امام ابن ابی زید قیروانی مالکی [۶۶]
ابن ابى زید قیروانی مالکی/تحت عنوان: «آنچه که زبان‌ها به آن سخن می‌گویند و قلبها به آن باور دارند از امورات واجب دینی» چنین می‌گوید:
از جمله: ایمان و باور داشتن قلبی و آن را بر زبان آوردن که:
همانا خداوند معبود به حق و تنها است که بجز او معبودی نیست، و او نظیر ندارد، نه پدر دارد و نه فرزند، نه همسر دارد و نه شریکی، اول بی‌ابتدا است و آخر بی‌انتها هم او است، توصیفگران نمی‌توانند به حقیقت صفت وی دست یابند، و صاحب فکران نمی‌توانند تمام امورات او را بفهمند، صاحب فکران از دیدن نشانه‌های او عبرت می‌گیرند و از ماهیت ذاتش فرو نمی‌روند، همانگونه که قرآن می‌فرماید:
﴿ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَۚ وَسِعَ كُرۡسِيُّهُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَۖ وَلَا ئَُودُهُۥ حِفۡظُهُمَاۚ وَهُوَ ٱلۡعَلِيُّ ٱلۡعَظِيمُ٢٥٥ ﴾[البقرة: ۲۵۵].
«و کسى از علم او آگاه نمىگردد؛ جز به مقدارى که او بخواهد. (اوست که به همه چیز آگاه است؛ و علم و دانش محدود دیگران، پرتوى از علم بىپایان و نامحدود اوست.) عرش او، آسمان‌ها و زمین را دربرگرفته؛ و نگاهدارى آن دو (آسمان و زمین)، او را خسته نمىکند. بلندى مقام و عظمت، مخصوص اوست».
خداوند، عالم و آگاه است، تدبیرگر و توانا است، شنوا و بینا و بلندمرتبه و عالی مقام است، و او ذاتاً بر روی عرش قرار دارد و با علم خودش در همه جا وجود دارد، او انسان را آفریده و هر آنچه به دلش خطور نماید می‌داند و از رگ گردنش به او نزدیکتر است، همانگونه که خداوند می‌فرماید:
﴿ وَمَا تَسۡقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعۡلَمُهَا وَلَا حَبَّةٖ فِي ظُلُمَٰتِ ٱلۡأَرۡضِ وَلَا رَطۡبٖ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مُّبِينٖ٥٩ ﴾[الأنعام: ۵۹].
«هیچ برگى (از درختى) نمىافتد، مگر اینکه از آن آگاه است؛ و نه هیچ دآن‌هاى در تاریکی‌هاى زمین، و نه هیچ تر و خشکى وجود دارد، جز اینکه در کتابى آشکار (در کتاب علم خدا) ثبت است».
خدا بر روی عرش قرار گرفته (استوی) و بر ملک اشراف و قدرت دارد، یعنی مالک ملک است و تدبیر و تسخیر آن هم در دست او است.
او دارای اسماء حسنی و صفات عالی است، او با تمام نام‌ها و صفاتش ازلی است، حاشا از اینکه صفاتش مخلوق و یا نام‌های او حادث باشند، خداوند با موسی صحبت کرد با همان کلامی که صفت ذاتی او می‌باشد، کلام او مخلوق نیست، خداوند بر کوه جلوه کرد، و از عظمت او کوه همسان خاک شد.
قرآن کلام خدا است و مخلوق نیست که نابود گردد، و صفت خلق شده هم نیست که فانی گردد.
ایمان به قَدَر الهی چه خوب و چه بد، چه شیرین باشد و چه تلخ، پروردگار آن را تقدیر نموده و مقدار امور به دست او است، و مصدر همه امور بنابر قضای او است، و هر چیزی را قبل از ایجادش دانسته است. سپس براساس قدر او به وجود آمده، و هیچ قول و عملی از بندگان سر نمی‌زند مگر اینکه خداوند آن را در نظر گرفته و در علم او گذشته است، همانگونه که می‌فرماید:
﴿ أَلَا يَعۡلَمُ مَنۡ خَلَقَ وَهُوَ ٱللَّطِيفُ ٱلۡخَبِيرُ١٤﴾[الملك: ۱۴].
«آیا آن کسی که موجودات را آفریده از حال آن‌ها آگاه نیست؟ در حالی که او (از اسرار دقیق) باخبر و آگاه است».
هر که را بخواهد، گمراهش می‌کند و با عدل خویش او را رسوا می‌گرداند، و هر که را بخواهد هدایت می‌دهد و با فضل و کرم خویش وی را توفیق می‌دهد، همه این‌ها نزد خدا آسان است اگر در علم او آمده باشد، و آن را تقدیر نموده باشد که آیا شقی و بدبخت است، یا سرافراز و خوشبخت!
در سلطه او چیزی یا کاری که او نخواسته باشد وجود ندارد، و هیچ کس در مملکت او از او بی‌نیاز نیست، و بغیر از او خالقی نیست، او پروردگار بندگان و خداوند رفتار و اعمالشان می‌باشد.
و اوست که حرکات موجودات و سرنوشت همه را مقدر می‌کند.
و اوست که پیامبران را فرستاد برای اتمام حجت بر آنان و سپس رسالت خویش را و نبوت را بوسیله حضرت محمدصبه اتمام رسانید، و او را به عنوان آخرین پیام‌آور آسمانی فرستاده تا مژده دهد مؤمنین را، و بترساند کافران را، و تا به فرمان پروردگار دعوت کند و چراغ تابناک گردد، و کتاب حکیم خویش را بر او فرستاد و دین راستین خویش را تشریح فرمود و به وسیله آن کتاب بشریت را بسوی راه راست هدایت نمود.
روز رستاخیز خواهد آمد و در آن هیچ گونه شکی نیست، و اینکه خداوند مردگان را زنده می‌گرداند و همانگونه که بودند بر می‌گردند.
و خداوند افعال نیک بندگان مومن را چند برابر می‌کند، و به وسیله توبه از گناهان بزرگشان در گذشته است. و از گناهان صغیره آنان بعلت انجام ندادن گناهان کبیره، در گذشته است، و کسانی که از گناهان کبیره خود توبه نکرده‌اند به مشیت و خواست خدا رجوع می‌کنند:
﴿ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ٤٨﴾[النساء: ۴۸].
«خداوند (هرگز) شرک را نمىبخشد! و پایینتر از آن را براى هر کس (بخواهد و شایسته بداند) مىبخشد».
و هر که را به وسیله آتش عقاب داده باشد، بوسیله ایمانش وی را بیرون آورده و به همین دلیل او را داخل بهشت می‌گرداند:
﴿ فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ٧ ﴾[الزلزلة: ۷].
«پس هر کس هم‌وزن ذرّه‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند».
و به وسیله شفاعت پیامبرصکسانی که مرتکب گناهان کبیره شده‌اند از جهنم بیرون می‌آیند.
و خداوند بهشت را آفریده و آن را برای همیشه منزل اولیای خود قرار داده است، و آنان را بوسیله رؤیت خویش تکریم و مورد احترام قرار داده است، و این بهشت همان بهشتی است که حضرت آدم÷را از آن بسوی زمین فرود آرود و آن را در زمین مستقر کرد و بعنوان خلیفه و جانشین خود در زمین قرار داد، و همه آن‌ها براساس همان چیزی بود که در علم خدا گذشته بود.
و خداوند، دوزخ را آفریده و آن را منزل ابدی قرار داده برای کسانی که کافر شدند، و آیات و کتب خدا و پیامبران را انکار نمودند، و اینان از دیدار با پروردگار محروم هستند.
و خداوند تبارک و تعالی در روز قیامت برای حسابرسی مخلوقات خویش و عقوبت دادن و پاداش دادن به آن‌ها حاضر می‌شود و فرشتگان نیز صف کشیده آماده می‌شوند و در آن روز ترازوهایی برای وزن کردن اعمال بندگان گذاشته می‌شود:
﴿فَمَن ثَقُلَتۡ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٨ ﴾[الأعراف: ۸].
«کسانى که میزآن‌هاى (عمل) آن‌ها سنگین است، همان رستگارانند».
و نامه اعمالشان با توجه به عملکردشان داده می‌شود:
﴿فَأَمَّا مَنۡ أُوتِيَ كِتَٰبَهُۥ بِيَمِينِهِۦ٧ فَسَوۡفَ يُحَاسَبُ حِسَابٗا يَسِيرٗا٨ ﴾[الانشقاق: ۷-۸].
«پس کسى که نامهء اعمالش به دست راستش داده شود. به زودی حساب آسانی برای او می‌شود».
﴿ وَأَمَّا مَنۡ أُوتِيَ كِتَٰبَهُۥ وَرَآءَ ظَهۡرِهِۦ١٠ فَسَوۡفَ يَدۡعُواْ ثُبُورٗا١١ وَيَصۡلَىٰ سَعِيرًا١٢ ﴾[الانشقاق: ۱۰-۱۲].
«و اما کسی که نامهء اعمالش به پشتِ سرش داده شود. به زودی فریاد می‌زند: ای وای بر من که هلاک شدم. و در شعله‌های سوزان آتش می‌سوزد».
و پل صراط حقیقت دارد که بندگان با توجه به اعمالشان از روی آن می‌گذرند، و با سرعتی متفاوت از روی آتش جهنم می‌گذرند، و برخی هم بر روی آن می‌مانند و اعمالشان چنان نیست که آن‌ها را نجات دهد.
ایمان به چشمه کوثر حق است، که امت پیامبرصبر آن وارد می‌شوند و هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نمی‌شود و هر کس این واقعیت را تغییر و یا معنی آن را با چیزی دیگر تبدیل کند، از آن دور خواهد گشت.
ایمان عبارت است از گفتار و اخلاص قلب و عمل اعضاء که این ایمان بوسیله اعمال زیاد، افزون می‌گردد، و با نقض آن کم می‌شود که در نتیجه با نقص آن ایمان ناقص، و با افزایش آن ایمان افزون می‌گردد.
و قول تنها بوسیله عمل کامل می‌شود، و قول و عمل، کامل نمی‌شود مگر بوسیله نیت، و قول و عمل و نیت تکمیل نمی‌گردد مگر با موافقت آن‌ها با سنت.
و هیچ یک از اهل قبله را بوسیله گناهی که مرتکب شده‌اند نمی‌توان تکفیر نمود.
و اینکه شهیدان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.
و اینکه ارواح بهشتی باقی می‌ماند و تا روز رستاخیز نعمت داده می‌شوند.
و اینکه ارواح اهل دوزخ تا روز قیامت تعذیب می‌شوند.
و اینکه اهل ایمان در قبرهایشان آزمایش و از آنان سوال کرده می‌شود:
﴿ يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۖ ٢٧ ﴾[إبراهیم: ۲۷].
«خداوند کسانى را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مىدارد؛ هم در این جهان، و هم در سراى دیگر!».
و همراه بندگان فرشتگانی هستند که اعمالشان را می‌نویسند، و هیچ چیزی را جا نمی‌گذارند.
و ملک الموت (فرشته مرگ) با اذن پروردگار روح بندگان را می‌گیرد.
و اینکه بهترین مؤمنان آنانی بودند که با پیامبر بودند، سپس به ترتیب تابعین و تابع تابعین و.... و افضل صحابه عبارت‌اند از: خلفای راشدین: ابوبکر، عمر، عثمان سپس علیشو نباید هیچ یک از صحابه به جز به خیر و نیکی نام برده شوند و از آنچه میان آن‌ها رخ داده است باید سکوت کرد، و اینکه آنان از همه به حق نزدیکتر بودند و بهترین رأی و مذهب را دارند.
و باید از پیشوایان مسلمان اطاعت نمود، اعم از علما و فرمانروایان و پیروان سلف صالح، و باید از آثار آنان استفاده نمود و برایشان طلب غفران و آمرزش نمود.
و باید در مسائل دینی مجادله ننمود، و آنچه بدعت‌گزاران ایجاد نموده‌اند ترک کرد [۶۷].
[۶۶] عبدالله بن عبدالرحمن قیروانی نفزاوی، ابو محمد، یکی از فقهای اعیان قیروان، در زمان خویش امام فقه مالکی بود، از کتاب‌های مشهورش: «الرساله» می‌باشد. در سال ۳۸۶ هجری وفات یافت «سیر أعلام النبلاء» (۱۷/۱۰-۱۳). [۶۷] «الثمر الدانی فی تقریب المعانی» شرح رسالة ابن ابی زید قیروانی: ص (۹-۲۴). با کمی تصرف.