمص هم مهربان‌تر است، امام علی÷جز این خدا را لایق ستایش نمی‌داند «ولا يحمد حامداً إلا ربه» خطبه‌ی۱۶.
علی÷ رابطه عشق و محبت خدا و انسان را به زیبایی این گونه ترسیم کرده است.
«خدایا تو با دوستانت ازهمه انس گیرنده‌تری، و برطرف کننده‌ی نیازهای توکل کنندگانی، بر اسرار پنهان‌شان آگاه، و با آنچه در دل‌های دارند آشنایی، و از دیدگاه‌های آنان با خبر و رازشان نزد تو آشکار و دل‌هایشان در حسرت دیدار تو داغدار است. اگر تنهایی و غربت به وحشت‌شان اندازد، یاد تو آرام‌شان می‌‌کند. اگر مصیبت‌ها بر آنان فرود‌اید به تو پناه می‌‌برند، و روی به درگاه تو دارند، زیرا می‌‌دانند که سر رشته‌ی کارها به دست توست، و همه‌ی کارها از خواست تو نشأت می‌‌گیرد. خدایا اگر برای خواستن درمانده شوم، یا راه پرسیدن را ندانم، تو مرا به اصلاح کارم راهنمایی فرما و...» ترجمه‌ی خطبه‌ی ۲۲۷، مترجم محمد دشتی.
با تدبر در نهج البلاغه متوجه می‌‌شویم خدایی را که علی÷معرفی می‌‌کند همان خدای معرفی شده در قرآن است که علی÷با مراجعه به قرآن او را شناخته است.
خدایی که علی÷در نهج البلاغه معرفی می‌‌کند انجام دهنده همه کارهاست و یگانه و یکتاست (خطبه‌ی ۱)، بر همه چیز احاطه دارد و انسان را بیهوده نیافریده و به حال خود رها نکرده است و در گمراهی و کوری وانگذاشته (خطبه‌ی ۸۶)، خدای واقعی آن است که با کوتاهی مخلوقات در ستایش او، باز فضل و کرمش تداوم یافته است (خطبه‌ی ۹۱) و آسمان و زمین را مأمور رساندن منافع به انسان‌ها کرده است (خطبه‌ی ۱۴۳) و فرزندان آدم در رفع نیازها از او یاری می‌‌طلبند و هرکس را که خدا خدا هدایت کند گمراه نگردد و آن کس را که خدا دشمن دارد نجات نیابد و هرکس را که خداوند بی‌نیاز کند، نیازمند نخواهد شد(خطبه‌ی ۲). خداوند انسان را بی‌سرپرست رها نکرده و از میزان نعمت و اندازه نیکی‌های خود بر انسان آگاه است و انسان باید از او درخواست پیروزی و رستگاری کند که میان خدا و انسان پرده و مانعی نیست و در رحمت الهی به روی انسان بسته نشده است، خدا در همه جا حاضر و در هر زمان با انسان و پریان است و جزا دهنده همگان است(خطبه‌ی ۱۹۵) و به هنگام ترس و وحشت پناهگاه انسان(خطبه‌ی ۱۹۸)، چون انسان خود را به خدا واگذارد به پناهگاه مطمئن و نیرومندی رسیده و چون در دعا با اخلاص خدایش را بخواند، بخشیدن و محروم کردن به دست اوست. خدایی که هم زندگی در دست اوست(نامه‌ی ۳۱) و هم او می‌‌میراند و نابود کننده همان است که دوباره زنده می‌‌کند و آن که بیمار می‌‌کند شفا نیز می‌‌دهد(نامه‌ی ۳۱)، و این درک و شناخت ذهن کوچک ما ازخدای بزرگ است که آن را هم از رهنمودهای اسلام فرا گرفته‌ایم .
[۱] ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ﴾[غافر: ۶۰]. «و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم». [۲] ﴿وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ يَحُولُ بَيۡنَ ٱلۡمَرۡءِ وَقَلۡبِهِۦ﴾[الأنفال: ۲۴].«و بدانید خدا میان انسان و قلب او حایل مىشود». [۳] ﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَئَِّاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ٧٠﴾[الفرقان: ۷۰]. «مگر آن کسان که توبه کنند و ایمان آورند و کارهاى شایسته کنند. خدا گناهانشان را به نیکی‌ها بدل مىکند و خدا آمرزنده و مهربان است». [۴] ﴿وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَإِنَّهُۥ يَتُوبُ إِلَى ٱللَّهِ مَتَابٗا ٧١﴾[الفرقان: ۷۱].«و هر که توبه کند و کار شایسته انجام دهد قطعاً به صورتى پسندیده و نیکو به سوى خدا باز مىگردد».