چرا و چگونه الله را بشناسیم

رابطه انسان و خداوند در مكتب اسلام

در مکتب اسلام به انسان احترام فراوان گذاشته شده است و در قرآن آمده:

﴿وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ﴾[الإسراء: ۷۰]. «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم».

و رابطه‌ای عاشقانه بین انسان و خداوند در سایه توحید استوار است و انسان مخلوق، محبوب خدا شده تا آنجا که آسمان و زمین را خداوند برای خدمت به انسان آفریده است.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

انسان مسلمان فقط بنده خداست و جز بندگی خدا را نمی‌کند و در این مکتب هیچ انسانی بر انسان دیگر برتری ندارد و زن و مرد، سیاه و سفید، عرب و عجم و ... برابرند و فقط تقوا ملاک برتری است، ﴿إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡ﴾[الحجرات: ۱۳]. «در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست».

و خون و نژاد و ثروت در اندیشه اسلام ارزشی ندارد به طوری که برده سیاه پوست مؤذن اسلام می‌شود، سلمان فارسی به تأیید پیامبرصاز اهل بیت پیامبرص است، عبدالله بن ام مکتوم نابینا جانشین پیامبرصدر مدینه می‌شود، اسامه نوزده ساله فرمانده سپاه اسلام می‌گردد، عکرمه پسر ابوجهل که تا قبل از فتح مکه دشمن اسلام بود به یکباره مسلمان شده، فرمانده سپاه اسلام می‌شود و در راه اسلام شهید می‌شود این است حقیقت اسلام، در اسلام بخشش بر انتقام برتری دارد.

خداوند رحمان و رحیم، بندگانش را دوست دارد و گرامی شمرده، حال اگر بندگان عبادت و اطاعت او را به جای آورند رابطه محبت بین خالق و مخلوق برقرار می‌شود.

هر انسانی اگر به غیر خدا رکوع و سجده کند، خود را نشناخته «من عرف نفسه فقد عرف ربه» [۶]«هر انسانی حقیقت وجودی خود را بشناسد به یقین پروردگارش را خواهد شناخت». و به راستی پایه و اساس خداشناسی، شناخت خویشتن است و هر انسانی درک کند چه جایگاهی نزد الله دارد حاضر نمی‌شود آن را رها کند و خود را خوار و پست و بنده غیر الله کند و به عبادت غیر الله مشغول شود زیرا ارزش وجودی خود را می‌داند.

امام سجاد در نیایش۵۲ صحیفه می‌فرماید: پست‌ترین انسان فردی است که روزی‌اش را خدا می‌دهد و او دیگری را عبادت می‌کند.

به قول مرحوم اقبال لاهوری:

آدم از بی‌بصری بندگی آدم کرد
گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد
یعنی در خوی غلامی ز سگان خوارتر است
من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد

در ضمن خویشتن شناسی و توجه به نیازمندی سبب می‌شود که انسان ادعای خدایی و غرور را از سر بیرون کند.

بیان داشتیم که جز الله لیاقت پرستیده شدن و معبود بودن را ندارد و ...

با تدبر در آیات ذیل عطر رحمت الهی را استشمام می‌کنیم.

﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥﴾[الفاتحة: ۵].«خدایا، تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم و بس».

﴿فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ﴾[البقرة: ۱۵۲].«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم».

﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾[البقرة: ۱۸۶].

«[ای محمد] چون بندگان من درباره‌ی من از تو سؤال کردند [به آن‌ها بگو] که من نزدیک‌شان هستم، و هرکس مرا بخواند دعایش را اجابت می‌کنم».

﴿فَأَمَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَٱعۡتَصَمُواْ بِهِۦ فَسَيُدۡخِلُهُمۡ فِي رَحۡمَةٖ مِّنۡهُ وَفَضۡلٖ وَيَهۡدِيهِمۡ إِلَيۡهِ صِرَٰطٗا مُّسۡتَقِيمٗا ١٧٥﴾[النساء: ۱۷۵]. «و اما کسانى که به خدا گرویدند و به او تمسّک جستند، به زودى [خدا] آنان را در جوار رحمت و فضلى از جانب خویش درآورد، و ایشان را به سوى خود، به راهى راست هدایت کند».

﴿وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ يَحُولُ بَيۡنَ ٱلۡمَرۡءِ وَقَلۡبِهِۦ﴾[الأنفال: ۲۴].«آگاه باشید که الله بین انسان و قلبش حایل می‌شود».

پروردگار به پیامبرصفرمود:

﴿نَبِّئۡ عِبَادِيٓ أَنِّيٓ أَنَا ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ ٤٩﴾[الحجر: ۴۹]. «بندگانم را آگاه سار که من بسیار آمرزنده و مهربانم».

﴿قَٰلَ رَبِّ ٱحۡكُم بِٱلۡحَقِّۗ وَرَبُّنَا ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلۡمُسۡتَعَانُ عَلَىٰ مَا تَصِفُونَ ١١٢﴾[الأنبیاء: ۱۱۲].«گفت: پروردگارا، [خودت‌] به حق داورى کن، و به رغم آنچه وصف مى‌کنید، پروردگار ما همان بخشایشگر دستگیر است». [درباطل ساختن دروغ‌های شما تنها از او یاری باید خواست].

﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ ٥٣﴾[الزمر: ۵۳].«ای محمد بر بندگان من، آنان که فراوان گناه کرده‌اند، بگو که هرگز از رحمت خدا ناامید مباشید که همانا او باگذشت و مهربان است».

﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ﴾[غافر: ۶۰].«و گفت پروردگارتان مرا بخوانید تا نیازهایتان را برآورده کنم».

﴿هُوَ ٱلۡحَيُّ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَٱدۡعُوهُ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّين﴾[غافر: ۶۵].«الله خدای زنده است، جز او هیچ خدایی نیست، بنابراین او را تنها بخوانید و همراهش کسی را نخوانید درحالی که خالص شده‌اید برای او و...».

﴿وَمَا لَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٖ﴾[الشوری: ۳۱].«و غیر خدا در عالم برای تان ولی و فریاد رسی نیست».

﴿وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَيۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِيدِ﴾[ق: ۱۶].«و از رگ گردن انسان به او نزدیک‌تریم».

با تدبر و دقت در آیات بالا مشاهده می‌کنیم که هر لحظه می‌توانیم به او رجوع کنیم و هزاران نکته کلیدی و توحیدی دیگر و اینکه انسان با اراده خود می‌تواند به خدا نزدیک شود و در توبه به رویش باز است و خداوند به گونه‌ای عاشق انسان است که نمی‌خواهد در عشق و رابطه عاشقانه با بنده‌اش حتی پیامبرش را شریک کند.

بین انسان و خدا رابطه عاشقانه‌ای است و هر انسان چه پیامبران برگزیده و چه گناه پیشگانی چون ما، چون بنده خداییم می‌تواند این رابطه عاشقانه برقرار شود و رابطه‌ی بالقوه را می‌توان به حالت با الفعل درآورد.

امام سجاد÷در نیایش۲۷ صحیفه می‌فرماید: مسلمان جز در مقابل خدا سجده نمی‌کند.

واژه عبادی یعنی بندگان من که در آیه‌ی ۵۳ سوره‌ی زمر آمده است بیانگر حقیقت عشق خداست و عبارت ﴿وَنَفَخۡتُ فِيهِ مِن رُّوحِي﴾[الحجر: ۲۹]. «و از روح خود در آن دمیدم‏» نشانگر حقیقت برتر انسان است و چون انسان را آفرید، خداوند به خودش تبریک گفت: ﴿فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ﴾[المؤمنون: ۱۴]. «پس بزرگ است خدایى که بهترین آفرینندگان است!».

برای درک بهتر مطالب فوق تدبر در آیات ذیل به ما کمک می‌کند:

﴿فَلَا تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا﴾[البقرة: ۲۲].«کسی یا چیزی را همتا و مانند خدا قرار ندهید».

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادٗا يُحِبُّونَهُمۡ كَحُبِّ ٱللَّهِۖ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَشَدُّ حُبّٗا لِّلَّهِ﴾[البقرة: ۱۶۵]. «برخی از مردم برای خدا در محبت و دوستی همتا و هم شأنی قرار می‌دهند و ...، ولی اهل ایمان کمال محبت و دوستی را فقط به الله اختصاص می‌دهند».

﴿قُلۡ إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحۡبِبۡكُمُ ٱللَّهُ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡ﴾[آل‌عمران: ۳۱].«ای پیامبر، بگو اگر واقعاً الله را دوست دارید مرا تبعیت کنید تا خداوند شما را عزیز شمارد و به پاس این تبعیت گناهان شما را ببخشاید».

در آیه‌ی فوق به ما دستور داده شده پیامبرصرا اطاعت کنیم و اطاعت پیامبرصیعنی فقط الله را بپرستیم و تقدیس و احترام خداگونه و عبادت پیامبرصبر خلاف موازین اسلام و فرمایشات رسول مکرم اسلام است در ضمن در آیه آمده است که الله گناهان را می‌آمرزد نه غیر او.

﴿أَلَّا نَعۡبُدَ إِلَّا ٱللَّهَ وَلَا نُشۡرِكَ بِهِۦ شَيۡ‍ٔٗا وَلَا يَتَّخِذَ بَعۡضُنَا بَعۡضًا أَرۡبَابٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِ﴾[آل‌عمران: ۶۴].«به جز خدای یکتا را نپرستیم و چیزی را شریکش قرار ندهیم و برخی را به جای الله به ربویت انتخاب نکنیم و چشم و گوش بسته خود را به آنان نسپاریم».

﴿وَلَا يَأۡمُرَكُمۡ أَن تَتَّخِذُواْ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةَ وَٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ أَرۡبَابًاۗ أَيَأۡمُرُكُم ِٱلۡكُفۡرِ بَعۡدَ إِذۡ أَنتُم مُّسۡلِمُونَ ٨٠﴾[آل‌عمران: ۸۰]. «خداوند به شما امر نکرده فرشتگان و پیامبران را ارباب و رب خود قرار دهید، چگونه ممکن است پس از آن که به یکتا پرستی مسلمان شده‌اید، خدا شما را با پرستش غیر خود به کفر بازگرداند».

آیه‌ی فوق پاسخی است به آنان که بین پرستش پیامبرصو بزرگان دین اسلام با پرستش هبل و لات و عزی و بت‌های مشرکان قائل به تفاوت بودند، بنابراین اگر روزی مسلمانان بزرگان دینی را بپرستند، به دست خویش بت‌هایی برای خود ساخته و این گونه بزرگان دینی حکم جایگزین یا هم شأن الله را پیدا کرده تبدیل به بت می‌شوند.

﴿وَمَن يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾[آل‌عمران: ۱۳۵]. «و کیست که به جز الله گناهان را بیامرزد».

﴿وَسۡ‍َٔلُواْ ٱللَّهَ مِن فَضۡلِهِ﴾[النساء: ۳۲].«هرچه می‌خواهید از خدا بخواهید».

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُ﴾[النساء: ۴۸].«مسلماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمى‌بخشاید و غیر از آن را براى هر که بخواهد مى‌بخشاید».

﴿وَإِن يَمۡسَسۡكَ ٱللَّهُ بِضُرّٖ فَلَا كَاشِفَ لَهُۥٓ إِلَّا هُوَۖ وَإِن يَمۡسَسۡكَ بِخَيۡرٖ فَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ١٧﴾[الأنعام: ۱۷]. «اگر خداوند ضرری را متوجه تو کند هیچکس جز خودش نتواند تو را از آن برهاند و اگر خیری به تو رساند او بر همه چیز تواناست».

﴿قُلۡ أَغَيۡرَ ٱللَّهِ أَبۡغِي رَبّٗا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيۡءٖ﴾[الأنعام: ۱۶۴].«آیا غیر الله را رب خود قرار دهم حال آن که خدا پرورده‌ی همه‌ی موجودات است». [و همه تحت تسلط اویند...]

﴿أَيُشۡرِكُونَ مَا لَا يَخۡلُقُ شَيۡ‍ٔٗا وَهُمۡ يُخۡلَقُونَ ١٩١﴾[الأعراف: ۱۹۱].«آیا چیزهایی را که هیچ موجودی نتوانند خلق کنند و خود مخلوق هستند شریک خدا قرار می‌دهید».

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ عِبَادٌ أَمۡثَالُكُمۡۖ فَٱدۡعُوهُمۡ فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لَكُمۡ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ١٩٤﴾[الأعراف: ۱۹۴]. «غیر خدا، هر آن کس را که به خدایی می‌خوانید، بندگانی هستند مثل شما، که نمی‌توانند کاری برای تان انجام دهند، اگر به پندار خود معتقدید و سخن الله را نمی‌پذیرید، آن‌ها را بخوانید تا مشکلات و حوائج شما را روا کند».

﴿إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَيِّ‍َٔاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖ﴾[الفرقان: ۷۰]. «هر که از گناهان بازگردد و به الله روی آورد و عمل شایسته و درخور انسانیت پیشه‌ی خویش سازد، خداوند گناهان سابق وی را تبدیل به نیکی می‌کند».

﴿وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَإِنَّهُۥ يَتُوبُ إِلَى ٱللَّهِ مَتَابٗا ٧١﴾[الفرقان: ۷۱].«هرکس توبه کند و نیکوکار شود، البته توبه‌اش به درگاه الله پذیرفته خواهد شد».

آیات فوق بیانگر این اصل است که عبادت مخصوص خداست و با این آیات، شرک نفی می‌شود اکنون با توجه به اینکه می‌دانیم خداوند مهربان‌ترین مهربان است آیا نیاز است فرد، بت یا موجودی بین انسان و خدا واسطه شود؟ آیا خداوند از هرکس به انسان نزدیکتر نیست و آیادر توبه به روی انسان بسته شده است؟ آیا سزاوار است که با وجود همه این تعاریف باز هم از توحید و یگانگی خدا دوری جست و یگانه درگاهی که پناه ماست رها کنیم یا برایش شرک آوریم.

آیا زمانی که، بت‌های چوبی و گوشتی را می‌خوانیم جز این است که آن‌ها را مهربان‌تر از خدا می‌دانیم و آیا جز این است که آن‌ها را شریک خدا در امر بخشیدن گناهان قرار داده‌ایم. اشتباه انسان‌ها در این است که خداوند را (نعوذ بالله) یک پادشاه ظالم می‌دانند که برای کمک خواستن از او باید از وزیرانش کمک بخواهند و آن‌ها را واسطه قرار دهند و حال آنکه بین پادشاه ظالم و خداوند و بین وزیران و پادشاه ظالم و مخلوقات خداوند تفاوت فراوان است. زیرا پادشاه و وزیر از یک جنس است ولی خالق و مخلوق، معبود و بنده، بی‌نیاز و نیازمند با هم فاصله فراوان دارند و اگر خدای ارحم الراحمین – مهربانتر از او وجود ندارد – از انسان راضی نباشد چگونه پیامبرش که از نظر مهر و عطوفت به خداوند نمی‌رسد می‌تواند از انسان راضی باشد؟ آیا خدا مهربانتر است یا پیامبر؟!.

باید توجه داشت که خدا برای صحبت کردن با بندگانش هیچ فاصله‌ای قرار نداده تا برای رفع این فاصله نیاز به کمک بت‌ها و مخلوقات او باشیم. حضرت علی÷در نامه‌ی۳۱ می‌فرماید: و خداوند بین تو و خودش کسی را قرار نداده تا حجاب و فاصله ایجاد کند و تو را مجبور نساخته به شفیع و واسطه پناه ببری. خداوندی که در آیه‌ی ۵۳ سوره‌ی زمر به ما می‌فرماید اگر دریا گناه هستید از رحمت من ناامید نشوید و به سوی من بازگردید، و در آیه‌ی۷۰ فرقان می‌فرماید توبه کنید تا حتی گناهان شما را به نیکی تبدیل کنم پس چرا خالصانه به سوی او بازنگردیم.

امام سجاد÷در نیایش۴۶ صحیفه آورده که آنان که به غیر الله روی آورده‌اند ناامید شده‌اند و در نیایش ۲۰ از خدا می‌خواهد که کمکش کند تا در هنگام نیاز حاجتش را از خدا بخواهد و به درگاه الله گریه و زاری کند و به دیگران واگذارش نکند.

در دعای کمیل از زبان علی÷آمده است، «اللهم لا أجد لذنوبي غافرا ولا لقبائحي ساترا ولا لشيء من عملي القبيح بالحسن مبدلا غيرك» «خدایا من کسی که گناهانم را ببخشد و بر اعمال زشتم پرده افکند و کارهای زشتم را به نیکی تبدیل کند، جز تو نمی‌یابم».

همچنین در همین دعا به درگاه الهی این چنین ناله می‌کند که «إلهي وربي من لي غيرك اسئله كشف ضري والنظر في أمري» «خدای من و پروردگارم غیر تو کسی را ندارم تا از او بخواهم غم و رنجم را برطرف سازد و به کارهایم توجه کند».

[۶] اکثریت علمای اسلام چون ابن جوزی، ابن تیمیه، سخاوی، ملاعلی قاری، آلبانی وغیره گفته‌اند که این حدیث رسول اللهصنیست، بلکه ساختگی و موضوع است. (سلسله احادیث ضعیفه، آلبانی ۱/۱۴۶). (مصحح)